იხილეთ წყარო გვერდისთვის რუსეთის იმპერია

{{ინფოდაფა ყოფილი ქვეყანა
|სახელი                         =რუსეთის იმპერია
|მშობლიური სახელი                      =Pоссийская Империя
|სტატუსი                           = 
|ჰიმნი                             =„[[ღმერთო დაიფარე მეფე!]]“
|დროშა                             =Flag of Russia.svg
|დროშის აღწერა                   = [[რუსეთის დროშა|დროშა]]
|გერბი                             =Greater_Coat_of_Arms_of_the_Russian_Empire_1700x1767_pix_Igor_Barbe_2006.jpg
|გერბის აღწერა                  = [[რუსეთის იმპერიის|გერბი]]
|რუკა                            = Russian Empire (orthographic projection).svg
|აღწერა                         =რუსეთის იმპერიის შემადგენლობაში ოდესმე მყოფი ტერიტორიები (მუქ მწვანედ) და გავლენის სფეროები (ღია მწვანედ) [[1866]] წელს
|p1                               = რუსეთის სამეფო
|flag_p1                          = Flag of Russia.svg
|p2                               = 
|flag_p2                          = 
|შექმნილია                       =1721
|ლიკვიდერებულია                    =1917
|s1                               = რუსეთის დროებითი მთავრობა
|flag_s1                          =  Flag of Russia.svg
|s2                               = 
|flag_s2                          = 
|დევიზი                            =
|დედაქალაქი                          =[[სანქტ-პეტერბურგი]] (1721–28)<br />[[მოსკოვი]] (1728–30)<br />სანქტ-პეტერბურგი/[[სანქტ-პეტერბურგი|პეტროგრადი]] (1730–1918)
|ქალაქები                           =
|ენა                             = ოფიციალური: [[რუსული ენა|რუსული]]
|ვალუტა                           =[[რუსული რუბლი|რუბლი]]
|ფართობი                          =21,799,825 კმ² (1916 წლისთვის)
|მოსახლეობა                        =181,537,800 კ. (1916 წლისთვის)
|მართველობის ფორმა                =[[აბსოლუტური მონარქია]]
|დინასტია                         =
|მმართველის ტიტული                 = სახელმწიფო ლიდერი
|მმართველი1                       = [[პეტრე I დიდი]]
|მმართველი1 წელი                = 1721-1725
|მმართველის ტიტული2                = 
|მმართველი2                      = [[ნიკოლოზ II (რუსეთი)|ნიკოლოზ II]]
|მმართველი2 წელი                      = 1894-1917
|რელიგია                          =[[რუსეთის მართლმადიდებელი ეკლესია|რუსული<br />მართლმადიდებლობა]]
|დამატებითი პარამეტრი1         =შემავალი ქვეყნები
|პარამეტრის შიგთავსი1            ={{დროშა|რუსეთი}}<br />{{დროშანიშანი|აშშ}} [[ალასკა|ალასკის]] შტატი ([[აშშ]])<br />{{დროშა|პოლონეთი}}<br />{{დროშა|ფინეთი}}<br />{{დროშა|ესტონეთი}}<br />{{დროშა|ლატვია}}<br />{{დროშა|ლიტვა}}<br />{{დროშა|ბელარუსი}}<br />{{დროშა|მოლდოვა}}<br />{{დროშა|უკრაინა}}<br />{{დროშა|საქართველო}}<br />{{დროშა|აზერბაიჯანი}}<br />{{დროშა|სომხეთი}}<br />{{დროშა|ყაზახეთი}}<br />{{დროშა|უზბეკეთი}}<br />{{დროშა|თურქმენეთი}}<br />{{დროშა|ტაჯიკეთი}}<br />{{დროშა|ყირგიზეთი}}<br />{{დროშა|თურქეთი}}
|ეტაპი1                            =
|თარიღი1                            =
|წელი1                             =
|ეტაპი2                            =
|თარიღი2                            =
|წელი2                             =
|ეტაპი3                            =
|თარიღი3                            =
|წელი3                             =
|ეტაპი4                            =
|თარიღი4                            =
|წელი4                             =
|ეტაპი5                            =
|თარიღი5                            =
|წელი5                             =
|ეტაპი6                            =
|თარიღი6                            =
|წელი6                             =
|დამატებითი პარამეტრი2         =
|პარამეტრის შიგთავსი2         =
|წინა                               =
|წინამორბედი1                               =
|წინამორბედი2                               =
|წინამორბედი3                               =
|წინამორბედი4                               =
|წინამორბედი5                               =
|წინამორბედი6                               =
|წინამორბედი7                               =
|შემდეგი                            =
|მემკვიდრე1                               =
|მემკვიდრე2                               =
|მემკვიდრე3                               =
|მემკვიდრე4                               =
|მემკვიდრე5                               =
|მემკვიდრე6                               =
|მემკვიდრე7                               =
|სქოლიო                             =
}}
{{რუსეთის ისტორია}}
'''რუსეთის იმპერია''' ([[რუსული ენის ისტორია|რეფორმამდელი რუსული]]: Россійская Имперія, [[რუსული ენა|თანამდეროვე რუსული]]: Российская Империя) დაარსდა 1721 წელს, იმპერია დაემხო [[რუსეთის რევოლუცია (1917)|1917 წლის რევოლუციის შემდეგ]]. ვიდრე რუსეთი იმპერიულ სახელმწიფოდ გამოცხადდებოდა, მანამდე ის იყო [[რუსეთის სამეფო|სამეფო]], ხოლო დამხობის შემდეგ შეიქმნა ახალი სახელმწიფო [[საბჭოთა კავშირი]]. იმპერიული რუსეთი ფართობით, მესამე იყო მსოფლიო იმპერიებს შორის. მას მხოლოდ [[ბრიტანეთის იმპერია|ბრიტანეთის]] და [[მონღოლეთის იმპერია|მონღოლეთის იმპერიები]] უსწრებდა. რუსეთი მოიცავდა [[ევროპა|ევროპის]] და [[აზია|აზიის]] ვრცელ ტერიტორიებს. რუსეთის შემადგენლობაში შედიოდა ტერიტორიები [[ჩრდილოეთი ამერიკა|ჩრდილოეთ ამერიკაში]].

