იხილეთ წყარო გვერდისთვის აფხაზეთის ომი (1992-1993)

{{ინფოდაფა სამხედრო კონფლიქტი
|კონფლიქტი=აფხაზეთის ომი
|სურათი=[[ფაილი:Abkhazian war.JPG|300px]]
|სათაური=
|თარიღი=[[14 აგვისტო]], [[1992]] - [[30 სექტემბერი]], [[1993]]
|მდებარეობა=[[აფხაზეთის ავტონომიური რესპუბლიკა]]
|ტერიტორია=სეპარატისტულმა და რუსულმა  ძალებმა დაიკავეს ავტონომიური რესპუბლიკის ტერიტორია [[კოდორის ხეობა|კოდორის ხეობის]] გამოკლებით
|შედეგი=[[აფხაზეთის რესპუბლიკა|სეპარატისტული აფხაზეთის]] გამარჯვება
*[[ქართველების ეთნიკური წმენდა აფხაზეთში]]
|მხარე1= {{flagcountry|აფხაზეთის რესპუბლიკა}}
* [[აფხაზეთის შეიარაღებული ძალები]]
** [[აფხაზეთის ეროვნული გვარდია]]
**[[ბაგრამიანის ბატალიონი]]
{{flagicon image|Flag of Russia (1991–1993).svg}} [[რუსეთი]]
* [[ფაილი:Flag of Kuban People's Republic.svg|22px]] [[:Ru:Кубанское войсковое казачье общество|ყუბანის სამხედრო კაზაკთა საზოგადოება]]
* [[File:Flag of Don Cossacks.svg|22px]] მოხალისე [[დონის კაზაკები]]
*[[File:Flag of the Russian Air Force.svg| 22px]] [[რუსეთის სამხედრო-საჰაერო ძალები]]
[[ფაილი:Flag of the Confederation of Caucasian Mountain People.svg|22px]] [[კავკასიის მთიელ ხალხთა კონფედერაცია]]<br />
[[ფაილი:Flag of Transnistria (state).svg|22px]] [[დნესტრისპირეთი|დნესტრისპირელი მოხალისეები]]
|მხარე2={{flagicon|Georgia|1990}} [[საქართველო]]
* [[საქართველოს რესპუბლიკის სახელმწიფო საბჭო|სახელმწიფო საბჭო]]
* [[საქართველოს თავდაცვის სამინისტრო]]ს ძალები
* [[საქართველოს შინაგანი ჯარები]]
* [[საქართველოს ეროვნული გვარდია]]
* [[ფაილი:Mkhedrioni flag.png|23px]] [[მხედრიონი]] 
* [[ზვიადისტები|გამსახურდიას მომხრე მებრძოლები]] 
[[ფაილი:Flag of UNA-UNSO.svg|22px]] [[უნა-უნსო]]ს არგოს ბატალიონი
|მეთაური1={{flagicon|Abkhazia}} [[ვლადისლავ არძინბა]]<br /> [[ფაილი:Flag of the Confederation of Caucasian Mountain People.svg|22px]] [[შამილ ბასაევი]] <br />[[ფაილი:Flag of Abkhazia.svg|22px]] ვლადიმერ არშბა<br /> [[ფაილი:Flag of Abkhazia.svg|22px]] სერგეი დბარი<br /> [[ფაილი:Flag of the Confederation of Caucasian Mountain People.svg|22px]] მუსა შანიბოვი<br /> [[ფაილი:Flag of the Confederation of Caucasian Mountain People.svg|22px]] სულთან სოსნალიევი
|მეთაური2={{flagicon|Georgia|1990}} [[ედუარდ შევარდნაძე]]<br /> {{flagicon|Georgia|1990}} [[თენგიზ კიტოვანი]]<br /> {{flagicon|Georgia|1990}} [[ფაილი:Mkhedrioni flag.png|23px]] [[ჯაბა იოსელიანი]]  <br /> {{flagicon|Georgia|1990}} [[გიორგი ყარყარაშვილი]]<br />{{flagicon|Georgia|1990}} [[გუჯარ ყურაშვილი]]<br />{{flagicon|Georgia|1990}} [[ლოთი ქობალია]] <br/> [[ფაილი:Flag of Georgia (1990-2004).svg|22px]] [[გენო ადამია]]{{KIA}}<br /> [[ფაილი:Flag of Georgia (1990-2004).svg|22px]] [[დავით თევზაძე]]
[[ფაილი:Flag of UNA-UNSO.svg|22px]] [[ვალერი ბობროვიჩი]]
|ძალა1={{Flagicon|Abkhazia}} [[აფხაზეთის ეროვნული გვარდია]]: 4000-5000 [[აფხაზები|აფხაზი]]<ref>Jane’s Information Group. 1999. Jane's Sentinel Security Assessment: Russia and the CIS: Georgia. London: Jane's Information Group Limited. 16 July.</ref><ref>MacFarlane, S. Neil. 2000. Arms Control, Conflict and Peace Settlements: The Caucasus. Geneva Center for Security Police Occasional Paper
Series No. 8, Arms Control and Disarmament Cluster, 1999–2000. Geneva: GCSP.</ref> [[ბაგრამიანის ბატალიონი]]: 1500 [[სომხები|სომეხი]]<ref name=AGBU>[https://web.archive.org/web/20120207175314/http://www.agbu.org/publications/article.asp?A_ID=159 Abkhazia Armenians: Holding a home in an unstable territory], AGBU, 1 November 2004</ref>
[[ფაილი:Flag of the Confederation of Caucasian Mountain People.svg|22px]] [[კავკასიის მთიელ ხალხთა კონფედერაცია]]
*1000 [[ჩეჩნები|ჩეჩენი]]<ref name="Sönmez">Sönmez, Metin (2009). Abkhazia: 1992-2022 Georgian-Abkhazian Conflict & War. Amazon Digital Services LLC. p. 55.</ref>
*700-1500 [[ჩერქეზები|ჩერქეზი]] [[ყაბარდო-ბალყარეთი|ყაბარდო-ბალყარეთიდან]]<ref name="Sönmez">Sönmez, Metin (2009). Abkhazia: 1992-2022 Georgian-Abkhazian Conflict & War. Amazon Digital Services LLC. p. 55.</ref>
* 200 [[ადიღე|ადიღეელი]]<ref name="Sönmez">Sönmez, Metin (2009). Abkhazia: 1992-2022 Georgian-Abkhazian Conflict & War. Amazon Digital Services LLC. p. 55.</ref>
*150 [[ოსები|ოსი]]
* 150 ჩრდილოკავკასიელი [[თურქეთი|თურქეთიდან]]<ref>Tarkhan-Mouravi, George (1996). The Georgian-Abkhazian conflict in a regional context. Institute for Policy Studies. p. 26.</ref>
[[ფაილი:Flag of Transnistria (state).svg|22px]] 60-90 [[დნესტრისპირეთი|დნესტრისპირელი]]<ref>http://www.spekali.tsu.ge/index.php/en/article/viewArticle/12/126</ref>
|ძალა2={{flagicon|Georgia|1990}}~5000 ჯარისკაცი,<br />55 [[თვითმფრინავი]],<br />120 [[ტანკი]],<br />180 [[ჯავშანტრანსპორტიორი|ჯტრ]] და [[ქვეითთა საბრძოლო მანქანა|ქსმ]]<ref>{{cite journal|url=https://www.tandfonline.com/doi/pdf/10.1080/04597229308460053 |title=Non-NATO Europe |journal=The Military Balance |date=22 January 2009 |volume=93 |pages=66–92 |doi=10.1080/04597229308460053}}</ref><ref name="num">{{cite journal|url=https://www.prif.org/fileadmin/HSFK/hsfk_publikationen/Georgia-Abkhazia-1992-1993.pdf |title=Georgia (Abkhazia) 1992-1993 |website=www.prif.org |date=15 October 2015 |author=Julian Demmer, Johanna Speyer}}</ref> 
[[ფაილი:Flag of UNA-UNSO.svg|22px]] ~300 უკრაინელი
|დანაკარგები1=4040  დაღუპული<br />(2220 ჯარისკაცი,<br />1820 მშვიდობიანი მოსახლე),<br />~8000 დაჭრილი,<br />122 დაკარგული<ref name="hrw.org">[http://www.hrw.org/legacy/reports/1995/Georgia2.htm#P117_4464 GEORGIA/ABKHAZIA: VIOLATIONS OF THE LAWS OF WAR AND RUSSIA'S ROLE IN THE CONFLICT]</ref>
|დანაკარგები2=დაახლოებით 9000-მდე დაღუპული<br />(ჯარისკაცები<br />და მშვიდობიანი მოსახლეები),<br />~10 000 დაჭრილი,<br />1500-ზე მეტი დაკარგული<ref name="hrw.org"/>
|ნაწილი=[[ქართულ-აფხაზური კონფლიქტი|ქართულ-აფხაზური კონფლიქტის]]}}

'''აფხაზეთის ომი''' — [[1992]]-[[1993]] წლების ომი ერთი მხრივ, [[საქართველოს შეიარაღებული ძალები|საქართველოს]], ხოლო, მეორე მხრივ, აფხაზ სეპარატისტებს, [[გუდაუთა]]ში განლაგებული რუსეთის სამხედრო ბაზის გარნიზონს, ჩრდილოკავკასიელ ბოევიკებს, [[კაზაკები|კაზაკთა]] შეიარაღებული მილიციის მეომრებსა და ადგილობრივი სომხების [[ბაგრამიანის ბატალიონი|ბაგრამიანის სახელობის ბატალიონს]] შორის. ომის დროს სეპარატისტებს აქტიურად ეხმარებოდა [[რუსეთის სამხედრო-საჰაერო ძალები]]ც, რაც გამოიხატა რუსული ავიაციის მიერ ქართული სამხედრო პოზიციებისა და დასახლებების დაბომბვაში.<ref>[https://web.archive.org/web/20090711165314/http://mdb.cast.ru/mdb/3-2008/item3/article3/ Georgia's Air Defense in the War with South Ossetia]</ref><ref>[https://gmas.ge/2019/%e1%83%a1%e1%83%98%e1%83%90%e1%83%ae%e1%83%9a%e1%83%94%e1%83%94%e1%83%91%e1%83%98/%e1%83%90%e1%83%a4%e1%83%ae%e1%83%90%e1%83%96%e1%83%94%e1%83%97%e1%83%a8%e1%83%98-1993-%e1%83%ac%e1%83%9a%e1%83%98%e1%83%a1-19-%e1%83%9b%e1%83%90%e1%83%a0%e1%83%a2%e1%83%a1-%e1%83%a1%e1%83%9d%e1%83%ae/?fbclid=IwAR1DM4kczBlv0yP0DDPSOyhoI9RhJdDlZmAvjnLHDGJ6vjYYARgazD-ECYM აფხაზეთში 1993 წლის 19 მარტს სოხუმთან ჩამოგდებული რუსეთის Cy-27 ტიპის გამანადგურებელი თვითფრინავის დოკუმენტური ფოტო (ვიდეო) მასალა]    </ref>

ომის პარალელურად მიდიოდა [[საქართველოს სამოქალაქო ომი|სამოქალაქო ომი]] დანარჩენი საქართველოს ტერიტორიაზე დევნილ პრეზიდენტ [[ზვიად გამსახურდია]]ს მომხრეებსა და ხელისუფლებაში [[1991-1992 წლების სამხედრო გადატრიალება|სამხედრო გადატრიალების]] შედეგად მოსული [[ედუარდ შევარდნაძე|ედუარდ შევარდნაძის]] მთავრობას შორის, რაც ხელს უშლიდა ქართული მხარის გაერთიანებას. თუმცა, იყო შემთხვევებიც, როდესაც ქართული ძალები ერთობლივად იბრძოდნენ მტრების წინააღმდეგ - აღნიშნულის თვალსაჩინო მაგალითს წარმოადგენს [[ტამიშის ბრძოლა]], როდესაც ერთმანეთთან დაპირისპირებული ქართული შენაერთები გაერთიანდნენ და მტრის დესანტზე გამარჯვება მოიპოვეს.

