Agata Kristi
| Agata Kristi | |
|---|---|
| inglisshe Agatha Christie | |
Agata Kristi | |
| Tuwılǵandaǵı atı | Agata Meri Klarissa Miller |
| Tolıq atı | Mary Westmacott Agatha Christie Mallowan |
| Ádebiy laqabı | Mary Westmacott |
| Tuwılǵan sáne | 15-sentyabr 1890 |
| Tuwılǵan jeri | Devon, Angliya, Ullı Britaniya |
| Qaytıs bolǵan sáne | 12-yanvar 1976 |
| Qaytıs bolǵan jeri | Oksfordshir, Angliya, Ullı Britaniya |
| Puqaralıǵı | |
| Milleti | anglichan |
| Dóretiwshilik túri | prozaik, dramaturg |
| Dóretiwshilik jılları | 1920-1976 |
| Baǵdar(lar)ı | belletristika |
| Janrları | detektiv, roman, avtobiografiya |
| Shıǵarmalarınıń tili | inglis |
| Ákesi | Frederik Miller |
| Anası | Klarissa Miller |
Agata Meri Klarissa, ledi Mallouen (inglisshe Agatha Mary Clarissa, Lady Mallowan; 15-sentyabr, 1890, Torki, Devon, Angliya, Ullı Britaniya - 12-yanvar, 1976, Uollingford, Oksfordshir, Angliya, Ullı Britaniya - angliyaliq jazıwshı hám de dramaturg. Ol dúnyadaǵı eń ataqlı detektiv proza avtorlarınan biri bolıp tabıladı.
Agata Kristining dóretpeleri insaniyat tariyxındaǵı eń kóp baspa etilgen dóretpelerden birine aylandı[1] (tek " Ínjıl" hám Uilyam Shekspirning dóretpelerinen keyin[2]), sonıń menen birge, eń kóp awdarma etilgen[3] (7236 awdarma[4]). Ol 60 tan artıq detektiv romanlardı, 6 psixologiyalıq romanlardı (Meri Westmacott laqapı astında - Meri Westmacott (Westmacott) hám 19 gúrrińler kompleksin baspa etdi. London teatrlarida onıń 16 pyesasi saqnalastırılǵan.
Agata Kristining kitapları 4 milliarddan artıq nusqada baspa etilgen[5] hám dúnyanıń 100 den artıq tillerine awdarma etilgen.
Sonıń menen birge, ol bir miynettiń maksimal teatr tamashaları sanı boyınsha rekordga iye. Agata Kristining " Tıshqansha tuzag'i" pyesasi (inglisshe " The Mousetrap") birinshi ret 1952 jılda saqnalastırılǵan hám 2020 jılǵa shekem teatrda kórsetiw etilgen, ol koronavirus pandemiyası sebepli toqtatilgan, biraq keyinirek islep shıǵarıwlar qayta tiklengen. Spektakldıń on jıllıǵı qatnası menen Londondagi " elshi" teatrida " ITN" telekanaliga bergen intervyusida Agata Kristi spektakldı Londonda saqnalastırıw ushın eń jaqsı dep esaplamaslıǵının tán aldı, lekin tamashagóylar onı jaqsı kórediler hám ol ózi jılına bir neshe ret spektaklǵa barar edi[6].
Biografiya
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]Balalıq, jaslıq hám birinshi neke
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]Agata Meri Klarissa Miller 1890 jıl 15 sentyabrde teńiz jaǵasındaǵı Torki kurort qalashasında[7], Frederik (1846 -1901) hám Klarissa (1854-1926 ) Miller shańaraǵında, singlisi Margaret Freri " Maje" (úylengen Uotts; 1879 -1950) hám úkesi Luis Montana " Monti" (1880-1929 ) den keyin úshinshi perzent bolıp tuwılǵan.
Balalıǵında Agata úyde jaqsı tálim alǵan, onı tiykarlanıp amerikalıq ákesi bergen. Onıń anası Klara ájayıp gúrrińshi edi hám segiz jasqa to'lgunga shekem ardaqlı genje qızına oqıwdı úyretiwdi istamadi. Biraq qız zerigiwden bes jasında ǵárezsiz túrde oqıwdı úyrendi, ingliz balalar jazıwshısı Edit Nesbitning " Ǵáziyne izlewshiler tariyxı" (inglisshe The Story of The Treasure Seekers) va " Temirjol balaları", sonıń menen birge, amerikalıq jazıwshı Luiza Mey Alkottning " Kishi áyeller" romanı. Bunnan tısqarı, ol ózi ushın qıyalıy doslar arttırdı, haywanları menen oynadı, oyın sabaqlarında qatnasdı hám qosıqlar jazıwdı basladı[7]. Balalıǵında shańaraq aǵzaları tárepinen saqnalastırılǵan "Qorqınıshlı" gúrriniń jazǵan. Onıń syujeti apa-qarındaslar arasındaǵı miyraslar ushın gúres haqqında gúrriń etedi: " ullı xanım Maj" hám " qanxor xanım Agata" hám apa -qarındastıń sorawina qaray saqnalastırılǵanda rol ózgergen[8][9].