19 საუკუნისთვის რუსეთი, მსოფლიოში მეორე ქვეყანა იყო ფართობის მხრივ. მისი სანაპიროები მდებარეობდა [[ბალტიისპირეთი]]დან, სამხრეთით [[შავი ზღვა|შავ ზღვამდე]], ხოლო ჩრდილოეთით [[თეთრი ზღვა|თეთრ ზღვამდე]], აღმოსავლეთით იმპერიის საზღვრები აღწევდა [[წყნარი ოკეანე|წყნარ ოკეანემდე]]. იმპერიის ვასალები იყო ბუხარისა და ხივის სახანოები. 

იმპერიაში მცხოვრებთა რაოდენობა შეადგენდა 176,4 მილიონ ადამიანს, ის მხოლოდ [[ბრიტანეთის იმპერია|ბრიტანეთსა]] და [[ცინის დინასტია|ცინის ჩინეთს]] ჩამორჩებოდა. რუსეთის იმპერიაში ცხოვრობდა 100-ზე მეტი ეროვნების ხალხი. [[რუსები]] მოსახლეობის 43%-ზე ნაკლებს შეადგენდნენ. არარუსი მოსახლეობა იმპერიაში იჩაგრებოდა რუსიფიკატორული პოლიტიკით. იმპერიის ევროპულ ნაწილში მაღალი სიმჭიდროვე იყო, აქ მრავალი ეთნიკური ჯგუფის წარმომადგენელი სახლობდა. იმპერიის მოსახლეობა იყოფოდა ოთხ წოდებად: თავადაზნაურობა, სასულიერო წოდება, ქალაქების მოსახლეობა და სოფლის მოსახლეობა. გაბატონებული წოდება იყო თავადაზნაურობა.

რუსეთის იმპერიის მმართველი იყო, [[იმპერატორი]], რომლის თანამდებობა მემკვიდრეობით გადაიცემოდა. იმპერატორი საკანონმდებლო ხელისუფლებას ახორციელებდა სახელმწიფო საბჭოსა (1810 წლიდან) და [[რუსეთის იმპერიის სახელმწიფო დუმასახელმწიფო სათათბიროს]] (1906 წლიდან) მეშვეობით. იმპერატორი სახელმწიფო აპარატს განაგებდა სენატისა და მინისტრთა საბჭოს მეშვეობით.სახელმწიფოს ნაწილს წარმოადგენდა [[რუსეთის მართლმადიდებელი ეკლესია]], რომელსაც იმპერატორი მართავდა სინოდის მეშვეობით.

რუსეთის იმპერია იყოფოდა 81 გუბერნიად და 20 ოლქად. იმპერიაში იყო 931 ქალაქი. 
== ისტორია ==
=== XVIII საუკუნემდე ===

რუსეთის მეფის ალექსანდრე მიხეილის ძის გარდაცვალების შემდეგ ხელისუფლებისთვის დაიწყო ბრძოლა მის ორ შვილს სოფიასა და პეტრეს შორის ამ ბრძოლაში პეტრემ გაიმარჯვა. პეტრემ ჩამოაყალიბე ძლიერი რუსული სახელმწიფო რომელიც, 1721 წლისათვის უკვე იმპერიად გამოცხადდა. პეტრეს მმართველობის დროს მრავალი რეფორმა გატარდა, აიგო ახალი ქალაქი [[სანქტ-პეტერბურგი]] სადაც რუსეთის იმპერიის დედაქალაქი იქნა გადატანილი.

პეტრეს პირველი დაპირისპირება ოსმალეთის იმპერიასთან 1695 წელს მოუვიიდა, როდესაც მან აიღო დონის შესართავთან აგებული თურქეთის ციხესიმაგრე [[აზოვი]], ამ ციხესიმაგრის აღებით რუსეთს გზა გაეხსნა [[აზოვის ზღვა|აზოვის ზღვისაკენ]]. ის შეეცადა გაეფართოებინა ანტიოსმალური კავშრი „[[საღვთო ლიგა]]“ რომლის მონაწილე რუსეთიც იყო. ამ მიზნით რუსეთიდან საზღვარგარეთ „დიდი ელჩობა“ გაიგზავნა. პეტრემდელ რუსეთში მეფეს საზღვარგარეთ წასვლა ეკრძალებოდა, ამიტომ მეფე ელჩობაში ფარულად იღებდა მონაწილეობას. საზღვარგარეთ იგი პეტრე მიხაელოვის სახელით გაემგზავრა და მიზნად ისახავდა დასავლეთ ევროპის ცხოვრების, კულტურული და ტექნიკური მიღწევების გაცნობას. „დიდი ელჩობა“ უშედეგოდ დამთავრდა. ანტიოსმალური კავშირი არათუ არ გაფართოვდა, არამედ დაიშალა. პეტრე I იძულებული გახდა [[ოსმალეთი|ოსმალეთთან]] დადებული ზავით ციხესიმაგრე აზოვს დასჯერებოდა.