ომს წინ უსწრებდა ისეთი მოვლენები, როგორიცაა [[უწესრიგობა სოხუმში (1989)|1989 წლის ივლისში ანტიქართული არეულობები სოხუმში]] და 1991 წლის მარტში აფხაზეთის მიერ საბჭოთა კავშირის შენარჩუნებისთვის [[საბჭოთა კავშირის შენარჩუნების რეფერენდუმი (აფხაზეთი)|რეფერენდუმში მონაწილეობის მიღება]], საქართველოს მიერ ამაზე უარის თქმის მიუხედავად. უშუალოდ ომის მაპროვოცირებელი გახდა 1992 წლის 23 ივლისს აფხაზი სეპარატისტების მიერ 1925 წლის აფხაზეთის კონსტიტუციის აღდგენით სუვერენიტეტის გამოცხადება და 1992 წლის 14 აგვისტოს აფხაზური ეროვნული გვარდიის მიერ საქართველოს ძალების წინააღმდეგ ცეცხლის გახსნა.

ომის საწყისს ეტაპზე, ქართულმა ძალებმა დაიკავეს სოხუმი, გაგრა, ოჩამჩირე და გალი, ხოლო სეპარატისტები გუდაუთაში, ტყვარჩელსა და ოჩამჩირის რაიონის ნაწილში გამაგრდნენ. ომის მიმდინარეობისას სეპარასტისტებმა არაერთი ცეცხლის შეწყვეტის შეთანხმება დაარღვიეს, მათ შორის აღსანიშნავია 1992 წლის ოქტომბერში გაგრაზე მიტანილი იერიში, რასაც გაგრის დაცემა და ქართული მოსახლეობის მასობრივი მკვლელობები მოჰყვა, ასევე 1993 წლის სექტემბერში სოხუმზე შეტევა, რის შედეგადაც სოხუმი დაეცა 27 სექტემბერს და ქართულმა ძალებმა ვეღარ შეძლეს მათ კონტროლქვეშ არსებული დანარჩენი ტერიტორიის შენარჩუნება.

ომი დასრულდა საქართველოს დამარცხებით და აფხაზეთის ტერიტორიის დიდი ნაწილის დაკარგვით. საბრძოლო მოქმედებების შედეგად დაიღუპა 10 ათასზე მეტი მშვიდობიანი ქართველი, ასეულობით უგზო-უკვლოდ დაიკარგა, დაიჭრა და დასახიჩრდა 10 ათასამდე კაცი, ხოლო 300 ათასზე მეტ აფხაზეთში მცხოვრები ქართველი საკუთარი სახლიდან სეპარატისტებმა განდევნეს. მათგან ათეულობით ათასს აფხაზეთის დატოვება მოუხდა ფეხით [[კოდორის ხეობა|კოდორის ხეობის]] გავლით, რა დროსაც მძიმე პირობების გამო ასობით ადამიანმა სვანეთის მთებში განუტევა სული. პოსტსაბჭოური საქართველოსთვის კონფლიქტის შედეგები ძალიან მძიმე აღმოჩნდა. ქვეყანამ მიიღო უდიდესი მსხვერპლი, უმძიმესი ფინანსური და ფსიქოლოგიური ზიანი. ომმა და ომის შემდგომმა უწესრიგო შეტაკებებმა აფხაზეთის ტერიტორია მთლიანად გააპარტახა. დღესაც აფხაზეთის რეგიონი, რომელიც საქართველოსგან ''დე ფაქტო'' დამოუკიდებლობით სარგებლობს, მძიმე სოციალური და ეკონომიკური პრობლემების წინაშე დგას. მიუხედავად თვითგამოცხადებული დამოუკიდებლობისა, აფხაზეთის რეგიონი მთლიანად დამოკიდებულია [[რუსეთის ფედერაცია]]ზე. როგორც თვით აფხაზები აცხადებენ, რეგიონი რუსეთის ფედერაციის „დე ფაქტო პროტექტორატია“.

== წინაისტორია ==
[[აფხაზეთის ავტონომიური საბჭოთა სოციალისტური რესპუბლიკა|აფხაზეთის ასსრ-ში]] ანტიქართული განწყობა 1950-იან წლებამდეც არსებობდა. 

1956 წელს მოხდა აფხაზ სეპარატისტთა პირველი გამოსვლა. აფხაზეთის ხელოვნებისა და ლიტერატურის დეკადა ჩაშალეს თბილისში იმის ნაცვლად, რომ გადამჭრელი ზომები მიეღოთ სეპარატისტების წინააღმდეგ. მრავალი დაჟინებული თხოვნის შემდეგ აფხაზური დეკადა თბილისში 1958 წელს ჩატარდა.

1967 წელს მოხდა აფხაზ სეპარატისტთა მეორე გამოსვლა, რომელიც 1956 წლისგან განსხვავებით უფრო ორგანიზებული და შემტევი იყო. დემონსტრანტებმა ქალაქ სოხუმის ფილარმონიის საზაფხულო შენობის დარბაზი დაიკავეს, მიკროფონ-რეპროდუქტორები გამართეს და საჯაროდ გაჰყვიროდნენ ანტიქართულ ლოზუნგებს. ამას ისიც დაემატა, რომ გამომცემლობა „ალაშარას“ ახლად აღდგენილი ქართული რედაქციის საგამომცემლო გეგმიდან თითქმის ყველა ქართული წიგნი ამოიღეს. აფხაზეთის სახელმწიფო მუზეუმში დაწვეს და გაანადგურეს ქართული უნიკალური ხელნაწერები, წიგნები და გაზეთები. 

1977-1978 წლების აფხაზური სეპარატისტული გამოსვლები კიდევ უფრო აქტიური იყო წინა გამოსვლებთან შედარებით. ვანდალებმა დაიწყეს ქართული კულტურულ-არქიტექტურული ძეგლების ხელყოფა და ქართული წარწერების წაშლა-განადგურება. ხელყვეს რუსთაველისა და აკაკი წერეთლის ძეგლები და ბიუსტები სოხუმსა და გაგრაში. თეატრის შენობიდან ჩამოხსნილ იქნა ქართული დრამატული დასის აბრა, ხოლო ქართველი მსახიობები გამოძევებულ იქნენ შენობიდან.

1980 წელს აჩიგვარის საბჭოთა მეურნეობის ტერიტორიიდან გაქრა ვეფხვისა და ბოკვერების ორიგინალური კომპლექსი.<ref>ჯანო ჯანელიძე, „გზა სიმართლისა და გზა სიცრუისა“, «ცისკარი», №12, 1989</ref>

===„აიდგილარა“===
[[1988]] წლის ნოემბერში გამოქვეყნდა „[[ქართული ენის სახელმწიფო პროგრამის პროექტი]]“ (დამტკიცდა [[1989]] წლის აგვისტოში), რომელიც ითვალისწინებდა [[ქართული ენა|ქართული ენის]] კონსტიტუციური სტატუსის დაცვას [[საქართველოს სსრ]]-ს მთელ ტერიტორიაზე, მათ შორის [[აფხაზეთის ასსრ]]-სა და [[სამხრეთ ოსეთის აო]]-ს ტერიტორიაზე. საქართველოს სსრ-ში აღნიშნული პროექტის აქტიური განხილვა გახდა იმის მიზეზი, რომ 1988 წლის ნოემბერ-დეკემბერში შეიქმნა საზოგადოებრივ-პოლიტიკური ორგანიზაციები სამხრეთ ოსეთის აო-ში „[[ადამონ ნიხასი]]“, ხოლო აფხაზეთში — „[[აიდგილარა]]“. 

აიდგილარას '''პირველი''' (სადამფუძნებლო) კრება შედგა 1988 წლის 13 დეკემბერს, აფხაზეთის ფილარმონიის სახელმწიფო თეატრის შენობაში, სადაც მწერალი [[ალექსი გოგუა]] არჩეულ იქნა მის პირველ თავმჯდომარედ.<ref name=r1100732>{{cite news|last=შამბა|first=სერგეი|authorlink=სერგეი შამბა|title=Сергей Шамба о 20-летии движения "Аидгылара" и национально-освободительной борьбе народа Абхазии|url=http://www.regnum.ru/news/1100732.html|accessdate=31 January 2013|newspaper=[[REGNUM News Agency]]|date=17 December 2008}}</ref>

===ლიხნის მიმართვა===
1989 წლის 18 მარტს, აფხაზმა ნაციონალისტებმა „აიდგილარას“ ორგანიზებით [[ლიხნის კრება]]ზე აფხაზეთისთვის, ლენინის დროინდელი 1921 წლის სტატუსის აღდგენა მოითხოვეს, რაც გულისხმობდა [[აფხაზეთის ასსრ]]-ის საქართველოსგან გამოყოფასა და მისთვის [[აფხაზეთის სსრ|რესპუბლიკის]] სტატუსის დაბრუნებას. აღსანიშნავია ის, რომ სეპარატისტულ დოკუმენტს აფხაზეთის მთავრობის სხვა მაღალჩინოსნებთან ერთად, ერთ-ერთი პირველი [[საქართველოს სსრ-ის კომუნისტური პარტიის აფხაზეთის რესპუბლიკური კომიტეტი|ავტონომიური რესპუბლიკის კომპარტიის]] პირველი მდივანი [[ბორის ადლეიბა|ბ. ადლეიბა]] აწერდა ხელს.

24 მარტს ლიხნის მიმართვა ერთროულად გამოქვეყნდა სხვადასხვა პერიოდულ გამოცემაში, მათ შორის „[[სოვეტსკაია აბხაზია]]ში“. სწორედ ამ დღიდან იწყება საპროტესტო გამოსვლები ჯერ აფხაზეთის სხვადასხვა ქალაქში, ხოლო შემდეგ — თბილისში.<ref>газ. «Советская Абхазия», №58 (18205), 24 марта, 1989</ref>

25 მარტს, სოხუმში ლიხნის მიმართვის საპირწონედ ქართულმა პატრიოტულმა ძალებმა მოაწყვეს მრავალათასიანი მიტინგი, რითაც უჩვენეს აფხაზ სეპარატისტებს ერთობის ძალა. ეს მიტინგი, ქართველ პატრიოტთა მიერ, უშუალოდ კი [[მერაბ კოსტავა]]ს ინიციატივით დაიგეგმა. მასში აქტიურად მონაწილეობდნენ: [[ზურაბ ჭავჭავაძე]], [[თამარ ჩხეიძე]], [[ჯუმბერ კოპალიანი]], [[ვოვა ვეკუა]], [[სოსო ადამია]] და ა.შ.<ref>[http://meca.gov.ge/itst/_FILES/banners/saiubileo,%202009%20noemberi.pdf აფხაზეთში ეროვნული მოძრაობის სათავეებთან]</ref> იმავე დღეს, სოხუმის პარალელურად გალში ჩატარდა 12 ათასიანი მიტინგი.<ref>ყორანაშვილი გ., 9 აპრილი მითი და სინამდვილე, გვ. 32</ref>

28 მარტს გაგრაში გაიმართა საპროტესტო გამოსვლები, რომელიც შემდგომ „ერთაშორის ნიადაგზე მომხდარ შეტაკებაში“ გადაიზარდა.

