19ma yarcento
| Historio > yarcento |
| 18ma yarcento19ma20ma yarcento
|
| Yardeki: 1800a • 1810a • 1820a • 1830a • 1840a |
| Yari: 1801 • 1802 • 1803 • 1804 • 1805 |
La 19ma yarcento komencis ye la 1ma di januaro 1801 e finis ye la 31ma di decembro 1900. Ol esis epoko di granda transformi. En 1804, la habitantaro di la Tero esis cirkume 1 miliardo, e komencis kreskar rapide dum ca yarcento. La habitantaro di Europa duopleskis dum la yarcento, de 200 milioni til 400 milioni.
Dum la 19ma yarcento eventis, inter altri, la krulo dil imperii Hispana, dil unesma e di la Duesma imperii Franca, di la dinastio Qing en Chinia, di la Santa Romana Imperio e dil imperio Mughal. Altralatere, Britanian imperio, Usa, Rusa imperio, Francia e Japonian imperio expansis lia teritorii ed influi, Germana imperio kreesis, l'unigo di Italia eventis. Pos 1815, l'Unionita Rejio divenis klare la dominacinta povo.
Multa ciencala deskovraji facesis dum ta yarcento: Charles Darwin publikigis L'Origino dil Speci en 1859, e propozis evoluciono-teorio. Gregor Mendel studiis longatempe biologiala heredo, origino di la moderna genetiko. Louis Pasteur developis la pasteuriso e kreis vacino kontre rabio. Dmitri Mendeleyev kreis tale nomizita "periodala tabelo" por klasifikar kemial elementi.
L'inquesti e la developo di la konoci pri vaporo, elektro e fosila fueli dum la yarcento posibligis la kreado di multa importanta inventuri dum ta epoko, exemple lokomotivo, vapornavo, telegrafilo, telefonilo, lampo, e la moderna automobilo kun motoro di interna kombusto da Karl Benz. Transmara navigado kreskis dum ta epoko pos l'aparo di vapornavi. L'industriala produktado uzanta mashinaro anke kreskis, ma to ne portis prospero ad omna homi.
Sklaveso diminutesis multe dum la yarcento: en 1833, ol abolisesis en tota Britaniana kolonii; en Usa ol abolisesis komplete pos l'Usana interna milito. En Brazilia, ol abolisesis en 1888. Simile, serfeso abolisesis en Rusa imperio.
Tri granda revolucioni komencis en Francia e dissemis influi tra altra landi: la revoluciono di 1830, la revoluciono di 1848 e la revoluciono di 1871. La movado di laboristi e l'idei pri anarkiismo, socialismo e komunismo ank evolucionis dum ta yarcento. Karl Marx publikigis Komunista publika deklaro en 1848 e skribis l'unesma tomo di "La Kapitalo - Kritiko pri la politikal ekonomio" en 1867. L'altra du tomi publikigesis da Friedrich Engels pos la morto di Marx, en 1885 e 1894, rispektive. Ta libri havis granda influi en la filozofio, en la kulturo ed en la politiko e la revolucioni di la sequanta yarcento. La idei pri anarkiismo da Mihail Bakunin anke developesis dum ta yarcento. Altralatere, la idei konocita kom pozitivismo e developita dal Franca filozofo Auguste Comte pri la supereso di la cienco super la teologio e la metafiziko, ganis adepti meze la Sud-Amerikana politikisti e militisti.
Dum la komenco dil yarcento naskas tale nomizita "Imperio-stilo" en Franca arkitekturo. En la duimo dil yarcento aparis la stilo konocata kom "Neogotiko", ed dum la fino dil yarcento aparis tale nomizita stilo Art Nouveau.
De 1809 til 1898 preske omna Hispana kolonii che Nordal, Central e Sudal Amerika konquestabis nedependo. La lasta esis Porto-Riko e Kuba. Tamen, Hispania perdis la du en 1898, pos ke Usa vinkis Hispania che Milito Usana-Hispana. Brazilia nedependanteskis de Portugal ye la 7ma di septembro 1822. En 1825, Uruguay, qua invadesis en 1816 da armeo Portugalana-Brasiliana, nedependanteskis de Brazilia.
En Europa, Grekia nedepentanteskis en 1821, Belgia en 1830, e Rumania en 1877, pos militi, rispektive Milito pri nedependo Greka, Belga nedependo-milito e la Milito Rusa-Turka de 1877 til 1878. Hungaria, duktita da Lajos Kossuth, anke probis nedependanteskar del Austrian imperio en 1848. La nedependantesko sufokesis, ma en 1867 Austria-Hungaria divenis duala monarkio.
De 1853 til 1856 eventis la Milito di Krimea, en qua Rusa imperio vinkesis da federo inter Francia, Unionita Rejio, Otoman imperio e rejio Sardinia. Anke dum la 19ma yarcento eventis l'unigo di Italia en 1870, e Germania en 1871, kom monarkii. Vittorio Emmanuele la 2ma e Wilhelm la 1ma, rispektive, divenis la reji di la du landi.