[[ფაილი:Peter der-Grosse 1838.jpg|მინი|მარცხნივ|200პქ|[[პეტრე I დიდი|პეტრე დიდი]], რომელმაც 1721 წელს რუსეთის სამეფო იმპერიად გამოაცხადა.]]

რუსეთისთვის [[ბალტიის ზღვა]]ზე გასასვლელის მოსაპოვებლად პეტრე I [[შვედეთი]]ს წინააღმდეგ საომრად დანიას და პოლონეთს დაუკავშირდა. ომი [[1700]] წელს დაიწყო, თავდაპირველად შვედეთის მეფემ [[კარლ XII]]-მ ბრწყინვალე გამარჯვებები მოიპოვა. მან ჯერ დანია დაამარცხა და ომიდან გამოიყვანა, ხოლო 1700 წელს [[ნარვას ბრძოლა|ნარვასთან]] რუსეთის არმიას სასტიკად დაამარცხა.

ნარვის ბრძოლის შემდეგ კარლ XII-მ  ჩათვალა რომ რუსეთი საბოლოოდ დაამარცხა და თავისი ძალები ანტიშვედური კავშირის მესამე წევრის - პოლონეთის წინააღმდეგ წარმართა. პეტრე მომავალი ბრძოლისთვის მზადება დაიწყო. პეტრე I-მა  მოახერხა დაეკავებინა მდინარე [[ნევა]]ს შესართავი და ქალაქი [[ნარვა]]. დაიწყო რუსეთის ჯარის სარეკრუტო გაწვევა, გლეხები ვალდებულები იყვნენ რეკურტის წესით მოეხადათ სამხედრო სამსახური. ყოველი სარეკურტო გაწვევა 30-დან 40 000-მდე ჯარისკაცს იძლეოდა. სარეკურტო სამხედრო სამსახური მუდმივი იყო. ამასობაში შვდედეთის მეფემ პოლონეთი დაამარცხა და მთელი ძალით რუსეთის წინააღმდეგ დაძრა. [[1709]] წელს [[პოლტავის ბრძოლა|პოლტავასთან]] გენერალურ ბრძოლაში რუსებმა დაამარცხეს შვედური არმია. პოლტავასთან ბრძოლამ ძირეულად შეცვალა [[ჩრდილოეთის ომი]]ს მსვლელობა. რუსეთის ყველა მოკავშირე კვლავ ჩაერთო ომში შვედეთის წინააღმდეგ.

პეტრე I-ის გამარჯვებით დაშინებულმა ოსმალეთმა ომი გამოუცხადა რუსეთს. [[1711]] წელს პეტრე I-ის ლაშქრობა მდინარე [[პრუტი (მდინარე)|პრუტზე]] წარუმატებლათ დამთავრდა. რუსეთის არმია რომელშიც თვით პეტრე I იმყოფებოდა თურქების ალყის ქვეშ მოექცა. პეტრემ აზოვის ციხესიმაგრე დათმო ამით რუსებმა აზოვის ზღვაზე გასასვლელი დაკარგეს. ოსმალეთთან ზავის შემდეგ რუსებმა [[რიგის ყურე|რიგის]] და [[ფინეთის ყურე|ფინეთის]] ყურეები დაიპყრეს. რუსების ახლადშექმნილმა ფლოტმა საზღვაო ბრძოლაში გაანადგურა შვედების ფლოტი. [[1721]] წელს რუსეთსა და შვედეთს შორის დადებული ზავით პეტრე I-ის მიერ დაპყრობილი [[ბალტიისპირეთი]]ს ტერიტორიები რუსეთს შეუერთდა.

[[1722]]-[[1723]] წლებში პეტრე დიდმა [[ასტრახანი]]დან კასპიის ზღვის დასავლეთი სანაპიროების გასწვრივ სახმელეთო და საზღვაო ლაშქრობების შედეგად მნიშვნელოვანი ტერიტორიები დაიკავა. 1723 წელს [[პეტერბურგის ზავი (1723)|პეტერბურგის ზავით]] სპარსეთმა სცნო რუსეთის დაპყრობები [[კასპიის ზღვა]]ზე. 1734 წელს პეტრე დიდის მემკვიდრეებმა კასპიის ზღვის სანაპიროები [[სპარსეთი|სპარსეთს]] დაუბრუნეს.

პეტრე დიდი გარდაიცვალა [[1725]] წელს, მას ტახტის მემკვიდრე არ დარჩენია. პეტრეს შემდეგ რუსეთში დაიწყო შიდაარეულობა, ქვეყნის სათავეში მმართველობის უნარს მოკლებული პირები იდგნენ.

1762 წელს, იმპერიას სათავეში უდგება [[ეკატერინე II (რუსეთი)|ეკაატერინე II]]. მან კიდევ უფრო განამტკიცა თავადაზნაურობის მდგომარეობა. იგი გლეხებისგან მემამულეებისადმი სრულ მორჩილებას მოითხოვდა, ყოველივე ეს გლეხების დიდ უკმაყოფილებას იწვევდა.
[[ფაილი:Vasily Surikov - Suvorov Crossing the Alps in 1799 - Google Art Project.jpg|215პქ|მინი|[[იტალიურ-შვეიცარიული ექსპედიცია (1799-1800)|რუსეთ-საფრანგეთის ომი]].]]
[[1773]] წლიდან გლეხთა სტიქიურ ბრძოლებს კაზაკი [[ემელიან პუგაჩოვი]] ჩაუდგა სათავეში. პუგაჩოვი გლეხებს დაპირდა რომ, გამეფების შემთხვევაში ის მათ ყმობისგან, სულადობრივი გადასახადიდან, სარეკრუტო გაწვევებისაგან და სხვა მრავალი მძიმე ტვირთისგან გაათავისუფლებდა. პუგაჩოვის მებრძოლთა რიგები სულ უფრო და უფრო იზრდებოდა. გლეხთა მოძრაობა ხელისუფლებისთვის საშიშ ხასიათს იღებდა. აჯანყება ორენბურგის მხრიდან [[ურალი|ურალში]], შემდეგ კი [[ვოლგა|ვოლგის]] და [[დონი]]ს აუზებში გავრცელდა. მთავრობამ აჯანყებულთა წინააღმდეგ ჯარი გაგზავნა. ხელისუფლება გლეხებს სასტიკად უსწორდებოდა. [[1775]] წელს პუგაჩოვი შეიპყრეს და [[მოსკოვი|მოსკოვში]] საჯაროდ სიკვდილით დასაჯეს.