30 მარტს სოხუმში ჩავიდნენ ჯ. პატიაშვილი, გ. ანჩაბაძე, ბ. ნიკოლსკი, ნ. ფოფხაძე და ო. ჩერქეზია.<ref>გაზ. „კომუნისტი“, 1 აპრილი, 1989</ref>

31 მარტს სოხუმში თბილისიდან საქართველოს შს მინისტრის [[შოთა გორგოძე|შ. გორგოძეს]] ორგანიზებით გადაყვანილ იქნა თბილისის მილიციის 200 კაციანი ბატალიონი და თბილისის სასწავლო პოლკი — 400 კაცის ოდენობით.<ref>სობჩაკი ა., „თბილისის ჟამტეხილი“, გვ. 248</ref>

===პირველი დარბევა დაბა ლესელიძეში===
1989 წლის 1 აპრილს დაბა ლესელიძეში „ილია ჭავჭავაძის საზოგადოების“ აქტივისტებმა ლიხნის კრების საპროტესტოდ ჩაატარეს ანტიიმპერიალისტური მიტინგი, რომლის მონაწილეთა ერთი ჯგუფი — მგზავრებით დატვირთული ორი სამგზავრო ავტობუსი დარბეულ იქნა აფხაზთა ეგზალტირებული მასის მიერ ბზიფსა და ახალ ათონთან, იყვნენ დაჭრილებიც — დაშავდა 10 ადამიანი. პროტესტის ნიშნად სოხუმის ქართველი სტუდენტობა მომხდარის გამო 3 აპრილის ლექციებზე არ გამოცხადდა.<ref>ყორანაშვილი გ., 9 აპრილი მითი და სინამდვილე, გვ. 32</ref> 1 აპრილს სოხუმში ჩაფრინდა [[ჯუმბერ პატიაშვილი|ჯ. პატიაშვილი]], რომელიც შეხვდა აფხაზ ინტელიგენციას, სტუდენტებსა და უხუცესებს. საქართველოს ცენტრალურმა ხელისუფლებამ მოლაპარაკებების გზით შესძლო სოხუმში ვითარების სტაბილიზაცია. დასასრულ ''აფხაზეთში დატოვა საქართველოს შსს მინისტრი [[შოთა გორგოძე]] და ქართული მილიციის თითქმის მთელი შემადგენლობა'', ხოლო ხელმძღვანელობა დაბრუნდა უკან თბილისში.<ref>პატიაშვილი ჯ., „ოცდასამი წლის შემდეგ“, თბ., 2013</ref>

2 აპრილს სოხუმში გაიმართა ქართული მოსახლეობის მიტინგები და მანიფესტაციები, რამაც შექმნა სიტუაციის უკიდურესად ესკალაციისა და გარკვეულწილად მისი უმართაობის საფრთხე.<ref>[http://dspace.nplg.gov.ge/handle/1234/292145?fbclid=IwAR0rEJtSpm6pHE5PWlz5JikB-Am3XCoY2IVLy2uv-jpcizKe2rQ8wG8ge3Y ნარკვევები საქართველოს ისტორიიდან : აფხაზეთი : უძველესი დროიდან დღემდე, თბ., 2007, გვ. 372, 978-9941-0-0410-0]</ref>

5 აპრილს სოხუმში ჩატარდა პარტიულ-სამეურნეო აქტივის თათბირი, რმელზედაც გადაწყდა „მტკიცე“ ორგანიზაციული ღონისძიებებისა და იდეოლოგიურ-განმარტებითი მუშაობის გაძლიერებით აღედგინათ ჯანსაღი ურთიერთობანი ქართველებსა და აფხაზებს შორის<ref>გაზ. „კომუნისტი“, 6 აპრილი, 1989</ref>.

6 აპრილს სოხუმში თბილისიდან დილით ჩაფრინდა ჯ. პატიაშვილი, სადაც მოწვეულ იქნა აფხაზეთის საოლქო კომიტეტის პლენუმი. ბიუროს სხდომაზე დაისვა ბ. ადლეიბას თანამდებობიდან გადაყენების საკითხი და მის მაგივრად რეკომენდაცია ვ. ხიშბას გაეწია. ადლეიბას გარდა მისი ბედი გაიზიარა რამდენიმე პარტიულმა და პასუხისმგებელმა მუშაკმაც.<ref>გაზ. „კომუნისტი“, 7 აპრილი, 1989</ref> 

აფხაზეთის გარდა საპროტესტო გამოსვლები საქართველოს სხვა ქალაქებშიც მიმდინარეობდა. ამ ვითარებაში საქართველოს ეროვნულმა მოძრაობამ მიზანშეწონილად მიიჩნია საპროტესტო აქციების აფხაზეთიდან დედაქალაქში გადატანა. ასე დაიწყო თბილისის 1989 წლის 4-9 აპრილის აქცია. იგი აფხაზეთის კრიზისზე სრულიად ბუნებრივი და კანონზომიერი რეაქციის დაფიქსირებით დაიწყო, მალე გადაიზარდა საქართველოს პოლიტიკური დამოუკიდებლობისა და დეოკუპაციის მოთხოვნის მქონე საპროტესტო მოძრაობად. რამოდენიმე დღეში დატრიალდა [[9 აპრილის ტრაგედია]], რომელსაც ემსხვერპლა 21 მოქალაქე და მრავალმა მიიღო ფიზიკური დაზიანებები და მხუთავი აირით სასუნთქი გზების დამწვრობა.

===მეორე დარბევა სოხუმში===
ლიხნის მიმართვის ხელმომწერთა რიცხვში [[სოხუმის სახელმწიფო უნივერსიტეტი|სოხუმის უნივერსისტეტის]] რექტორიც იყო. უნივერსიტეტის ეთნიკურად ქართულმა სტუდენტობამ ამ ფაქტს საპროტესტო დემონსტრაციით უპასუხა. თუმცა ეს დემონსტრაცია საქართველოს ცენტრალური ხელისუფლების მიერ აიკრძალა. მიუხედავად ამისა, სტუდენტთა საპროტესტო აქცია გაგრძელდა და საბოლოოდ აფხაზ ნაციონალისტთა ერთი ჯგუფის მხრიდან თავდასხმის ობიექტი გახდა. პირველი [[უწესრიგობა სოხუმში (1989)|შეიარაღებული შეტაკება]] ქართულ და აფხაზურ მოსახლეობის ერთ ნაწილს შორის 1989 წლის 16-17 ივლისს მოხდა [[სოხუმი|სოხუმში]] შეტაკებების გამომწვევი მიზეზი გახდა სოხუმში თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის ფილიალის გახსნა. შეტაკებების შედეგად დაიღუპა 22 და დაიჭრა 500-მდე მოქალაქე, ძირითადად ეთნიკური ქართველი.

გუდაუთის რაიონის დაბა ფსირცხის მიდამოებში აფხაზებმა აყარეს 20 მეტრი [[რკინიგზის ლიანდაგი]]. მუშებმა უარი განაცხადეს აღედგინათ ლიანდაგი. გაფიცულები იყვნენ სალოკოტივო დეპოს ბრიგადებიც. ამის შედეგად თბილისისა და სოხუმის სადგურებში გაჩერებული იყო 18 სამგზავრი და 49 სატვირთო მატარებელი. 17 ივლისს შინაგანი ჯარების სამხედრო მოსამსახურეთა ძალებით აღდგენილ იქნა რკინიგზის დაშლილი მონაკვეთი. 

გულრიფშის რაიონის მცხოვრებთა ჯგუფმა ხელში ჩაიგდო სახელმწიფო ავტოსაინსპექციო საგუშაგო სოფელ მაჭარაში, რომლის დროსაც მილიციელებისათვის ართმეულ იქნა ცეცხლსასროლი იარაღი. დაბა აგუძერას ქუჩებში იდგნენ შეიარაღებულ პირთა პიკეტები.

მოქალაქეებმა მოიმოქმედეს რამდენიმე ცდა, შეჭრილიყვნენ გულრიფშის შინაგან საქმეთა რაიონულ განყოფილებაში იარაღის ხელში ჩაგდების მიზნით, მაგრამ რაიგანყოფილების თანამშრომელტა ძალებით ყველა მცდელობა მოგიერებულ იქნა.

მკვეთრად გამწვავდა ვითარება გალის რაიონში. აქ მოეწყო მიტინგი 10 ათასზე მეტი კაცის მონაწილეობით. მიტინგზე გამოცხადებულმა პროვოკაციულმა ცნობებმა ქართველის მოსახლეობის ვითომდა მრავალრიცხოვანი მსხვერპლის შესახებ ააფორიაქა ხალხი, რამაც გამოიწვია მართლსაწინააღმდეგო მოქმედება, ჩაამსხვრიეს საქართველოს კომპარტიის გალის რაიკომის შენობის მინები, შეამტვრიეს რაიოკომის კარი.

ოჩამჩირის რაიონში ეროვნებათშორის ნიადაგზე მიმდინარე მრავალრიცხოვანი შეტაკებები გადაიზარდა სროლაში, რომელიც სოფლებში მერკურასა და ჯალში ატყდა. იყვნენ დაჭრილებიც. კვლავ მწვავე ვითარება იყო სოხუმში, სადაც გრძელდებოდა მცირერიცხოვანი შეტაკებები. შეიარაღებულმა მოპიკეტეებმა ქუჩებში აღმართეს დაბრკოლებები, იყო მიმავალი მანქანებისათვის ცეცხლის დაშენის შემთხვევები. 16 ივლისს სოხუმის სოხუმის აეროპორტის სადგურის მოედანზე შეტაკების თავიდან აცილებისას მილიციის თანამშრომლებმა სატაბელო იარაღის შემთხვევითი გასროლით მუცლის არეში დაჭრეს მოქალაქე.

17 ივლისს პირთა ჯგუფმა სცადა გაეჩერებინა ენგურჰესის აგრეგატი, რის შედეგადაც შეფერხდა ელექტროენერგიის მიწოდება რესპუბლიკის მთელი რიგი რაიონებისათვის, სამართალდამცველმა ორგანოებმა დროულად აღადგინეს წესრიგი. მიღებულ იქნა ზომები ჰიდროელექტროსადგურის დაცვის გასაძლიერებლად.

ზუგდიდის საგამომძიებლო იზოლატორიდან ადრე გაქცეული მსჯავრდებურებიდან 18 ივლისს დაბრუნებულ იქნა 29 კაცი. 

17 ივლისს აფხაზეთის ასსრ-ის შინაგან საქმეთა ორგანოებმა მოქალაქეებს ჩამოართვეს 218 ერთეული ცეცხლსასროლი იარაღი. 