En [[Pacifiko],] rejulo Kamehameha la 1ma o Kamehameha la Granda unionas tota l'insuli di Havayi sub lua regno en 1810. Dinastio Kamehameha guvernis til 1893, kande Usana trupi revokis la lasta imperiestrino, Liliʻuokalani.
L'Europana povi (Francia, Unionita Rejio) dividis Afrika en koloniala zoni, exemple Franciana West Afrika. Portugal mantelis lua kolonii en Angola, Mozambik ed altra mikra teritorii, Belgia recevis Belga Kongo (nune Demokratial Republiko Kongo) dum ke Italia recevis Libia, Eritrea e Somalia, e Germanian imperio recevis Tanganyika, Namibia e Kamerun. Nur Etiopia e Liberia restis nedependanta dum la fino dil siglo. Tamen, Liberia divenis l'unesma nedependanta lando en Afrika, en 1847.
Anke teritorii en Azia dividesis en influo-zoni o kolonii. Francia okupis Indochinia, dum ke Unionita Rejio okupis Indiana subkontinento e militis tri foyi kontre Burma, e vinkis Chinia dum l'unesma e la duesma opiumo-militi. Li establisis kolonio en Hong-Kong.
1801 til 1850
[redaktar | redaktar fonto]Dum l'unesma duimo dil 19ma yarcento eventis inter altri:
- 1815 - Napoleon la 1ma vinkesas da Britaniani ed exilesas en Sant-Helena, ube mortos en 1821.
- 1815 - Germana kunfederuro inter Prusia, Austria ed altra mikra stati formacesas dum la kongreso di Wien, malgre la rivaleso inter Austrian imperio e Prusia. En 1834 dogano-uniono, konocata kom Zollverein, establisesas inter la stati.
- 1830 - Belgia nedependanteskas.
- 1831 - Grekia nedependanteskas kom republiko.
- 1832 - Grekia divenas monarkio. Ye la 6ma di februaro ca yaro, Otto di Grekia divenas lua unesma rejulo.
- 1848 - Ye la 12ma di januaro ca yaro, komencas revoluciono en Sicilia kontre Bourbon-dinastio. Sicilia nedependanteskas ed adoptas konstituco qua duras dum 16 monati. En la konstituco Siciliana, unesmafoye propozesas l'unigo di Italia.
- 1848 - Dum printempo, eventas revoluciono en Francia, en qua radikala laboristi konfrontas aristokratao e la mez-klaso.
- 1848 - Pos la morto di Christian la 8ma augmentas presi en Dania por adopto di konstitucala monarkio. Eventas granda marcho vers Christiansborg, e Frederik la 7ma di Dania aceptas dividar lua povo kun la parlamento.
- marto 1848 til julio 1849 - Che Habsburg-imperio, serio di revolucionala e nacionalista movadi demandas plusa libereso. En Hungaria, revolucionala movado kreskas e damandas nedependo de Austrian imperio. Serfeso abolisesas, e malgre ke Hungaria ne sucesis nedependanteskar, la parlamento aprobis lego egalanta omna civitani ante la lego, kreanta legifantaro, ed abolisanta restrikti a la transfero ed uzo di proprieti rurala.
- Usa expansas su a westo. De 1804 til 1806 Lewis e Clark exploras Mississippi-dopa arei.
- 1810 til 1821 - Mexikiana nedependo-milito eventas. Mexikia vinkas Hispania ed Agustín de Iturbide, heroo di Mexikiana nedependantesko, divenos monarko en 1822.
- 1846 til 1848 - Mexikian-Usana milito. Usa vinkas Mexikia, qua perdas preske 1/3 de lua teritorio.
- 1ma di januaro 1804 - Haiti proklamas sua nedependo de Francia.
- 15ma di septembro 1821 - La Republiko Federala di Central Amerika, konsistanta ek teritorii de la nuna Guatemala, Honduras, Kosta Rika, Honduras e Nikaragua, e de la nuna stato Chiapas, en Mexikia, nedependanteskas del Hispana imperio.
- 1ma di decembro 1821 - Dominikana Republiko deklaras nedependo de Hispana imperio.
- 25ma di januaro 1822 - La Republiko Federala di Central Amerika aceptas divenar parto de Mexikian imperio.
- 9ma di februaro 1822 - Haiti okupas Dominikana Republiko e dominacas tota l'insulo Hispaniola.
- 1ma di julio 1823 - La kongreso di Central Amerika deklaras lua nedependo de Hispania, de Mexikia, e de irga altra stranjera naciono.
- 27ma di februaro 1844 - Dominikana Republiko nedependanteskas de Haiti.
- 1808 - Rejala familio di Portugal transferas la korto a Brazilia. Li desembarkas en Salvador ye la 24ma di januaro ta yaro. Ye la 28ma di januaro princulo regento João signatas dekreto qua apertas la portui di Brazilia "a omna nacioni amiki di Portugal". Pose li voyajas a Rio de Janeiro ed instalas la korto ibe.
- 1810 - Ye la 25ma di mayo komencas Arjentiniana Revoluciono.
- 1810 - Ye la 20ma di julio la Vicerejio Nova-Granada instalas lua propra guvernerio.