შემდგომში გლეხთა აჯანყების თავიდან აცილების მიზნით ეკატერინემ ადგილობრივი მმართველობის აპარატის განმრკიცება გადაწყვიტა. რუსეთი 50 გუბერნიად დაყო გუბერნიები კი [[მაზრა|მაზრებად]] დაანაწილა. გუბერნატორები და მაზრის უფროსები  ძლიერი ხელისუფლებით აღჭურვა. ვაჭართა ზედა ფენა გათავისუფლდა გადასახადებისგან და სარეკრუტო სამსახურისგან. ქალაქის უფროსი, გორდონიჩი მთავრობის მიერ ინიშნებოდა.

[[რუსეთ-ოსმალეთის ომი (1676-1681)|რუსეთ-თურქეთის პირველი ომი]] 1768-1774 წლებში გაიმართა, რუსეთმა საზღვაო და სახმელეთო ბრძოლებში სძლია ოსმალეთს. [[1774]] წელს დაიდო საზავო ხელშეკრულება რომლის ძალითაც  რუსეთის იმპერიის შემადგენლობაში საკმაოდ ვრცელი ტერიტორიები შევიდა. [[1783]] წელს რუსეთმა [[ყირიმის სახანო]] შეიერთა, იმავე 1783 წელს რუსეთმა კიდევ ერთ წარმატებას მიაღწია, [[ქართლ-კახეთის სამეფო|ქართლ - კახეთის]] სამეფო რუსეთის მფარველობის ქვეშ შევიდა. [[1787]]-[[1791]] წლებში რუსეთმა თურქეთთან ძლევამოსილი ომი გამართა. ამ ომში განსაკუთრებული მნიშვნელობა ჰქონდა რუსების მიერ თურქთა ძლიერი ციხესიმაგრის [[იზმაილი]]ს აღება. ამ ბრძოლას დიდი რუსი მხედართმთავარი [[ალექსანდრე სუვოროვი]] ხელმძღვანელობადა. 1791 წელს დადებული ზავით რუსეთმა მდინარე სამხრეთ ბუგასა და მდინარე [[დნესტრი|დნესტრს]] შორის არსებულიმ ტერიტორია მიიღო, თურქეთმა რუსეთის მიერ ყირიმის შეერთება ცნო.

რუსეთმა, [[ავსტრია]]მ და [[პრუსია]]მ ისარგებლეს პოლონეთის სისუსტით და [[პოლონეთ-ლიტვის თანამეგობრობა|პოლონეთ-ლიტვის]] ტერიტორიები გაინაწილეს. რუსეთის იმპერია უშუალოდ დაუმეზობლდა ავსტრიას და პრუსიას.  ეკატერინე II-მ [[პოლონეთ-ლიტვის თანამეგობრობა|პოლონეთ-ლიტვის]] ტერიტორია 8 გუბერნიად დაყო. ტერიტორიის ზრდამ რუსეთის შემოსავლების გაფართოება გაომიწვია. სახელმწიფო  შემოსავალი ეკატერინეს დროს 4-ჯერ გაიზარდა (16-დან 68 მილიონ მანეთამდე), თუმცა იმატა გასავალმაც რომელიც ძირითადად სამხედრო ხარჯებით იყო გამოწვეული.

[[1796]] წელს გარდაიცვალა ეკატერინე II. რუსეთის იმპერიის ტახტზე ავიდა [[პავლე I]]. მისი მმართველობა დიდხანს არ გაგრძელებულა, 1801 წელს 11 მარტს შეთქმულებმა ის მოკლეს.

=== XIX საუკუნის დასაწყისში ===
[[ფაილი:Russian Emperor Flag.jpg|მინი|მარჯვნივ|რომანოვების დინასტიის გერბი (წარმოდგება ბიზანტიის გერბიდან).]]
[[1812]] წელს [[ნაპოლეონ ბონაპარტი|ნაპოლეონმა]] დაიწყო რუსეული კამპანია, რუსეთში ნაპოლეონის 600 000 მეომარი შევიდა. თავდაპირველად ვითარება ნაპოლეონის მხარეს იყო მაგრამ [[რუსული ზამთარი|რუსულმა ზამთარმა]] ვითარება რადიკალურად შევლა, ნაპოლეონის მემრები ზამთრის სიცივეს ვერ უძლებდნენ და უკან იხევდნენ. რუსულმა ჯარმა აქტიური მონაწილეობა მიიღო, ევრპაში გამართულ, ბრძოლებში ნაპოლეონის წინააღმდე. რუსეთის იმპერატორმა [[ალექსანდრე I (რუსეთი)|ალექსანდრე I]]-მა, [[ვენის კონგრესი]]ს შემდეგ „<nowiki/>[[საღვთო კავშირი]]ს<nowiki/>“ შექმნით მან რუსეთს ევროპის ჟანდარმის სახელი დაუმკვიდრდა. კონგრესის შემდეგ რუსეთს დაუკანანოდა [[პოლონეთი]]ს ტერიტორიების მიერთება.