ავტონომიურ რესპუბლიკაში საზოგადოებრივი წსრიგის დაცვას ანხორციელებდნენ სსრკ-ის შინაგან საქმეთა სამინისტროს შინაგანი ჯარების 4500 სამხედრო მოსამსახურე, საქართველოს სსრ-სა და აფხაზეთის ასსრ-ის შინაგან საქმეთა საქალაქო და რაიონული ორგანოების ორი ათასამდე თანამშრომელი.<ref>გაზ. „საბჭოთა აფხაზეთი“, 20 ივლისი, 1989</ref>

1989 წლის 25-26 აგვისტოს, სოხუმში ჩატარებულ „კავკასიის მთიელ ხალხთა I ყრილობაზე“ დაარსდა „კავკასიის მთიელ ხალხთა ასამბლეა“. დაიწყო აფხაზეთში ქართველთა მომავალი ეთნიკური წმენდის მოსამზადებელი პერიოდი. საბჭოთა კავშირის უშიშროების საკავშირო სამსახურის მიერ შექმნილი „[[კავკასიის მთიელ ხალხთა კონფედერაცია]]“ აფხაზეთს აცხადებს მის ნაწილად, ხოლო ქ. [[სოხუმი|სოხუმს]] — კონფედერაციის დედაქალაქად.

===აფხაზეთის ასსრ-თვის სტატუსის შეცვლის მცდელობა===
[[1990]] წლის 3 აპრილის — სსრკ კანონი სსრ კავშირიდან მოკავშირე რესპუბლიკების გასვლასთან დაკავშირებით. ანუ მოკავშირე რესპუბლიკაში შემავალ ავტონომიას შეეძლო გასულიყო ამ რესპუბლიკიდან ან ამ რესპუბლიკის სსრკ-დან გასვლის შემთხვევაში დარჩენილიყო საბჭოთა კავშირის შემადგენლობაში<ref>[https://ru.wikisource.org/wiki/%D0%97%D0%B0%D0%BA%D0%BE%D0%BD_%D0%A1%D0%A1%D0%A1%D0%A0_%D0%BE%D1%82_03.04.1990_%E2%84%96_1409-I Закон СССР от 3 апреля 1990 года № 1409-I «О порядке решения вопросов, связанных с выходом союзной республики из СССР»]</ref>.  აღნიშნული კანონის საფუძველზე, რესპუბლიკიდან გამსვლელ ავტონომიურ ერთეულს მის ტერიტორიაზე უნდა ჩაეტარებინა რეფერენდუმი, რომელიც მოთხოვნილი უნდა ყოფილიყო მოსახლეობის 1/10 ნაწილის ხელმოწერით.

28 აპრილს მოწვეულ იქნა აფხაზეთის ასსრ-ის უმაღლესი საბჭოს X სესია, მაგრამ დეპუტატების უმრავლესობამ მონაწილეობა არ მიიღო აღნიშნულ განხილვაში და ქვორუმი არ შედგა. 

28 ივლისს აფხაზეთის ასსრ-ის უმაღლესი საბჭოს 58 კაციანმა აფხაზურმა დეპუტაციამ (ქართული მხარის მოთხოვნა, წარმოდგენილიყო ყველა აღნიშნული დეპუტატი სახელით და გვარებით უშედეგოდ დარჩა) გააკეთა სპეციალური „მიმართვა აფხაზეთის ასსრ-ის ყველა მოქალაქისადმი“<ref>[http://apsuara.ru/portal/book/export/html/1007 Обращение ко всем гражданам Абхазской АССР. 28 июля 1990 г.]</ref>.

18 აგვისტოს აფხაზეთის ასსრ-ის 13 კაციანმა დეპუტაციამ ([[ვახტანგ ყოლბაია|ვ. ყოლბაია]], [[რევაზ სალუქვაძე|რ. სალუქვაძე]], [[ვახტანგ ბერულავა|ვ. ბერულავა]], [[ადელია არზუმანიანი|ა. არზუმანიანი]], [[გიორგი ქავთარაძე|გ. ქავთარაძე]], [[კონსტანტინე სიჭინავა]], [[პავლე ქვაჩახია]], [[ოთარ ყვავაძე]], [[ვრეჟ ზებელიანი]], [[გიორგი ცობეხია]], [[გალაქტიონ ნაჭყებია]], [[გალინა პრაცკო]] და [[იამზე ნაყოფია]]) გააკეთა სპეციალური გაცხადება, რომელშიც გაკრიტიკებული იყო მანამდე 58 დეპუტატის მიერ გაკეთებული „მიმართვა აფხაზეთის ასსრ-ის ყველა მოქალაქისადმი“. განცხადებაში გამოხატული იყო ღრმა წუხილი, რომ „მიმართვა“ წარმოადგენდა ცლმხრივად შედგენილ დოკუმენტს, რომელშიც იგნორირებული იყო არააფხაზური მოსახლეობის ნებასურვილი. აქედან გამომდინარე რეკომენდირებული არ იყო 25 აგვისტოს დაგეგმილი აფხაზეთის ასსრ-ის X სესიის რიგგარეშე სხდომის ჩატარება, რადგანაც ის გამოიწვევდა მოსახლეობაში მდგომარეობის ხელოვნურად დაძაბვას და ხელს შეუწყობდა რესპუბლიკაში უკონტროლო ნეგატიური პროცესების დაწყებას<ref>Газ. Советская Абхазия, №158 (18555), 18 августа, 1990</ref>.

23 აგვისტოს აფხაზეთის ასსრ-ის უმაღლესი საბჭოს პრეზიდიუმის თავჯდომარის ვ. კობახიასა და პრეზიდიუმის მდივნის ოფიციალური განცხადებით დაიდო პირობა რომ სესიაზე არ განიხილებოდა საკითხი საქართველოდან აფხაზეთის ასსრ-ის გამოსვლის შესახებ<ref>Газ. Советская Абхазия, №161 (18558), 23 августа, 1990</ref>. ამ ცრუ განცხადებების პარალელურად დეპუტატებზე წინასწარ ახდენდნენ ზეწოლას, ცალკეულ შემთხვევებში კი საქმე დანაშაულებამდეც მივიდა. ასე მაგალითად, 24 აგვისტოს დილის 6 საათზე, მოტყუების გზით, პრეზიდიუმში მანდატის ჩაბარების საბაბით, უცნობმა პირებმა საცხოვრებელი ადგილიდან წაიყვანეს დეპუტატი კ. ფიტოზოვი და თავისუფლება აღუკვეთეს. ფსიქოლოგიური ზემოქმედების შემდეგ კი ის 25 აგვისტოს მიიყვანეს სხდომათა დარბაზში, გაატარეს რეგისტრაციაში და დასვეს დარბაზში. ასევე ზეწოლით მიიყვანეს დეპუტატები ნ. კუზნეცოვა და ა. აგრბა. გამოძიებისას დადგინდა დეპუტატებისადმი იძულების ფაქტები, მათი ჯანმრთელობის მდგომარეობის იგნორირება. სესიის ჩატარების პროცედურების კანონების სხვა სერიოზული დარღვევები მოწმობდნენ სესიაზე დეპუტატთა ქვორუმის არსებობის ფიქტიურობას.

[[25 აგვისტო]]ს აფხაზეთის ასსრ-ის უმაღლესი საბჭოს XI მოწვევის X სესიაზე, სსრკ-ის მოქმედი კონსტიტუციისა და 1990 წლის 3 აპრილის კანონის უხეში დარღვევით, ყველანაირი რეფერენდუმის გარეშე გამოცხადდა „[[აფხაზეთის საბჭოთა სოციალისტური რესპუბლიკა]]“, როგორც სუვერენული სახელმწიფო<ref>[https://web.archive.org/web/20171222052400/http://do.gendocs.ru/docs/index-40781.html?page=29#1358775 Декларация о государственном суверенитете Абхазской Советской Социалистической Республики]</ref>. ხელმომწერები იყვნენ აფხაზეთის ასსრ-ის უმაღლესი საბჭოს პრეზიდიუმის თავმჯდომარე ვ. კობახია და აფხაზეთის ასსრ-ის უმაღლესი საბჭოს პრეზიდიუმის მდივანი ი. კვიცინია. 

31 აგვისტოს აფხაზეთის ასსრ-ის უმაღლესი საბჭოს X სესიამ ქვორუმით მიიღო დადგენილება, რომლის თანახმად აფხაზეთის ასსრის უმაღლესი საბჭოს 1990 წლის 25 აგვისტოს დადგენილება „აფხაზეთის სახელმწიფობრიობის დაცვის სამართლებრივი გარანტიების შესახებ“ გაუქმდა, როგორც ანტიკონსტიტუციური, უკანონო და იურიდიული ძალის არმქონე. არ იქნა მიღებული აგრეთვე გამოცხადებული დეკლარაცია აფხაზეთის სახელმწიფოებრივი სუვერენიტეტის შესახებ, აფხაზეთის მოსახლეობის მიერ, როგორც უმრავლესობის ძირეული ინტერესების საწინააღმდეგო. მიღებული დადგენილება გადაეგზავნა სსრ კავშირის პრეზიდენტს [[მიხეილ გორბაჩოვი|მიხეილ გორბაჩოვს]], საქართველოსა და რსფსრ-ის უზენაეს საბჭოებს.

===1991 წლის საკავშირო რეფერენდუმი===
[[1991]] წლის [[17 მარტი|17 მარტს]] [[აფხაზეთის ასსრ]]-ში, საქართველოს რესპუბლიკის უზენაესი საბჭოს 1991 წლის 28 თებერვლის ამკრძალავი დადგენილების მიუხედავად ჩატარდა [[საბჭოთა კავშირის შენარჩუნების რეფერენდუმი (აფხაზეთი)|საბჭოთა კავშირის შენარჩუნების რეფერენდუმი]]. ეს იყო მორიგი დემარში აფხაზეთის სეპარატისტულად განწყობილი პოლიტიკური ძალის მიერ საქართველოს ხელისუფლების წინააღმდეგ.

1991 წელს აფხაზეთის მინისტრთა საბჭოს თავმჯდომარე [[ვლადისლავ არძინბა]] და საქართველოს პრეზიდენტი [[ზვიად გამსახურდია]] ორეროვან აფხაზურ რესპუბლიკაზე შეთანხმდნენ, სადაც წამყვან თანამდებობებს ეთნიკური კვოტებით დაიკავებდნენ და საკონსტიტუციო ცვლილებებზე ორივე ეთნოსის დეპუტატთა მხარდაჭერა იქნებოდა საჭირო.{{sfn-2|ჯონსი|2013|გვ=132}} 1991 წლის ბოლოდან საქართველო [[საქართველოს სამოქალაქო ომი|სამოქალაქო ომში]] გაეხვია. აფხაზეთის მმართველებმა არ გაუშვეს ხელიდან შესაძლებლობა და დამოუკიდებლობისთვის მზადება დაიწყეს. 1991 წლის დეკემბერში აფხაზეთის უმაღლესმა საბჭომ კონტროლი დაამყარა სამხედრო შენაერთებზე. 1992 წლის მარტიდან დაწესდა ადგილობრივი სამხედრო გაწვევა, ახლად შექმნილმა აფხაზურმა გვარდიამ დაიკავა შინაგან საქმეთა სამინისტროს შენობა და მინისტრად ქართველის ნაცვლად აფხაზი მინისტრი დაინიშნა. 23 ივლისს უმაღლესმა საბჭომ აღადგინა აფხაზეთის 1925 წლის კონსტიტუციის მოქმედება. ვითარება უკიდურესად დაიძაბა. აფხაზეთის უმაღლესი საბჭოს ქართველმა წევრებმა ბოიკოტი გამოუცხადეს საბჭოს სხდომებს. [[საქართველოს რესპუბლიკის სახელმწიფო საბჭო]]მ გააუქმა 23 ივლისის გადაწყვეტილება.