Agata bes-altı jasqa tolǵanında, shańaraq pulni tejew maqsetinde Eshfilddagi úyin kireyge aldı hám bir az waqıt Fransiyaǵa kóship ótti, ol jerda qız óziniń ardaqlı gubernatori Maridan tártipsiz idiomatik francuz tilin úyrendi, eger bunnan aldın singlisining háreketlerine qaramay hám ol hesh qanday tárzde eki ustazǵa erise almaǵan bolsada[7].
1901 jılda, on bir jasında, Agata atasınan juda boldı : ol finanslıq qıyınshılıqlar payda bolıwı menen baylanıslı bir neshe júrek topılısların basdan keshirip opat etdi. Kúyewi opatınan keyin Klara úmitsiz edi hám Agata anasiniń bawırlas dosı hám járdemshisine aylandı. Pul jetiwmasligi sebepli shańaraq Eshfildda úy satıw haqqında o'ylay basladı, biraq tez arada shıǵıw jolı tapildi. On bes jasında Agataga pensiya tayınlandi, onıń qarjları menen ol fortepianoda oynaw hám qosıq aytıw sabaqların basladı hám tek onıń uyalshaqlıǵı hám saqnadan qorqıwı onıń professional bolıwına tosqınlıq etdi[7].
On segiz jasında ol qısqa gúrrińler jaza basladı, olardıń geyparaları 1930-jıllarda inglis dramaturgi hám shańaraqqa tiyisli dosı Eden Fillpotts (inglisshe Eden Phillpotts) tárepinen baspa etildi[7].
Birinshi jáhán urısı (1914-1918) dáwirinde Agata Torkidagi gospitalda medicinalıq járdem otryadida miyirbiyke bolıp islegen[7]; Ol bul kásipti jaqsı kórerdi jáne onı " insan ete alatuǵın eń paydalı kásiplerden biri" dep tariyplerdi (inglisshe «… one of the most rewarding professions that anyone can follow»)[10].Sonıń menen birge, dárixanada farmatsevt bolıp da islegen hám keyinirek bul onıń dóretiwshilikinde de ız qaldırǵan : onıń dóretpelerinde 83 jınayat záhárleniw arqalı ámelge asırıladı[11].
Agata birinshi ret 1914 jılda Rojdestvo kúninde polkovnik Archibald Kristiga turmısqa shıqadı[10].Nekeden kóp ótpey, 1914 jıl 27 dekabrde Archi Fransiyaǵa áskeriy xızmetke qaytadı hám urıs dawamında er-hayal derlik bir-birlerin kórmeydilar. Olardıń tolıq shańaraqlıq turmısı tek 1918 jıl yanvar ayında, Archi Londondagi áskeriy mekemege jiberilganida baslanǵan, ol erda jas shańaraq kvartirani kireyge alǵan. 1919 jıl 5 avgustda er-hayaldıń qızı tuwıladı Rosalinda (Agata Kristining birden-bir qızı)[7].Bul dáwir Agata Kristining dóretiwshilik jolınıń baslanıwı boldı.
1920 jılda onıń birinshi romanı "Stilzdagi sırlı waqıya" baspa etildi. Kristining detektivga shaqırıq etiwiniń sebebi úlken singlisi Mudj menen (ózin jazıwshı retinde kórsetken) ol da baspaǵa múnásip zat jaratılıwması múmkinligi haqqında tartıs bolǵan degen shamalar bar. Tek ǵana jetinshi baspada qo'lyozma 2000 nusqada baspadan shıǵarılǵan. Ajam jazıwshı 25 funt sterling muǵdarında aqsha aldı.
1922 jılda kúyewi Agata Kristi menen birge Ullı Britaniya - Biskay qoltıqı - Qubla Afrika - Avstraliya hám Jańa Zelandiya - Gavayi atawları - AQSh - Ullı Britaniya baǵdarı boyınsha dúnya boylap teńiz sayaxatını ámelge asırdı.