სამამულო ომის შემდგომ რუსეთში გაძლიერდა პოლიციის თვითნებობა, მოწინავე საზოგადოებრივი აზრი იდევნებოდა. იმპერატორ ალექსანდრეს მთავარი მრჩევლის [[ალექსი არაქჩეევი|არეკჩევის]] სახელის მიხედვით ამ რეაქციულ პოლიტიკას „არაკჩეევშჩინა“ ეწოდა. არაკჩეევშჩინის წინააღმდეგ გამოვიდა პროგრესულად მოაზროვნე რუსი ოფიცრები რომლებიც [[ნაპოლეონ ბონაპარტი|ნაპოლეონის]] წინააღმდეგ საზღვარგარეთ ლაშქრობაში მონაწილეობისას, ევროპის მოწინავე ქვეყნების ცხოვრებას გაეცნენ და რუსეთში რეფორმების გატარების დასკვნამდე  მივიდნენ. ზოგიერთი მათგანი რუსეთში [[კონსტიტუციური მონარქია|კონსტიტუციური მონარქიის]] დამყარების მომხრე იყო, ზოგი [[რესპუბლიკა|რესპუბლიკური]] წყობილებას ანიჭებდა უპირატესობას. მაგრამ ყველა ბატონყმობისა და თვითმპყრობელობის შეურიგებელი მოწინააღმდეგენი იყვნენ. თავიანთი ნააზრევის განხორციელების მიზნით მათ ფარული ორგანიზაციების შექმნა დაიწყეს. [[1821]]-[[1822]] წლებში ჩამოყალიუბდა მებრძოლთა ფარული  საზოგადოებები, [[უკრაინა]]ში - სამხრეთის საზოგადოება. [[სანქტ-პეტერბურგი|პეტერბურგში]] - ჩრდილოეთის საზოგადოება. მათ კონსტიტუციის პროექტი შეიმუშავეს.

[[ფაილი:Fort Ross inside.jpg|მინი|მარცხნივ|275პქ|[[ფორტ-როსი]], XIX საუკუნემდე არსებული რუსული ავანპოსტი, [[რუსულ-ამერიკული კომპანია]] მდებარეობდა [[კალიფორნია]]ში.]]

[[1825]] წლის ნოემბერში რუსეთის სამხრეთში მოგზაურობისას [[ტაგანროგი]] მოულოდნელად გარდაიცვალა [[რუსეთის იმპერატორების სია|იმპერატორი]] ალექსანდრე I. ტახტზე ავიდა მისი ძმა [[ნიკოლოზ I (რუსეთი)|ნიკოლოზ I]].

ფარული ორგანიზაციის ხელმძღვანელებმა ჩათვალეს რომ ეს დღე აჯანყებისთვის ხელსაყრელი დრო იყო. 14 დეკემბერს სანქტ პეტერბურგში, [[დეკაბრისტთა მოედანი|სენატის მედანზე]] მათ დაახლოებით სამი ათასი ჯარისკაცი და მატროსი შეიკრიბეს, მაგრამ  წინასწარ დასაული გეგმის განხორციელება ვერ შესძლეს. ნიკოლოზ I-ის ერთგულმ ჯარებმა ადვილად მოახერხეს აჯანყების ჩახშობა. აჯანყების ხუთი ხელმძღვანელი სიკვდილით დასაჯეს. დანარჩენი მონაწილეებს სხვადასხვა სასჯელი მიუსაჯეს. აჯანყება დეკემბრის თვეში მოხდა ამიტომ მათ [[დეკაბრისტები]] უწოდეს.

ნიკოლზ I-მა ფართოდ ახორციელებდა დაპყრობით ომებს, მან სრულიად დაიპყრო [[საქართველო]] და [[აზერბაიჯანი]], რუსეთის იმპერიას შეურიგებელ წინააღმდეგობას უწევდა [[ჩრდილოეთი კავკასია|ჩრდილო კავკასიელი მებრძოლები]], ამ ბრძოლას [[1834]] წლიდან [[შამილი]] ჩაუდგა სათავეში. დეკაბრისტებთან დაახლოებული პირები გაგზავნა კავკასიის მოქმედ არმიაში. სადაც მათ მონაწილეობა მიიღეს ჩრდილოეთ კავკასიის ხალხებთან წინააღმდეგ  ბრძოლიში. [[1826]] წელს [[სპარსეთის მეფეების სია|ირანის შაჰმა]] რუსეთის წინააღმდეგ ომი დაიწყო ამ ომით რუსეთმა [[ერევნის სახანო|ერევნის]] და [[ნახიჭევნის სახანო|ნახიჭევნის]] სახანოები შეიერთა. [[1828]]-[[1829]] წლებში [[რუსეთ-ოსმალეთის ომი (1828-1829)|რუსეთს ომი ჰქონდა თურქეთთან]] ამ ომით რუსეთმა შეიერთა [[მესხეთი]] და [[შავი ზღვა|შავი ზღვის]] აღმოსავლეთი სანაპიროები.