== ომის დასაწყისი ==
{{აფხაზეთის შეიარაღებული კონფლიქტის ბრძოლები}}
{{იხილეთ აგრეთვე|სოხუმის აღება (1992)}}
[[1992]] წლის [[14 აგვისტო]]ს დილის შვიდ საათზე [[საქართველოს თავდაცვის ძალები]]ს კოლონა თავდაცვის მინისტრ [[თენგიზ კიტოვანი]]ს ხელმძღვანელობით აფხაზეთში შევიდა. ოფიციალურად მას რკინიგზის სოჭი-ზუგდიდის მონაკვეთის დაცვა ჰქონდა დავალებული. საქართველოს პოლიციას წინ მიუძღოდა სოხუმის ბატალიონი სოსო ახალაიას მეთაურობით. შემდეგ მოდიოდა შენაერთი თბილისის პოლიციის სამმართველოს უფროსის დ. ზეიკიძის მეთაურობით. მეორე შეტაკება გულრიფშის რაიონის დასახლება აგუძერაში მოხდა, რომლის დროსაც განადგურდა ქართველთა ერთი ჯავშანმანქანა. შეტაკება მოხდა აგრეთვე გულრიფშის რაიონ სოფ. მაჭარასთან, სადაც დაიჭრა ერთი ქართველი და დაიღუპა აფხაზი მებრძოლი<ref>''ლაცუზბაია დ. ყოლბაია ვ. გელანტია რ. ჭახრაკია თ.'' აფხაზეთის ლაბირინთი, გვ.124 – თბილისი, „არხატი“, 1999</ref>. ქართულ შენაერთებს ცეცხლი [[გულრიფშის რაიონი|გულრიფშის რაიონშიც]] გაუხსნეს. იმავე დღეს აფხაზებმა ტამიშის ხიდი ააფეთქეს და ხანმოკლე ბრძოლის შემდეგ უკან დაიხიეს. მალე ქართველები სოხუმს მიუახლოვდნენ. სისხლისღვრისა და შემდგომი გართულებების თავიდან აცილების მიზნით ქართული შენაერთები ქალაქის შემოგარენში დაბანაკდნენ. ქალაქს აფხაზთა 300 კაციანი ფორმირება იცავდა, რომელსაც აფხაზეთის სამხედრო კომისარი სერგეი ბარი ხელმძღვანელობდა. იმავე დღეს [[ვლადისლავ არძინბა]]მ სოხუმის ტელევიზიით მობილიზაცია გამოაცხადა. მისივე ბრძანებით აფხაზეთის გვარდიამ საქართველოს სამთავრობო ძალებისათვის შეიარაღებული წინააღმდეგობის გაწევა დაიწყო. დაიწყო ასევე აფხაზ მოხალისეთა ბატალიონების ფორმირება. ქალაქში, რომელიც ტურისტებით იყო სავსე, პანიკა ატყდა. ისინი ქალაქს ყველა საშუალებით ტოვებდნენ. იმავე დღეს გაიმართა მოლაპარაკება მხარეებს შორის. მოლაპარაკებაზე არძინბა არ გამოჩენილა. [[18 აგვისტო]]ს უშედეგო მოლაპაკებების შემდეგ ქართულმა ჯარმა ქალაქში შესვლა დაიწყო. 12:30 საათზე მათ აფხაზეთის უზენაესი საბჭოს შენობა ბრძოლის გარეშე აიღეს. აფხაზეთის დროშის ნაცვლად, შენობის თავზე შინდისფერი დროშა აფრიალდა. არძინბამ ქალაქი დატოვა და [[გუდაუთა]]ში გადაბარგდა. არსებობს ურთიერთგამომრიცხავი ცნობები იმის შესახებ, ჰქონდა თუ არა კიტოვანს მიღებული ბრძანება სოხუმში შესვლის შესახებ, თუ მოქმედებდა დამოუკიდებლად, თბილისთან შეუთანხმებლად.{{sfn-2|ჯონსი|2013|გვ=133}}

== საბრძოლო მოქმედებები 1992 წელს ==
[[ფაილი:Georgian soldiers in leselidze.jpg|thumb|left|220px|ქართველებმა რუსეთის საზღვართან საქართველოს დროშა ააფრიალეს]]
აფხაზები მარტო არ იბრძოდნენ. მათ შეუერთდნენ [[კაზაკები]], თურქეთსა და სირიაში მცხოვრები აფხაზური დიასპორის წარმომადგენლები, [[კავკასიის მთიელ ხალხთა კონფედერაცია]] და რუსი დაქირავებული მებრძოლები.

=== საბრძოლო მოქმედებები აგვისტოში ===
[[15 აგვისტო]]ს ქართველებმა დაბა [[განთიადი (დაბა)|განთიადში]] საზღვაო დესანტი გადასხეს. იმავე დღეს დესანტმა [[ლესელიძე (დაბა)|ლესელიძე]] შტურმით აიღო. [[საქართველო]]-[[რუსეთი]]ს საზღვარზე ქართული დროშა აღიმართა. [[19 აგვისტო]]ს კი შავნაბადას ბატალიონმა [[გაგრა]] და დაბა [[კოლხიდა (დაბა)|კოლხიდა]] უბრძოლველად დაიკავა. ქალაქის კომენდანტად დაინიშნა გაგრის [[მხედრიონი|„მხედრიონის“]] მეთაური ბადრი ფირცხელიანი, ხოლო მის მოადგილედ ილია ჭავჭავაძის საზოგადოების წევრი ჯონი ლატარია. გაგრის დაკავების შემდეგ [[გუდაუთა]]ში გახიზნული არძინბას გუნდი ფაქტობრივად ბლოკადაში მოექცა. სეპარატისტების კონტროლის ქვეშ მხოლოდ [[ბიჭვინთა]]-[[ახალი ათონი]]ს მონაკვეთი რჩებოდა. ბლოკირებული იყო ქ. [[ტყვარჩელი]]ს ზონა, სადაც კომპაქტურად ცხოვრობნენ აფხაზები.

[[20 აგვისტო]]ს [[არმავირი|არმავირში]] გაიმართა ჩრდილო კავკასიის რესპუბლიკების, [[დონის როსტოვი]]ს ოლქის, [[სტავროპოლი]]სა და [[კრასნოდარი]]ს მხარეების ხელმძღვანელთა ანტიქართული შეხვედრა. [[ბორის ელცინი|ბ. ელცინისადმი]] მიმართვაში მათ გამოთქვეს შეშფოთება აფხაზეთში მიმდინარე მოვლენებზე [[რუსეთი]]ს ფედერაციის მთავრობის „დაგვიანებული“ რეაქციის გამო.

20 აგვისტოს საქართველოს ჯანდაცვის სამინისტროსთან შეთანხმებით თბილისიდან შემოსული მედიკამენტები გაგრიდან გადაეცა [[გუდაუთა|გუდაუთის]] (ე.ი. აფხაზური მხარე) რაიონულ საავადმყოფოს. მაშინდელმა ჯანდაცვის მინისტრის მოადგილემ ა. ჯორბენაძემ განაცხადა, რომ აფხაზეთიდან გაიყვანეს 15 ათასი დამსვენებელი რუსეთიდან.
[[ფაილი:1992 Georgia war.svg|მინი|მდგომარეობა აფხაზეთში 1992 წლის აგვისტო-ოქტომბერში.]]
[[22 აგვისტო]]ს აფხაზურმა და კონფედერატების შენაერთებმა გადმოლახეს მდ. [[გუმისთა]], მაგრამ საქართველოს ეროვნულმა გვარდიამ ისინი უკუაგდო. იმავე დღეს ტელევიზიით გამოვიდა საქართველოს შეიარაღებული ძალების სარდალი [[გიორგი ყარყარაშვილი|გ. ყარყარაშვილი]], რომელმაც მკვეთრი შეფასება მისცა მოწინააღმდეგის აღნიშნულ გამოხდომას და მოწინააღმდეგე გააფრთხილა <ref>[http://www.abkhazeti.org/index.php?title=Labyrinth_of_Abkhazia აფხაზეთის ლაბირინთი] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110724214519/http://www.abkhazeti.org/index.php?title=Labyrinth_of_Abkhazia |date=2011-07-24 }},გვ.127</ref>.

წინააღმდეგობის გასაწევად [[აფხაზები|აფხაზებს]] არც სამხედრო და არც ეკონომიკური ბაზა გააჩნდათ. [[1992]] წლის [[14 აგვისტო]]სთვის აფხაზთა გვარდია ათასამდე ჯარისკაცს ითვლიდა. მათი მძიმე ტექნიკა მხოლოდ სამ ერთეულ ჯავშანტექნიკას შეადგენდა.

იარაღთან ერთად ინტენსიურად მიმდინარეობდა სეპარატისტების ცოცხალი ძალით მომარაგება. [[რუსეთი]]ს მსხვილ ქალაქებში დაქირავებულთა მოსაზიდად სპეციალური პუნქტები მუშაობდნენ. [[21 აგვისტო]]ს მთიელ ხალხთა კონფედერაციამ [[საქართველო]]ს ომი გამოუცხადა. [[აფხაზეთი|აფხაზეთში]] ჩამოსვლა დაიწყეს [[ადიღე|ადიღედან]], [[ყაბარდო-ბალყარეთი]]დან, [[ჩეჩნეთი]]დან, [[ყარაჩაი-ჩერქეზეთი]]დან, [[ჩრდილოეთ ოსეთი|ჩრდილოეთ]] და [[სამხრეთ ოსეთი]]დან.

აგვისტოს ბოლოს [[გაგრა|გაგრის]] რაიონში ქართულმა მხარემ [[ბზიფი]]ს მიმართულებით შეტევა დაგეგმა. მდინარე ბზიფზე გასვლის შემთხვევაში იკეტებოდა ყველა გზა, მათ შორის მამზიშკის მთიდან ჩამოსასვლელი ბილიკებიც. ამის შემდეგ გაგრის ზონა პრაქტიკულად შეუვალი ხდებოდა. შეტევა [[28 აგვისტო]]ს დაიწყო.

=== შეტევა ბზიფზე და ეშერაზე ===
დამრტყმელ ძალას ავტომაგისტრალზე მოძრავი ჯავშანტექნიკა წარმოადგენდა. ბრძოლა [[კოლხიდა (დაბა)|კოლხიდიდან]] ნახევარ კილომეტრში დაიწყო. დამრტყმელმა კოლონამ წინ წაიწია, თუმცა ფლანგებიდან შეტევა შეჩერდა. დამრტყმელ ძალას ცეცხლი სამი მხრიდან გაუხსნეს. შეტევა ვეღარ განვითარდა და [[გაგრა|გაგრიდან]] სამ კილომეტრში, [[წითელი|წითელ ჯვართან]] შეჩერდა.

ქართული მხრიდან 20-მდე ჯარისკაცი დაიღუპა, 100-ზე მეტი კი დაიჭრა. დიდი დანაკარგის გამო შავნაბადას ბატალიონი [[5 სექტემბერი|5 სექტემბერს]] გაგრიდან გამოვიდა.