Joģalıp ketiwi
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]1926 jılda Agataning anası Klara opat etedi. Sol jıldıń aqırında Agata Kristining kúyewi Archibald qıyanat etkenin tán aldı hám ajırasıwdi soraydı, sebebi ol golfdaģi kásiplesi Nensi Nildaģa aslam boladı. 1926 jıl 3 dekabrde kúyewi menen jánjelden keyin Agata Berkshirdegi úyinen ǵayıp boladı[12], qızı Rozalinda hám úydi xızmetshilerdiń qarawına qaldırıp, xatkeri Karl (Sharlotta Fisher) ga xat jazıp, ol Yorkshirga jol alǵanın dawa etdi[10].Onıń joq bolıp ketiwi ǵalabalıq shumǵa sebep boldı, sebebi jazıwshı dóretiwshiliginiń ıshqıpazları qashannan berli payda bolǵan edi[13].
On bir kún dawamında Kristining qaydalıǵı haqqında hesh nárse málim emes edi. Ertesi kúni azanda Surreyda Agataning tastap ketilgan mashinası tabılǵan, onıń salonida onıń paltosi bar edi. Bir neshe kúnden keyin, 14 dekabrde, gazetalarda baspadan shıǵarılǵan xabarlardı oqıtıp atırǵanda, onıń ulıwma milliy qıdırıwı qanday dawam jetip atırǵanı haqqında jazıwshınıń ózi de tapildi. Málim bolıwısha, Agata Kristi " Tereza Nil" atı menen zamanagóy inglisshe " Swan Hydropathic Hotel" (házir inglisshe " Old Swan Hotel") kurort mıymanxanasında dizimnen ótken eken[10][12][14].Kristi ózinıń joǵalıp ketiwi haqqında hesh qanday anıqlama bermadi hám eki shıpaker oǵan bas jarası sebepli amneziya kesellikti anıqlawın qoydı. Agata Kristining joq bolıp ketiwiniń sebepleri inglis psixologı Endryu Norman tárepinen " Tayın portret" (inglisshe The Finished Portrait) kitabında analiz etilgen[15]. Ol jerda ol travmatik amneziya gipotezasi hesh qanday sın pikirge shıdayalmaydı, sebebi Agata Kristining minez-qulqı bunıń hákisin kórsetdi: ol mıymanxanada dizimnen ótken. ardaqlı erining famılıyası, waqtın fortepianoda oynaw, kurort emlewleri, kitapxanaǵa keliw menen ótkergen. Soǵan qaramay, Norman barlıq dálillerdi úyrenip shıǵıp, salmaqli delbelik sebepli dissotsiativ fuga júz bergen degen juwmaqqa keldi.
Basında óz-ara miyir-mahabbatqa qaramay, Archibald hám Agata Kristining nekesi 1928 jılda ajırasıw menen juwmaqlandi, sonnan keyin Agata qızı Rozalinda menen Angliyadan Kanar atawlarına qashıp ketti hám ol jerda óziniń "Moviy poezd siri" romanın azap menen juwmaqladi.
Ekinshi neke hám keyingi jıllar
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]1930 jılda Iraq boylap sayaxat etkeninde, Ur qalasındaǵı qazıwmalarda ol bolajaq kúyewi — arxeolog, áyyemgi Aziya boyınsha qánige Maks Mallovan menen tanısadı. Ol odan derlik on tórt jas kishi edi. Ayırım jaqınlarınıń narazılıǵına qaramay, olar 1930 jıl 11 sentyabrde Edinburgdaģi Múqaddes Kutbert shirkewinde turmıs quradı.
1930-jıllardıń basınan baslap ol waqtı-waqtı menen jılına bir neshe ayni Siriya hám Iraqda kúyewi menen ekspediciyalarda ótkergen, onıń ómiriniń bul dáwiri "Qanday jasap atırǵanıńızdı aytıń" avtobiografik yadlarında sawlelengen. Mallovan menen turmıs qurǵan Agata Kristi omiriniń aqırıǵa shekem, 1976 jılda opatına shekem jasaydı.
Kristi kúyewi menen jaqın shıǵısqa etken sayaxatları sebepli onıń bir neshe zárúrli dóretpeleri (" Arqa cikl") sol jerda júz bergen. Basqa romanlar (mısalı, "On qara tanlilar") Torki qalası yamasa onıń átirapında, Kristi tuwılǵan jay bolǵan[16].