ნიკოლოზ I-მა მთავარ ამოცანად დაისახა თვითმპყრობელობის და ბატონყმობის განმტკიცება. რუსეთის იმპერიაში მცხოვრებ არარუს ხალხთან ნიკოლოზი გარუსების პოლიტიკას ატარებდა. დაპყრობილი ხალხი აჯანყებებს აწყობდნენ გათავისუფლებისთვის, ამ მიზანს ისახავდა [[1830]] და [[1848]] წლების აჯანყებები [[ვარშავა]]ში, [[1832]] წლის [[1832 წლის შეთქმულება საქართველოში|შეთქმულება საქართველოში]].
[[ცარიზმი]] სასტიკად უწორდებოდა აჯანყების ყველა გამოვლინებას. [[1849]] წელს ნიკოლოზ I-მა გაგზავნა ჯარები ავსტრიის იმპერატორის დასახმარებლად [[უნგრეთის რევოლუცია (1849)|უნგრეთის რევოლუციის]] ჩახშობის მიზნით.

[[1853]] წელს ოსმალეთმა ახალი ომი დაიწყო. ეს ომი ისტორიაში [[ყირიმის ომი]]ს სახელით შევიდა, თავდაპირველად ეს ომში რუსეთის სასარგებლოდ ვითარდებოდა. რუსეთის იმპერიის სურვილი იყო ოსმალეთის იმპერიის დაშლა, [[ბოსფორის სრუტე|ბოსფორის]] და [[დარდანელის სრუტე|დარდანელის]] სრუტეების ხელში ჩაგდება. რუსეთის ასეთი გაძლიერების წინააღმდეგი იყო დასავლეთი ევროპა, ამიტომ ამ ომში ოსმალეთის მხარეს ჩაება [[დიდი ბრიტანეთი]] და [[საფრანგეთი]]. ყირიმის ომში რუსეთი დამდარცხდა, [[1856]] წელს დადაებული პარიზის საზავო ხელშეკრულების საფუძველზე, რუსეთმა დაკარგა 1821 წელს მოპოვებული ყველა წარმატება და პრივილეგია.

=== XIX საუკუნის მეორე ნახევარში ===
{{პანორამა|1867 Moscow panorama megapanorama.jpg|3500პქ|ქალაქ მოსკოვის პანორმა, 1867 წელი}}
[[ფაილი:Flag of the Russian Empire (black-yellow-white).svg|მინი|მარცხნივ|220პქ|„იმპერიის დროშა“. იყო რუსეთის იმპერიის დროშა 1883 წლამდე. ეს დროშა შეცვლა თეთრ-ლურჯ-წითელმა დროშამ]]
[[ფაილი:Flag of Russia.svg|მინი|მარჯვნივ|220პქ|1883 წლიდან რუსეთის იმპერიის ახალი დროშა, თეთრ-ლურჯ-წითელ ფერში. მოგვიანებით გახდა ალტერნატიული სამოქალაქო დროშა.]]
[[ფაილი:Tsar-liberator-imagesfrombulgaria.jpg|მინი|235პქ|რუსეთის იმპერატორ [[ალექსანდრე II (რუსეთი)|ალექსანდრე II]]-ის ძეგლი ქალაქ [[სოფია]]ში. ]]
რუსეთის იმპერიაში ფართოდ იყო გავრცელებული, ბატონყმური ურთიერეთობები. [[XVIII საუკუნე|XVIII საუკუნის]] მიწურულიდან ხელისუფლება შეეცადა შეემსუბუქებინა გლეხების სავალალო მდგომარეობა. [[პავლე I (რუსეთი)|პავლე I]]-მა დაადგინა, რომ გლეხს მემამულის სასარგებლოდ კვირაში სამ დღეზე მეტი არ უნდა ემუშავა. [[ალექსანდრე I (რუსეთი)|ალექსანდრე I]]-მა და [[ნიკოლოზ I (რუსეთი)|ნიკოლოზ I]]-მა მემამულეებს გლეხების გათავისუფლების ნებაც დართეს. პავლე I-ის დადგენილება არ სრულდებიდა. ალექსანდრესა და ნიკოლოზის ბრძანების საფუძველზე გათავისუფლებულ გლეხთა რაოდენობა 1 %-საც ვერ აღწევდა.

[[1853]]-[[1856]] წლების [[ყირიმის ომი]]ს შემდგომ რუსეთში გარდაუალი გახდა ბატონყმობის გაუქმება. მხოლოდ ამ შემთხვევაში შეიძლებოდა რუსეთის მოწესრიგება, შეიარაღებული ძალების გადახალისება და ქვეყნის ეკონომიკის განვითარება. მემამულეები იძულებულბი იყვნენ შეგუებოდნენ ბატონყმობის გაუქმებას. ისინი საბატონო გლეხების გათავისუფლებას ნელ-ნელა და უმიწაოდ ითხოვდნენ. ამგვარ იდეებს ეწინააღმდეგებოდნენ რუსი მწერლები. ისინი გლეხების დაუყოვნებლივ გათავისუფლებას მიწებით მოითხოვდნენ. მთავრობამ ვერ გაბედა გლეხების უმიწაოდ გათავისუფლება რადგან ისინი სახელმწიფო გადასახადებს ვერ გადაიხდიდნენ, თანაც უსახლკაროდ დარჩენილ გლეხებს აჯანყების მოწყობაც შეეძლოთ, რაც ხელისუფლებას ძალზედ აშინებდა. ამავე დროს უნდა გათვალისწინებულიყო მემამულეების ინტერესები. ამიტომ იმპერატორმა ალექსანდრე II-მ შუალედური გადაწყვეტილება მიიღო, საბატონო გლეხს უნდა მიეღო მიწის ნაწილი მემამულეებისგან გამოსყიდვის გზით.