ბზიფზე წარუმატებელი ოპერაციიდან ერთი დღის შემდეგ [[სოხუმი|სოხუმში]] მყოფი ქართული ნაწილები [[ეშერა|ეშერის]] მიმართულებით შეტევაზე გადავიდნენ. ქართულმა ნაწილებმა [[გუმისთა|გუმისთის]] მარჯვენა სანაპიროზე სტრატეგიული პლაცდარმი აიღეს, მაგრამ იერიშის გასაგრძელებლად ძალა აღარ ეყოთ.

=== 3 სექტემბრის შეთანხმება ===
[[3 სექტემბერი|3 სექტემბერს]], [[მოსკოვი|მოსკოვში]], ქართულ-აფხაზური კონფლიქტის დარეგულირების მიზნით [[ედუარდ შევარდნაძე|ედუარდ შევარდნაძის]], [[რუსეთი]]ს პრეზიდენტის [[ბორის ელცინი]]ს და [[ვლადისლავ არძინბა]]ს შეხვედრა გაიმართა. მოლაპარაკების შედეგად გადაწყდა, რომ [[5 სექტემბერი|5 სექტემბრის]] 12 საათიდან აფხაზეთში ცეცხლი შეწყდებოდა. დოკუმენტი [[აფხაზეთი]]დან დაქირავებულთა რაზმების გაყვანას და ქართული საჯარისო ფორმირებების დისლოკაციის შეცვლასაც ითვალისწინებდა.

შეთანხმების მიუხედავად, როგორც გუმისთის ხაზზე, ისე გაგრის მუნიციპალიტეტში პოზიციური ბრძოლები მაინც მიმდინარეობდა. [[26 სექტემბერი|26 სექტემბერს]], გაგრის მუნიციპალიტეტში, ქართულმა მხარემ ლოკალურ შეტაკებაში მოწინააღმდეგის ერთი ჯარისკაცი ტყვედ აიყვანა. დაკითხვაზე გაირკვა, რომ [[აფხაზები]] უახლოეს დღეებში [[გაგრა]]ზე ფართომასშტაბიან შეტევას ამზადებდნენ. ამ ინფორმაციას გაგრის დაჯგუფების ხელმძღვანელობამ სათანადო მნიშვნელობა არ მიანიჭა.

=== გაგრის დაცემა ===
{{მთავარი|გაგრის ბრძოლა}}
[[ფაილი:УНСО в Грузії.jpg|მინი|[[უნა-უნსო|უნა-უნსო-ს]] მებრძოლები საქართველოში.]]
[[1992]] წელს საქართველოს შეიარაღებული ძალები ფაქტობრივად არ ჰყავდა. ყველა დაჯგუფებას საკუთარი მეთაური ჰყავდა და ყველა რაზმი თავისთვის იბრძოდა. არ არსებობდა ბატალიონებს შორის კოორდინაცია. ხშირ შემთხვევაში არ არსებობდა საერთო მეთაურობაც. გაგრის დაჯგუფებას თავდაცვის სამინისტროს წარმომადგენელი [[მიხეილ მარინაშვილი]] ხელმძღვანელობდა. [[1992]] წლის სექტემბრის ბოლოსთვის [[გაგრა]]ში თავმოყრილი იყო დაახლოებით 3000-კაციანი შენაერთი. ქალაქში არ არსებობდა დისციპლინა და ქალაქის დაცვის ერთიანი გეგმა. ჯარისკაცებს სანგრებიც კი არ ჰქონდათ გათხრილი.

გაგრის აღება აფხაზებისთვის საციცოცხლო მნიშვნელობას იძენდა, ზამთრის დადგომასთან ერთად იკეტებოდა მთებზე გადასასვლელი ბილიკები. თუ [[რუსეთი|რუსეთთან]] ბლოკირებულ საზღვარს არ გახსნიდნენ, აფხაზები ზამთარს ვერ გადაიტანდნენ.

[[1 ოქტომბერი|1 ოქტომბერს]] საღამოს ექვს საათზე, აფხაზურმა მხარემ [[გაგრა]]ზე შეტევა დაიწყო. წითელი ჯვრის საგუშაგო, რომელსაც ლესელიძეს ბატალიონი იცავდა, რამდენიმე წუთში აიღეს. უკან დაიხია „ავაზას“ ქვედანაყოფმაც. აფხაზთა მძიმე ტექნიკამ ის ადგილები გაიარა, რომელიც წინასწარ დანაღმული უნდა ყოფილიყო. შვიდი საათისთვის მოწინააღმდეგე უკვე [[კოლხიდა (დაბა)|კოლხიდას]] მიუახლოვდა. აფხაზთა დამრტყმელ ძალას [[შამილ ბასაევი]]ს კონფედერადთა ბატალიონი და კაზაკები შეადგენდნენ. საერთო ჯამში ქალაქს დაახლოებით 600 ჯარისკაცი უტევდა. აფხაზებმა [[კოლხიდა (დაბა)|კოლხიდაში]] მდებარე შტაბი და უნივერმაღის შენობა დაიკავეს. 1 ოქტომბერს დაბა კოლხიდა დაიკარგა.

მეორე დღეს დილის ექვსი საათისთვის მოწინააღმდეგემ შეტევა განაახლა. იმ დროს როცა [[გაგრა]]ში დაახლოებით 3000 შეიარაღებული ჯარისკაცი და რამდენიმე ერთეული ჯავშანტექნიკა იმყოფებოდა, ქალაქში შესასვლელ 4-კილომეტრიან მონაკვეთს სულ 109 კაცი იცავდა. ქართველებმა უკან დაიხიეს. ცხრა საათზე მოწინააღმდეგემ რკინიგზის სადგური აიღო. ერთ საათში [[აფხაზები]] უკვე ქალაქის ცენტრში იყვნენ. [[2 ოქტომბერი|2 ოქტომბერს]] [[გაგრა]] დაეცა.

[[5 ოქტომბერი|5 ოქტომბერს]] [[აფხაზები|აფხაზებმა]] [[განთიადი (დაბა)|განთიადი]]-[[ლესელიძე (დაბა)|ლესელიძის]] მონაკვეთი აიღეს და [[რუსეთი]]ს საზღვარზე საკუთარი დროშა ააფრიალეს. აფხაზთა ხელში აღმოჩნდა გაგრის დაჯგუფების მთელი არსენალი. ქალაქის აღების შემდეგ, სეპარატისტები ქართულ მოსახლეობას სასტიკად გაუსწორდნენ. დახოცილთა გვამები პირდაპირ ქალაქის ქუჩებში ეყარა.

== საბრძოლო მოქმედებები 1993 წელს ==
[[1993]] წლისთვის სეპარატისტები ავტონომიური რესპუბლიკის ნახევარს აკონტროლებდნენ. [[რუსეთი|რუსებთან]] საზღვრის გახსნის შემდეგ აფხაზთა პოზიციები კიდევ უფრო გამყარდა. [[გაგრა]]ში ქართული შენაერთების ლიკვიდაციის შემდეგ აფხაზებმა მთავარი ყურადღება [[სოხუმი]]ს აღებაზე გადაიტანეს.

ფართომასშტაბიანი ოპერაციის განსახორციელებლად აფხაზებმა მოქმედება გეგმაზომიერად დაიწყეს. უპირველეს ყოვლისა აფხაზებმა საორგანიზაციო საკითხები მოაწესრიგეს. [[10 ოქტომბერი|10 ოქტომბერს]] აფხაზებმა თავდაცვის სამინისტრო ჩამოაყალიბეს. სეპარატისტულ არმიას დაქირავებულები ყოველდღე ემატებოდნენ. [[1993]] წლის მარტში [[საქართველო]]ს წინააღმდეგ ბრძოლაში ჩაება ადგილობრივი [[სომხები]]სგან დაკომპლექტებული შენაერთი, [[ბაგრამიანის ბატალიონი]].

=== 16 მარტის ბრძოლა ===
[[1993]] წლის [[16 მარტი|16 მარტს]] ღამის 3.00 საათზე [[გუმისთა|გუმისთის]] ხაზზე მყოფ ქართულ ბატალიონებს რუსულმა ავიაციამ ცეცხლი გაუხსნა, სანგრებს ამუშავებდა არტილერიაც. საავიაციო და საარტილერიო დამუშავების შემდეგ დილის 5.00 საათზე აფხაზთა ქვეითი ნაწილები შეტევაზე გადმოვიდნენ. [[აფხაზები|აფხაზებმა]] შეტევაში იმ დროს მათ ხელთ არსებული ყველა ძალა ჩართეს. ქართული პოზიციების მასირებული იერიში რვა კილომეტრიან მონაკვეთზე ერთდროულად დაიწყო. დარტყმის ძირითადი მიმართულება სარკინიგზო სადგურთან და [[აჩადარა]]სთან შეიქმნა. თუ აფხაზები ხიდებს აიღებდნენ, ისინი შეტევაში ჯავშან ტექნიკასაც ჩართავდნენ. განსაკუთრებით მძიმე მდგომარეობა სარკინიგზო ხიდთან და [[აჩადარა]]სთან შეიქმნა. სანგრებში ხელჩართული ბრძოლა მიმდინარეობდა. ქართულმა ნაწილებმა ფლანგებზე შეტევას გაუძლეს. დილის 7:00 საათზე ცენტრში პოზიციებზე ფრონტის ხაზი მაინც გაირღვა. აფხაზურმა ფორმირებებმა ქალაქის გარეუბანში შეაღწიეს. გუმისთაზე განლაგებულ ბატალიონებს ალყაში მოქცევის საშიშროება დაემუქრათ, თუმცა გარღვევა მალე შეაჩერეს. წინა ხაზზე რეზერვიდან გადასროლილმა ნაწილებმა გარეუბანში შემოსული მოწინააღმდეგე ალყაში მოაქცია და მთლიანად გაანადგურა.

16 მარტს განსაკუთრებული როლი არტილერიამ ითამაშა. იერიშზე გადმოსულ სეპარატისტთა უკანა ეშელონი ქართული ქვემეხების ცეცხლში მოჰყვა. აფხაზებმა უდიდესი დანაკარგი განიცადეს. აშკარა გახდა, რომ [[აფხაზები|აფხაზთა]] შტურმი მიზანს ვერ აღწევდა. დაახლოებით 15:00 საათისთვის სეპარატისტებმა უკან დახევა დაიწყეს. დღის ბოლოს [[გუმისთა]] აფხაზებისგან მთლიანად გაიწმინდა.

მარტო დაღუპულების სახით აფხაზურმა მხარემ 1000-მდე კაცი დაკარგა. აფხაზებმა იმდენად დიდი დანაკარგი განიცადეს, რომ მათ რიგებში პანიკა წარმოიშვა. თუმცა ქართული მხარე იერიშზე არ გადასულა. ჯარი კონტრ-შეტევის ბრძანებას ამაოდ ელოდა. ამის გამო 16 მარტის გამარჯვება მხოლოდ ომის ერთ-ერთ ეპიზოდად დარჩა. მნიშვნელოვანმა სამხედრო წარმატებამ კონფლიქტის მიმდინარეობაზე გავლენა მაინც ვერ მოახდინა.

=== აფხაზთა დესანტის გადმოსხმა ტამიშში ===
16 მარტის კატასტროფის შემდეგ აფხაზურმა მხარემ გამოსავალის ძიება დაიწყო. სოხუმზე წარუმატებელი შტურმის შედეგად სეპარატისტთა არმია მთლიანად დეორგანიზებული იყო. დამარცხებიდან ერთი კვირის თავზე [[23 მარტი|23 მარტს]] [[ვლადისლავ არძინბა|არძინბამ]] დახმარებისთვის კვლავ მოსკოვს მიამრთა.