Ekinshi jáhán urısı (1939 -1945) jıllarında Rozalinda keyinirek Fransiyada qaytıs bolǵan Xubert Prichardga (inglisshe Hubert Prichard) turmısqa shıqtı hám 1943 jıl 21 sentyabrde balası Metyu (inglisshe Mathew) tuwıldı. Maks Mallowan sol waqıtta Qohirada áskeriy xızmette bolǵan, Agata bolsa Angliyada qalǵan, kitaplar jazǵan, Londondagi universitet kolledji gospitalining dispanserida (inglisshe Dispensary at University College Hospital) valantyor bolıp islegen[7].1949 -1957 jıllar dawamında kúyewini Arqa Irak daǵı arxeologik ekspediciyalarında gúzetip barǵan, onıń ataqlılıǵı bolsa qazıw mútajlikleri ushın mablag ' tartıwǵa járdem bergen[17].Qurǵaqlay ıqlımǵa iykemlesiw ushın 2500 jıldan artıq waqıt dawamında suw astındaǵı qudıqlarda tabılǵan zatlar ızǵar súlgilerge jatqızılǵan. Ol shaxsan kóplegen artefaktlarni kosmetik kremge atalǵan shimgich menen artib taslaǵan, bul onıń jeke oylap tapqanı edi[18].
1956 jılda Agata Kristi Britaniya imperiyasi ordeniniń (CBE) komandori etip tayınlandi, 1971 jılda bolsa ádebiyat salasındaǵı jetiskenlikleri ushın sol ordendiń xanım-komandori (DBE) dárejesine kóterildi. Úsh jıl aldın, 1968 jılda onıń kúyewi Maks Mallowan arxeologiya salasındaǵı jetiskenlikleri ushın bakalavr-ricar bolǵan. 1958 jılda jazıwshı "Detektiv klubi" ni (inglisshe " Detection Club") jazıwdı baslaǵan.
1971-1974 jıllarda Kristining den sawlıǵın jamanlana basladı, biraq soǵan qaramay ol jazıwdı dawam ettirdi. Toronto universiteti qánigeleri Kristining jazıw usılın úyrenip, Agata Kristi Altsgeymer keselligi menen awırǵan dep shama qılǵan[19][20].
Jazıwshı 1976 jıl 12 yanvarda 85 jasında óz úyinde Uollingford (Oksfordshir) qalasında tez tımaw nátiyjesinde opat etdi hám 16 yanvarda Cholsi awılı daǵı Múqaddes Maryam áwlesine kómiw etildi[7].
Jazıwshı 1965 jılda tamamlaǵan Agata Kristining ómirbayanı tómendegishe tawsıladı : " Rabbim, jaqsı turmısım hám maǵan berilgen barlıq mahabbat ushın raxmet"[21].
Dúńyaǵa kózqarası
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]Detektiv ádebiyat teoriyalıqshısı Georgiy Anjaparidze óz dóretpelerinde Kristi bul turmıstı hám ózi jaqsı bilgen personajlarni jetkezgenin aytıp ótken. Ol "Óz uqıpı sheńberinde-keń social qatlamdıń etikalıq jazıwshısı" edi[22].
Tiykarǵı qaharmanlar
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]- Miss Marpl
- Erkil Puaro
- Kapitan Gastings
- Miss Lemon
- Inspektor Jepp
- Ariadna Oliver
- Superintendant Battl
- Polkovnik Reys
- Tommi hám Tappens Beresfordlar
Sonıń menen birge, tek bir detektiv gúrrińler kompleksinde payda bolǵan basqa detektivlar:
- Parker Payn
- Mister Harli Kin
- Mister Sattertueyt
Yad etiw
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]- 1985 jılda Veneradaģi Kristi kratori onıń atı menen atalǵan.
- 1988 jılda onıń húrmetine eń ataqlı sovet rok gruppalarınan biri "Agata Kristi" dep at berildi.
- 2012 jıl 25 noyabrde, "Mousetrap" pyesasining 60 jıllıǵına baǵıshlap, Kovent-Gardenning orayında, London teatr rayonında Agata Kristi háykeli ashıldı.
- Montoban qalasında (Franciya) jazıwshı húrmetine kóshe bar.
- 2007 jılda Tenerifdagi Puerto-de-la-Krusda San-Amaro kóshesindegi La Paz rayonındaǵı Agata Kristi atındaǵı teksheda 1927 jılda jazıwshı bolǵanınıń yadı retinde byusti ornatılǵan.