[[1861]] წლის [[19 თებერვალი|19 თებერვალს]] იმპერატორმა ალექსანდრე II-მ ხელი მოაწერა მანიფესტს იმპერიის ევროპული ნაწილში მცხოვრბ საბატონო გლეხების გათავისუფლების შესახებ. მანიფესტი [[5 მარტი|5 მარტს]] გამოქვეყნდა. გლეხებმა მიიღო პირადი თავისუფლება ისინი აღარ იყვნენ ყმები, მათ სამოქალაქო ფუნქციები მიენიჭა. გლეხს მიეცა ქორწინების უფლება მას შეეძლო მიეღო სხვა წოდებებიც, მაგალითად [[მეშჩანები]], ვაჭრები და სხვა. გლეხს თავისი ყოფაცხოვრებაც უნდა უზრუნველყოთ აგრეთვე უნდა გადაეხადათ გადასახადები სახელმწიფოსთვის და ვალი მემამულეებიშთვის. გლეხისთვის გადასაცემი მიწის ფართობი სამიწათმოქმედო ზონის შესაბამისად განისაზღვრებოდა. და გუბერნიების მიხედვით ერთ მამაკაცზე ერთიდან ათ დესეტინამდე, მერყეობდა რაც უფრო ნაყოფიერი იყო მიწა მით უფრო ნაკლები ეძლეოდათ გლეხებს.
მიწის გამოსყიდვა მემამულესთან შეთანხმებით ხორციელდებოდა. მემამულებსა და გლეხებს შორის გამოსასყიდი გარიგება იდებოდა.

[[1861]]-[[1871]] წლებში ბატონყმობა გაუქმდა იმპერიის დანარჩენ ნაწილებში: [[ლიტვა]]ში, [[ბელორუსია]]ში, [[უკრაინა]]ში, [[პოლონეთი|პოლონეთში]] და [[კავკასია]]ში. ამ რეგიონებში ბატონყმობის გაუქმება 1861 წლის მანიფესტის საფუძველზე ხორციელდებოდა, მაგრამ ადგილობრივი ვითარებიდან გამომდინარე მანიფესტისგან მნიშვნელოვან გადახვევებს ჰქონდა ადგილი.
[[ფაილი:Maslenitsa kustodiev.jpg|thumb|left|250px|პროვინციული რუსული ქალაქი ზამთარში, მხატვარი [[ბორის კუსტოდიევი]]]]
ბატონყმობის გაუქმებამ გამოიწვია მთელი რიგი რეფორმების აუცილებლობა, რათა ხელისუფლების ორგანოები და სასამართლო ახალი ვითარების შესაბამისად გარდაქმნილიყო. სამართლებრივი სახელმწიფოს შექმნის მიზნით [[1864]] წელს სასამართლო რეფორმები განხორციელდა. დადგინდა სასამართლოში მიცემულთა დაცვის უფლება. მაგრამ მეფის ხელისუფლებამ მალე კვლავ უკან დაიხია. ჟანდარმერიის (პოლიტიკური პოლიციის) უფლებები კვლავ გაფართოვდა, შეიქმნა სპეციალური სასამართლო კომისიები, რომლებსაც განსაკუთრებით მნიშვნელოვანი საკითხები გადაეცემოდათ.
[[1864]] წელს გუბერნიებში და მაზრებში ხელისუფლების ახალი არჩევით ორგანოები საერობო დაწესებულებები, ერობები შეიქმნა. ისინი გუბერნიებსა და მაზრებში სამეურნეო კულტურულ საკითხებს განაგებდნენ.

[[1870]] წელს საქალაქო თვითმართველობაც გარდაიქმნა. არჩევითი საქალაქო სათათბიროები განაგებდნენ ქალაქის კეთილმოწყობის, ჯანმრთელობის დაცვის და განათლების საკითხებს. სასამართლო და საერობო რეფორმები რუსულ გუბერნიებში გატარდა.

ამ პერიოდში რუსეთში ვრცელდება [[ხალხოსნები]]ს იდეები, ისინი ხალხში დადიოდნენ და ანტი-ცარიზმულ იდეებს ავრცელებდნენ. ხალხი კატეგორიულად წინ აღუდგა ხალხოსნების მოწოდებას დაემხოთ მეფის ხელისუფლება. 1881 წელს ხალხოსნების რადიკალურმა ნაწილმა მოკლა იმპერატორი ალექსანდრე II. ტახტი დაიკავა მისმა ვაჟმა [[ალექსანდრე III (რუსეთი)|ალექსანდრე III]]. მან შეკვეცა ბატონყმობისმან გადავარდნის შედეგად გატარებული პროგრესული ღონისძიებები. ამიტომ მის მართველობის ხანას „კონტრრეფორმების“ პერიოდი შეარქვეს. ალექსანდრეს გარდაცვალების შემდეგ რუსეთის სამეფო ტახტი დაიკავა [[ნიკოლოზ II (რუსეთი)|ნიკოლოზ II]]-მ.

=== XX საუკუნის დასაწყისი ===

[[ფაილი:Repin 17October.jpg|მინი|მარცხნივ|300პქ|[[რუსეთის პირველი რევოლუცია]], მხატვარი [[ილია რეპინი]].]]

[[ნიკოლოზ II]]-ის მმართველობის პერიოდში (1894–1917), რუსეთში ფართოდ დაიწყო გავრცელება [[ინდუსტრიული რევოლუცია|ინდუსტრიულმა რევოლუციამ]], რუსეთის იმპერია დადგა საბაზო ეკონომიკის გზაზე. ჩამოყალიბდა სამრეწველო და სამთო მოპოვებითი ცენტრები და მკვეთრათ გაფართოვდა სარკინიგზო ქსელი. მიუხედავად ამისა, ცარიზმი კვლავ თავის ჩვეულ პოლიტიკას ატარებდა. რუსეთში დაიწყო [[მარქსიზმი]]ს გავრცელება.