- 1816 - Ye la 9ma di julio Arjentinia deklaras lua nedependantesko.
- 1817 - Ye la 12ma di februaro eventas la Batalio di Chacabuco, decidigiva por la nedependantesko di Chili. Trupi komandita da Bernardo O'Higgins e José de San Martín vinkas Hispani, komandita dal generalo Rafael Maroto. La sequanta yaro Chili deklaras lua nedependantesko.
- 1819 - Ye la 15ma di februaro ta yaro, Simón Bolívar divenas prezidanto di Granda Kolumbia, nun dividita en Kolumbia, Equador e Venezuela. Ilu dicas: “On ne povas regnar Amerika. La servo di revoluciono esas kam plugo di maro.” En 1821 ilu liberigos Peru.
- 1822 - Ye la 7ma di septembro princulo Pedro proklamas la nedependantesko di Brazilia.
- 1825 - Ye la 25ma di agosto, la nedependantesko di Uruguay de Brazilia deklaresas.
- 1831 - Ye la 7ma di aprilo Pedro la 1ma di Brazilia abdikas. Ilu indikas José Bonifácio kom tutelero di lua filiulo, princulo Pedro de Alcântara, lore evante 5 yari.
- 1835 til 1845 - Eventas la Milito di Farrapos, interna milito en la sudo di Brazilia.
- Indijena populi di Australia diminutas drastike pro ataki da koloniani.
1851 til 1900
[redaktar | redaktar fonto]Dum la duesma duimo dil 19ma yarcento eventis inter altri:
- Socialista e revoluciona idei expansas su che laboranta klaso.
- Mondala imperio di Unionita Rejio e Francia prosperas subordinante populi.
- 1860 til 1870 - Mikra rejii di Italia unionesas. Giuseppe Garibaldi komencas movado kum cirkum 1.000 soldati (exakte: 1.089[1]) qui divenis konocita kom La Mili o La Reda Kamizi. Li kaptis Sicilia de Bourbona rejo en 1861. Dek yari pose, en 1870, Papala Stati divenis la lasta regiono enkorpigita a la Rejio Italia.
- Germana imperio unionas su per militi kontre altra stati. En 1866, Germana kunfederuro dissolvesas. En 1870-71 eventas Franca-Prusiana milito. Prusia vinkas, e Germana imperio formacesas.
- 1874 til 1875 - Unesma Hispana republiko.
- Japonia apertas sua pordi por exterlandal idei.
- 1857 til 1858 - Eventas tale nomizita sedicio di le Sepoy en Indiana subkontinento kontre Britaniana dominaco.
- 1858 - Sub pretexto protektar misionala laboro di Jezuiti en sud-estal Azia, Francia atakas Tourane, en Annam.
- 1862 - Vietnam kapitulacas, e Francia establisas kolonio en Kochinchinia.
- 1863 - Franci establisas protektorato en Kambodja.
- 1887 - Francia unionas sua kolonii en sud-estal Azia, e kreas Franca Indochinia.
- 1893 - Laos divenas Franca protektorato.
- 1899 - Laos enkorpigesas a Franca Indochinia.
- 1883 til 1895 - Francia militas kontre imperio Merina, en la nuna Madagaskar. En 1895 Franci konquestas Antananarivo, ed en 1897 Madagaskar divenas Franca kolonio.
- De la 12ma di aprilo 1861 til la 9ma di aprilo 1865 eventas l'Usana interna milito. La kunfederuro di sudal stati qui mantenis sklaveso vinkesis dal nordala stati.
- Lasta militi kontre indijeni en westala stati di Usa, de 1862 til 1890.
- 1861 - Dominikana Republiko itere divenas parto de Hispana imperio. Lora prezidanto Pedro Santana y Familias divenas generala guvernisto reprezentanta Hispana krono.
- 15ma di julio 1865 - Pos interna milito qua komencis en 1863, nacionalisti de Dominikana Republiko vinkas Hispani, ed itere proklamas la nedependo di la lando.
- 1898 - Pos Hispana-Usana milito, Usa prenas kontrolo di Kuba, Porto-Riko, Guam e Filipini. Hispana imperio en Amerika ed en Azia finas.
- 1865 til 1870 - Paraguay militas kontre Brazilia, Arjentinia ed Uruguay. Fine Paraguay vinkesas e subisas granda perdajo di habitantaro.
- 1879 til 1883 - Chili militas kontre Peru e Bolivia dum la milito di Pacifiko. Chili vinkas, Bolivia perdas lua aceso al oceano Pacifiko, dum ke Peru perdas la provinco Tacna ed Arica. Pose, en 1929, Chili retrodonos Tacna a Peru.
- Ye la 13ma di mayo 1888 Brazilia abolisas sklaveso. La sequant yaro, ye la 15ma di novembro 1899 la republiko proklamesas en Brazilia.
Referi
[redaktar | redaktar fonto]- ↑ Trevelyan, George Macaulay:Garibaldi and the Thousand. Publikigita da Longmans. Loko di publikigo: London. Dato di publikigo: 1912.