[[14 მაისი|14 მაისს]] [[რუსეთი]]ს შუამავლობით ცეცხლის შეწყვეტის შეთანხმება დაიდო. შეთანხმება ძალაში [[20 მაისი]]დან შედიოდა. აფხაზეთში ცოცხალი ძალისა და ტექნიკის შემოყვანა ახალი ძალით განახლდა. ორი თვის განმავლობაში აფხაზეთში შედარებითი სიმშვიდე იყო და მხოლოდ პოზიციური ბრძოლები მიმდინარეობდა.

ქართული მხარესათვის აფხაზები მოულოდნელად გააქტიურდნენ. [[2 ივლისი|2 ივლისს]] დილის 5.00 საათზე [[ოჩამჩირე|ოჩამჩირის]] მუნიციპალიტეტში, დაბა [[ტამიში|ტამიშთან]] აფხაზურმა მხარემ საზღვაო დესანტი გადმოსხა. დესანტის რაოდენობა 600 კაცს შეადგენდა. ბატალიონის დესანტირებას [[რუსეთი]]ს სამხედრო ხომალდი უზრუნყველობდა. 2 ივლისს ტამიშის მუნიციპალიტეტში ბაზირებული ქართული ნაწილები სანაპირო ზოლის კონტროლს პრაქტიკულად არ ახორციელებდნენ. დესანტმა ამით ისარგებლა და ნაპირზე დაუბრკოლებლად გადავიდა. დესანტმა [[ცაგერა (ოჩამჩირის მუნიციპალიტეტი)|ცაგერა]]-[[ტამიში]]ს მონაკვეთი დაიკავა და პლაცდარმის სწრაფი გაფართოება დაიწყო.

2 ივლისს, გამთენიისას პირველი დარტყმა ტამიშში [[ლაბრა (ლაბრის თემი)|ლაბრასა]] და [[კინდღი|ზემო კინდღში]] განლაგებულმა ნაწილებმა მიიღეს. დესანტთან ერთად გააქტიურდა [[ოჩამჩირე|ოჩამჩირის]] მუნიციპალიტეტში მოქმედი აფხაზური ფორმირება. [[ჩქირდი]]დან გამოსულმა ჯგუფმა შინაგანი ჯარების ნაწილს ჩრდილოეთიდან შეუტია. შეტევა იმდენად მოულოდნელი იყო, რომ პოზიციაზე მყოფი ყველა ქართველი ჯარისკაცი დაიღუპა. ქართულმა მხარემ სამი საათის განმავლობაში დაახლოებით 300-მდე მებრძოლი დაკარგა. დესანტმა [[ოჩამჩირე]]-[[სოხუმი]]ს მაგისტრალის კონტროლი დაიწყო.

=== საბრძოლო მოქმედებები აფხაზეთში (2 - 5 ივლისი) ===
[[ოჩამჩირე]]ში დესანტის გადასხმა რუსების მიერ დამუშავებული საერთო გეგმის მხოლოდ ნაწილი იყო. დესანტის მთავარ მიზანს სტრატეგიული სიმაღლეების, უპირველეს ყოვლისა კი [[ანუარხუ]]ს ხელში ჩაგდება წარმოადგენდა. თუ დესანტი საკუთარ ამოცანას შეასრულებდა, აფხაზები [[სოხუმი]]ს შტურმს დაიწყებდნენ. 16 მარტს მიღებული გამოცდილებით, სეპარატისტები მიხვდნენ, რომ ქალაქს პირდაპირი დარტყმით ვერ აიღებდნენ. ამიტომ ოჩამჩირეში დაწყებული ოპერაციის პარალერულად აფხაზებმა გუმისთის შემოვლა დაიწყეს. მათ ცეცხლის შეწყვეტის შესახებ შეთანხმებით ისარგებლეს და სოხუმის ჩრდილოეთით შემოვლითი გზის მშენებლობა დაიწყეს.

აფხაზებმა [[შრომა (სოხუმის მუნიციპალიტეტი)|შრომა]]-[[კამანი]]ს მიმართულებით მძიმე ტექნიკა გადაისროლეს და სამი დღის განმავლობაში [[სოხუმის ჰიდროელექტროსადგური|სოხუმ-ჰესი]], სოფელი [[გუმა (სოხუმის მუნიციპალიტეტი)|გუმა]] და [[ახალშენი (სოხუმის მუნიციპალიტეტი)|ახალშენი]] აიღეს. მოწინააღმდეგე სტრატეგიულ დასახლებას [[კამანი|კამანს]] მიუახლოვდა.

ჩრდილოეთით მოწინააღმდეგის გააქტიურება უმნიშვნელო ეპიზოდად ჩაითვალა. ქართულმა მხარემ მთავარ ამოცანად [[ტამიში|ტამიშში]] გადმოსხმული დესანტის ლიკვიდაცია მიიჩნია. [[3 ივლისი|3 ივლისს]] სადესანტო ნაწილებმა სიმაღლე ანუაარხუს პირველად შეუტიეს. ბრძოლა დაზვერვით ხასიათს ატარებდა და იგი ნახევარ საათში დასრულდა. თუ სიმაღლეს აიღებდნენ, სეპარატისტები [[ოჩამჩირე]]-[[სოხუმი]]ს მაგისტრალზე სრულ კონტროლს დააწესებდნენ. ქართულმა მხარემ დესანტის ლიკვიდაციისათვის მზადება დაიწყო. მოლაპარაკების შედეგად დესანტის ლიკვიდაციაში მონაწილეობაზე თანხმობა განაცხადა ექს-პრეზიდენტ [[ზვიად გამსახურდია]]ს მომხრე ფორმირებებმა.

[[5 ივლისი|5 ივლისს]] მოწინააღმდეგე [[შრომა (სოხუმის მუნიციპალიტეტი)|შრომა]]-[[კამანი]]ს მიმართულებით კვლავ გააქტიურდა. გამთენიისას აფხაზური ფორმირებები კამანში შეიჭრნენ. სოფელი დღის ბოლოს დაეცა. სოფლის აღების შემდეგ მოსახლეობა მთლიანად გაანადგურეს. სოხუმამდე აფხაზებს სულ 12 კილომეტრი აშორებდათ.

[[კამანი]]ს აღებამდე ერთი დღით ადრე მოწინააღმდეგემ საჰაერო დესანტით სტრატეგიული სიმაღლე [[აჰბიუქი|ახბიუქის]] დაკავება სცადა. დესანტირება წარუმატებელი აღმოჩნდა; ქართულმა ნაწილებმა [[მი-8]] ტიპის ორი ვერტმფრენი ჰაერშივე ააფეთქეს. აფხაზურმა მხარემ 50-მდე კაცი დაკარგა.

=== შეტევა ანუაარხუზე და შრომაზე ===
ერთკვირიანი პაუზის შემდეგ [[ოჩამჩირე|ოჩამჩირის]] მუნიციპალიტეტში დესანტმა [[ანუარხუ]]ს შტურმი დაიწყო. [[9 ივლისი|9 ივლისს]], დილის 6.00 საათზე, მძიმე ტექნიკის მხარდაჭერით აფხაზები შეტევაზე გადმოვიდნენ. ისინი სიმაღლის აღებას ნებისმიერ ფასად ცდილობდნენ. განუწყვეტელი ბრძოლა ხუთი საათის განმავლობაში მიმდინარეობდა. კრიტიკულ წუთებში, ახალ კინთხში ბაზირებულმა საარტილერიო დივიზიამ დესანტზე იერიში მიიტანა. მოწინააღმდეგემ ამოცანა ვერ შეასრულა. დაღუპულების სახით დესანტმა 150-მდე მებრძოლი დაკარგა. მწყობრიდან გამოვიდა სამი ტანკი. ანუაარხუზე შეტევის პარალელურად აფხაზებმა იერიში [[სოხუმი]]დან 9 კილომეტრში მდებარე სოფელ [[შრომა (სოხუმის მუნიციპალიტეტი)|შრომაზეც]] მიიტანეს.

ვითარება საგანგაშო გახდა, აფხაზებმა სოფლის ცენტრი თითქმის მთლიანად დაიკავეს, თუმცა აფხაზთა პირველი შეტევა ლიკვიდირებულ იქნა.

[[შრომა (სოხუმის მუნიციპალიტეტი)|შრომა]] სტრატეგიულ სიმაღლეზე მდებარეობს. სოფელში მოხვედრა მხოლოდ ხეობიდან ამოსასვლელი ერთადერთი გზით შეიძლება. ამის მიუხედავად აფხაზებმა შრომის აღება მაინც მოახერხეს. სეპარატისტთა პირველი იერიშის მოგერიების შემდეგ სოფელში პოლიციის ნაწილი დარჩა. ღამით აფხაზებმა პოლიციის მეთვალყურეები ამოხოცეს და შრომა უდანაკარგოთ დაიკავეს.

=== დესანტის განადგურება ===
[[ანუარხუ]]ზე წარუმატებელი იერიშის შემდეგ დესანტმა [[10 ივლისი|10 ივლისს]] კინდღის მიმართულებით გაჭრა სცადა, თუმცა ესეც ვერ მოახერხა. სეპარატისტებს გზა ქართველებმა გადაუჭრა. დესანტმა წინ წაწევა ვერ შეძლო და გაიფანტა. აფხაზებმა [[ტყვარჩელი]]სკენ პატარა ჯგუფებით გადასვლა დაიწყეს. [[11 ივლისი|11 ივლისს]] [[ოჩამჩირე|ოჩამჩირიდან]] წამოსულმა დაჯგუფებამ დესანტის ნარჩენები საბოლოოდ გაანადგურა. [[სოხუმი]]სკენ გზა გაიხსნა. [[ოჩამჩირე|ოჩამჩირის]] მუნიციპალიტეტში დესანტისგან მხოლოდ წარწერები დარჩა.

=== 27 ივლისის შეთანხმება ===
[[14 ივლისი|14 ივლისს]] აფხაზებმა შრომა-კამანის მიმართულებით ყველა სტრატეგიული სიმაღლე დაიკავეს. სეპარატისტები აკონტროლებდნენ [[კამანი|კამანს]], [[შრომა (სოხუმის მუნიციპალიტეტი)|შრომას]], [[აჰბიუქი|ახბიუქს]], [[აფიანდა|აპიანდას]]. [[17 ივლისი|17 ივლისს]] ქართულმა მხარემ სიმაღლეების დასაბრუნებელი ოპერაცია დაიწყო. თავგანწირული ბრძოლების მიუხედავად ქართულმა მხარემ სიმაღლეების დაბრუნება ვერ მოახერხა. სოხუმზე შეტევისთვის აფხაზებმა შესანიშნავი პლაცდარმი აიღეს. შრომა-კამანიდან სოხუმზე პირდაპი გზა მიდიოდა. ახბიუქისა და აპიანდას სიმაღლეებიდან კი ქალაქის დაბომბვა პრობლემას არ წარმოადგენდა. [[სოხუმი]] ჩრდილოეთის მხრიდან ბლოკირებული იყო. აფხაზებმა [[გუმისთა|გუმისთის]] ხაზს მოუარეს და ქართველთა პოზიციების ზურგში გამაგრდნენ. ასეთ ვითარებაში ქალაქის დაცვა უკიდურესად რთული საქმე ხდებოდა.