რუსეთში ჩამოყალიბდა ახალი პარტიები. [[1903]] წელს ლონდონში რუსეთის სოციალ-დემოკრატიული მუშათა პარტია, ორად გაიყო [[მენშევიკი|მენშევიკებად]] და [[ბოლშევიკი|ბოლშევიკებად]]. რუსეთში მენშევიკების როლი შედარებით სუსტი იყო.

ამ დროისთვის გამწვავდა რუსეთისა და იაპონიის ურთიერთობები, რასაც მოჰყვა [[რუსეთ-იაპონიის ომი]] (1904-1905). [[1895]] წლის ზავით იაპონელებმა ჩინელები კორეიდან განდევნეს, მიიტაცეს კუნძული [[ტაივანი]] და ნახევარკუნძული [[ლიაოდინი]]. მაგრამ რუსეთის, საფრანგეთის და გერმანიის ზეწოლის შედეგად იაპონია იძულებული გახდა ხელი აეღო ლიაოდინის ნახევარკუნძულზე. რამდენიმე წლის შემდეგ ჩინელებმა იჯარის სახით დაუთმო სამხრეთ მანჯურიაში არსებული სამხედრო-სტრატეგიული მნიშვნელობის ლიაოდინის ნახევარკუნძული. ნახევარკუნძულზე რუსებმა სამხედრო საზღვაო ბაზა [[პორტ-არტური]] ააგეს. ომის დაწყების ძირითადი მიზეზი გახდა კორეასა და მანჯურიაში გაბატონება. ამ ომში იაპონელებმა გაიმარჯვეს, მათ დაიკავეს ეს ნახევარკუნძული და შეიერთეს კუნძულ [[სახალინი]]ს სამხრეთი ნაწილი.

[[ფაილი:Moscow clad in snow - Moscou sur la neige - Москва в снежном убранстве - Москва в снегу (1908), noaudio.ogv|მინი|250პქ|thumbtime=432|მოსკოვი 1908 წელს]]

ქვეყანაში არსებული მძიმე ვითარება მოსახლეობაში რევოლუციურ განწყობას ქმნიდა. [[1905]] წლის 9 იანვარს, კვირა დღეს, მეფის მთავრობამ პეტერბურგში შეიარაღებული ძალით დაშალა 140 000 კაციანი მანიფესტაცია. ქვეყანაში არსებული რევოლუცია გავრცელდა ქვეყნის ყველა დიდ ქალაქში, ხელისუფლება ძალის გამოყენებით შლიდა მანიფესტაციებს. მიუხედავად ამისა, რუსეთის იმპერატორი დათმობაზე წავიდა. 1905 წლის ოქტომბერში მოეწყო მანიფესტაცია, ამ მანიფესტაციის შემდეგ ნიკოლოზ II-მ მოიწყია პირველი დუმა. რევოლუციის დასრულების შემდეგ დუმის ფუნქციები მკვეთრად შემცირდა, ის ქვეყანაში სერიოზულ ძალას არ წაროადგენდა.

ნიკოლოზ II ჩაერთო [[პირველი მსოფლიო ომი|პირველ მსოფლიო ომში]], ომში ჩართვის საბაბი გახდა მართლმადიდებლური სლაური ერის [[სერბეთი]]ს დაცვა. რუსეთს ორ მხარეს ჰქონდა ფრონტი გახსნილი, ის ერთი მხრივ ეომებოდა [[გერმანიის იმპერია|გერმანიას]] და [[ავსტრია-უნგრეთის იმპერია|ავსტრია-უნგრეთს]] დამოსავლეთის ფრონზე, ხოლო სამხრეთიდან მას ომი ჰქონდა გამოცხადებული [[ოსმალეთის იმპერია|ოსმალეთის იმპერიის]] წინააღმდეგ.

რუსეთის იმპერიაში უმძიმესი ვითარება შეიქმნა. [[1917]] წლის 23 თებერვალს რუსეთის დედაქალაქის მოცხოვრებნი ქუჩებში გამოვიდნენ.  26 თებერვლიდან სამხედრო ნაწილები დემონსტრანტების მხარეს გადავიდნენ. პოლიცია წინააღმდეგობას არ უწევდა ხალხს მალე პეტროგრადი ხალხის ხელში გადავიდა. რუსეთის გადასარჩენად და არმიის დასაშოშმინებლად ფსკოვში მყოფ ნიკოლოზს ფრონტის სარდლობამ 1917 წლის 2 მარტს გადადგომა მოსთხოვა, ნიკოლოზი გადადგა.

ქვეყანაში შეიქმნა დროებით მთავრობა [[გიორგი ლვოვი]]ს ხელმძღვანელობით.

== იხილეთ აგრეთვე ==

* [[რუსეთი]]
* [[რუსეთის ისტორია]]

==ლიტერატურა==
{{ქსე|8|482}}

== რესურსები ინტერნეტში ==

{{Commons category|Russian Empire}}
* [http://www.rusempire.com/ რუსეთის იმპერია] {{ru icon}}
* [http://www.loc.gov/exhibits/empire/ The Empire that was Russia] {{en}}
* [http://www.governingdynamo.com/a-level-resources/2009/9/11/the-geography-of-the-russian-empire-1795-1914.html Maps of the Russian Empire 1795-1914] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141013072536/http://www.governingdynamo.com/a-level-resources/2009/9/11/the-geography-of-the-russian-empire-1795-1914.html |date=2014-10-13 }} {{en}}

{{რუსეთის თემები}}
{{უკრაინის თემები}}
{{იმპერიები}}

[[კატეგორია:რუსეთის იმპერია| ]]