[[27 ივლისი|27 ივლისს]], [[სოჭი|სოჭში]] კონფლიქტის მონაწილე მხარეებმა, [[რუსეთი]]ს შუამავლობით მორიგ შეთანხმებას მოაწერეს ხელი. შემუშავებული დოკუმენტის მიხედვით [[აფხაზეთი|აფხაზეთს]] ტოვებდა ყველა დაქირავებული მებრძოლი, აგრეთვე საქართველოს შეიარაღებული ფორმირებების უმეტესობა. [[სოხუმი]]დან უნდა გაეტანათ ქართული არმიის ჯავშან-ტექნიკა და არტილერია. აფხაზურ ტექნიკაზე კონტროლი აფხაზეთში დისლოცირებულ რუსულ ნაწილებს დაევალა.

27 ივლისი ფაქტობრივად კაპიტულაციას ნიშნავდა. სეპარატისტების მიერ სოხუმის აღება მხოლოდ დროის ამბავი იყო.

== სოხუმის დაცემა ==
{{მთავარი|სოხუმის დაცემა 1993}}
=== აფხაზთა სამხედრო გეგმები ===
[[ფაილი:Sukhumiciviliance.jpg|მინი|სოხუმის დამცველები.]]
[[1993]] წლის შემოდგომა [[სოხუმი|სოხუმში]] სროლის გარეშე დაიწყო. [[1 სექტემბერი|1 სექტემბერს]] ქალაქის ყველა საშუალო სკოლაში სწავლა განახლდა. მოსახლეობის დიდი ნაწილი, რომელიც ბრძოლების დროს გაიხიზნა, ხელისუფლების მოწოდების შემდეგ კვლავ სოხუმში დაბრუნდა.

[[27 ივლისი|27 ივლისს]] [[სოჭი|სოჭში]] ხელმოწერილი შეთანხმების შემდეგ აფხაზეთის დედაქალაქი ქართული შეიარაღებული ძალების კუთვნილი მძიმე ტექნიკისგან თანდათან იცლებოდა. 1 სექტემბერს სოხუმიდან უკანასკნელი ტანკი და ქვემეხი [[ფოთი|ფოთში]] გაიტანეს. შეთანხმების შესაბამისად ქართული მხარე გუმისთის ხაზის განაღმვასაც დათანხმდა. ქალაქი ღია და დაუცველი დარჩა.

ცეცხლის შეწყვეტის შეთანხმება აფხაზურმა მხარემ სოხუმზე შეტევის მოსამზადებლად გამოიყენა. ქალაქის შტურმისთვის სეპარატისტები საფუძვლიანად ემზადებოდნენ. შეტევის გეგმა რუსეთის გენშტაბში დამუშავდა. ივლისში შრომა-კამანის აღებით აფხაზებმა ქართული დაცვის ზურგში მნიშვნელოვანი პლაცდარმი მოიპოვეს. აფხაზებს ქალაქის ნებისმიერ მუნიციპალიტეტში დაუბრკოლებლად შეეძლოთ შეღწევა. სექტემბრისთვის სოხუმი ჩრდილოეთიდან და გუმისთის მხრიდან ბლოკირებული იყო. გეგმის ძირითად ამოცანას სოხუმის მთლიანად ალყაში მოქცევა წარმოადგენდა. რუსეთის გენშტაბის ვარაუდით ქალაქი შეტევის დაწყებიდან ოთხ დღეში დაეცემოდა.

დარტყმის ძირითადი აქცენტი ქალაქის ახალ მუნიციპალიტეტზე კეთდებოდა. ოპერაციის მხარდაჭერას შრომა-კამანის მუნიციპალიტეტში ბაზირებული აფხაზური შენაერთები განახორციელებდნენ. იმისთვის, რომ ქართულ მხარეს სოხუმში დამატებითი ძალები არ გადმოესროლა, გათვალისწინებული იყო [[ოჩამჩირე]]-[[სოხუმი]]ს დამაკავშირებელი მაგისტრალის გადაკეტვა. გეგმის განსახორციელებლად, ოჩამჩირის მუნიციპალიტეტში მოქმედი აფხაზური ფორმირებები უნდა გააქტიურებულიყვნენ.

გეგმა ივლისში აპრობირებულ ოპერაციას იმეორებდა. განსხვავება მხოლოდ ის იყო, რომ მარყუჟი სოხუმთან უფრო ახლოს იკვრებოდა. ტამიშის ნაცვლად, ქალაქთან მისასვლელი გზების ბლოკირება ახალდაბასთან უნდა მომხდარიყო. თუ ოპერაცია წარმატებით ჩაივლიდა, სოხუმში შესაღწევად მხოლოდ საჰაერო გზა რჩებოდა. რუსულმა გეგმამ ამაზეც იზრუნა. ბაბუშერას აეროპორტის სიახლოვეს, ჰაერ-საწინააღმდეგო სისტემით აღჭურვილი აფხაზთა კატარღა უნდა გაჩერებულიყო.

=== შეტევის დაწყება ===
16 სექტემბერს სეპარატისტებმა ცეცხლის შეწყვეტის შეთანხმება დაარღვიეს და იერიშზე გადავიდნენ. აფხაზთა არტილერიამ, რომელიც წესით რუს სამხედრო დამკვირვებლებს უნდა ეკონტროლებინათ, ცეცხლი გახსნა. აფხაზთა მხარდაჭერას რუსეთის ავიაცია ახორციელებდა.

== კონფლიქტის შედეგები ==
კონფლიქტის შედეგად ქართული მხრიდან 3000-ზე მეტი მარტო ჯარისკაცი დაიღუპა. სეპარატისტები და მათი თანამებრძოლები საშინლად გაუსწორდნენ აფხაზეთის მშვიდობიან ქართულ მოსახლეობას, მარტო პატარა საკურორტო ქალაქ გაგრაში 1000-მდე მშვიდობიანი მოქალაქე გამოასალმეს სიცოცხლეს სასტიკი წამებითა და შეურაცხყოფით. ეთნიკური წმენდა და მშვიდობიანი მოსახლეობის განადგურების საშინელი ფაქტებია დაფიქსირებული გუდაუთის, სოხუმის, ოჩამჩირისა და გალის მუნიციპალიტეტებში. სეპარატისტები ხშირ შემთხვევაში მათ მიერ აღებული სოფლების ქართულ მოსახლეობას თითქმის მთლიანად ანადგურებდნენ (სოფ. ოთხარა-გუდაუთის მუნიციპალიტეტი; სოფ. ახალშენი, სოფ. კამანი, სოფ. შრომა, სოფ. ზემო ეშერა-სოხუმის მუნიციპალიტეტი; სოფ. ახალდაბა, სოფ. ახალი კინდღი, სოფ. ქოჩარა, სოფ. მერკულა-ოჩამჩირის მუნიციპალიტეტი) და ა.შ. ქართველების განადგურებამ პიკს ქალაქ სოხუმში მიაღწია, ქალაქის აღების შემდეგ 1000-მდე სოხუმელი გახდა საშინელი წამების მსხვერპლი. საერთო ჯამში დაუზუსტებელი ინფორმაციით 5000-ზე მეტი მშვიდობიანი მოქალაქე დაიღუპა.

მძიმე დანაკარგები განიცადა სეპარატისტული იდეებით მოწამლულმა მცირერიცხოვანმა აფხაზმა ხალხმაც, მათ 3000-ზე მეტი თანამემამულე დაკარგეს. ომის პერიოდში დაიღუპა ასევე რამდენიმე ასეული რუსი და ჩრდილოკავკასიელი დაქირავებული ბოევიკიც.

საომარი მოქმედებების გამო აფხაზეთის ავტონომიურმა რესპუბლიკამ განიცადა უზარმაზარი ნგრევა და ეკონომიკის კოლაფსი. მთლიანად განადგურდა რკინიგზა. განადგურდა 450 კილომეტრი სიგრძის საავტომობილო გზა, 32 ხიდი, 500 კილომეტრი სიგრძის ელექტროგადამცემი ხაზები და სხვა. აფხაზეთის ავტონომიური რესპუბლიკის ლეგიტიმური მთავრობის ინფორმაციით კონფლიქტის შედეგად ავტონომიური რესპუბლიკის ტერიტორიაზე განადგურდა 49 000-მდე შენობა, აქედან 43 000 კერძო საცხოვრებელი სახლი. 30 ერთეული კულტურისა და 25 ერთეული ადმინსიტრაციული ობიექტი. ქალაქ სოხუმში განადგურდა 10 000-მდე შენობა, გაგრის მუნიციპალიტეტში 9000 შენობა, სოხუმის მუნიციპალიტეტში 2500 შენობა, გუდაუთის მუნიციპალიტეტში 400 შენობა, გულრიფშის მუნიციპალიტეტში 4000 შენობა, ოჩამჩირის მუნიციპალიტეტში 8000 შენობა, გალის მუნიციპალიტეტში 15 000 შენობა.

== კონფლიქტის შემდგომი განვითარება ==
ქართული ჯარის მიერ აფხაზეთის დატოვების შემდეგ, [[აფხაზეთი|აფხაზეთში]] კიდევ რამდენიმე მცირე მასშტაბის შეიარაღებული კონფლიქტები მოხდა.
* [[აფხაზეთის ომი (1998)]]
* [[კოდორის კრიზისი (2001)]]
* [[კოდორის კრიზისი (2006)]]
* [[კოდორის ბრძოლა (2008)]]

==ლიტერატურა==
*{{წიგნი|ავტორი=[[სტივენ ჯონსი|ჯონსი ს.]]|სათაური=„საქართველო: პოლიტიკური ისტორია დამოუკიდებლობის გამოცხადების შემდეგ“|გამომცემლობა=სოციალური მეცნიერებების ცენტრი|ორიგინალი=Georgia: A Political History of Independence|ადგილი=თბილისი|წელი=2013 [2012]|isbn=978-9941-0-5972-8|ბმული=http://dspace.nplg.gov.ge/handle/1234/79960|გვერდები=132-137|ref=ჯონსი}}

== რესურსები ინტერნეტში ==
* [http://www.scribd.com/doc/2273647/Conflict-in-Abkhazia-Cases-of-Cooperation-in-Favour-of-Caucasus-or-again-Confederation-of-Caucasus პროფ. ტარიელ ფუტკარაძე: კონფლიქტი აფხაზეთში, როგორ ხორციელდება „თანამშრომლობა კავკასიის საკეთილდღეოდ“ და კვლავ კავკასიის ფედერაცია?!]
* „[https://www.youtube.com/watch?v=erw4WY4cRa4 როგორ დაეცა სოხუმი]“. [[საქართველოს საზოგადოებრივი მაუწყებელი|საზოგადოებრივი არხის]] 2006 წელს გადაღებულ დოკუმენტურ ფილმი, ავტორი [[მიხეილ ბასილაძე]]. რეჟისორი: ლევან ახობაძე. თარიღი: 2006.

== სქოლიო ==
{{სქოლიოს სია}}

{{ქართულ-აფხაზური კონფლიქტი}}
{{პოსტსაბჭოთა ქვეყნები}}
{{ცივი ომის შემდგომი კონფლიქტები ევროპაში}}
{{შემოსევები საქართველოში}}

[[კატეგორია:აფხაზეთის კონფლიქტი]]
[[კატეგორია:XX საუკუნის ომები]]
[[კატეგორია:რუსეთ-საქართველოს ურთიერთობები]]