Agata Kristi filmlerde
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]Kórkem
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]- 1979 - " Agata " (Ullı Britaniya ). Agata Kristi Rolin Vanessa Redgrave atqarıw etdi. Filmde jazıwshı ǵayıp bolǵan 1926 jıldıń on bir kúninde ne bolıwı múmkinligi haqqında gúrriń etiledi.
- Britaniyalıq " Doktor kim" teleserialining tórtinshi máwsiminde doktor jáne onıń joldası Donna Agata joǵalǵan kúni ushrasadılar. Seriya sol kúnlerde Agata menen júz bergen waqıyalar haqqında gúrriń etedi. Sonıń menen birge, doktor hám Donna onı Miss Marpl hám " bultlarda ólim" kitapın jaratıw haqqında oylawǵa úndesedi.
- 2011 - Ispaniya teleserialining ekinshi máwsiminde Grand Hotel (teleseryal, 2011) bas qaharmanlardan biri Alisiya Alarkon jas qız Agata Meri Klarissa Miller menen tanısadı, ol detektivlar jazıwdı jaqsı kóredi.
- 2018 - Terri loanning" "Agata hám adam óltiriwshilik haqqındaǵı haqıyqat " (Ullı Britaniya ). Film 1926 jılda jazıwshınıń joq bolıp ketiwine ne sebep bolıwı múmkinligi haqqında gúrriń etedi. Agata Kristi rolin Rut Bredli atqarıw etdi.
- 2019 - "Agata hám nálet Ishtar" (Ullı Britaniya ) rejissyor Sam Yats. Agata Kristi rolida - Lindsay Marshal.
- 2020 jıl - Jo Stivenson tárepinen súwretke alınǵan" "Agata hám ólim X" " (Ullı Britaniya, Malta ). Agata Kristi rolida - Xelen Bexendeyl
Dokumental
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]- 1990 - Rejissyor Jeyms Marshning Agata Kristi. Tamamlanmaģan portreti.
- 2005 - Ben Uorvik tárepinen súwretke alınǵan "Agata Kristi kodi".
- 2007 - "Ótken dáwirdiń kósemleri hám jawız adamları: Agata Kristi". Qáweterden yoshlangan rejissyor Vladimir Xarchenko-Kulikovskiy.
- 2013 - "Devid Suchet: Agata Kristining siri". Rejissyor Kler Levins.
- 2017 - "Agata Kristi — jınayat malikesi". Rejissyor Benjamin Lere; Agata Kristi rólinde — Kleo Senya.
- 2020 - "Agata Kristi: Puaro hám Miss Marplning júz jıllıǵı / Agatha Christie: 100 Years of Poirot and Miss Marple». Rejissyor: Shon Devidson.
- 2022 - "Agata Kristi: Lyusi Uorsli Detektivlar Malikesi haqqında / Agatha Christie: Lucy Worsley on the Mystery Queen». Rejissyor: Saymon Jorj, Reychel Jardin.
Derekler
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]- ↑ „Agatha Christie — Author“ (en). // bbc.co.uk (9-avgust 2001-jıl). 20-avgust 2011-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 8-aprel 2010-jıl.
- ↑ „Author Spotlight — Agatha Christie“ (en)(deadlink). // bookclubs.ca. 12-yanvar 2013-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 8-aprel 2010-jıl.
- ↑ „Who is the world’s most translated author?“ (en). thewordpoint.com. 10-iyun 2020-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 22-may 2020-jıl.
- ↑ „Most translated author“ (en). Guinness World Records. 29-sentyabr 2020-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 22-may 2020-jıl.
- ↑ Газета «Книжное обозрение», 2012 год, № 17.
- ↑ „Agatha Christie's 'The Mouse Trap' celebrates its tenth year (video, 1962)“ (en)(deadlink). // newsplayer.com. 14-noyabr 2011-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 8-aprel 2010-jıl.
- ↑ 7,0 7,1 7,2 7,3 7,4 7,5 7,6 7,7 7,8 „About Agatha Christie. Christie’s life (1890—1976)“ (en). 7-dekabr 2015-jılda túp nusqadan arxivlendi. // agathachristie.com.
- ↑ Холмс 2013.
- ↑ Кристи 2003.
- ↑ 10,0 10,1 10,2 10,3 „Writer's Digest: Agatha Christie“ (en). internetwritingworkshop.blogspot.com (15-sentyabr 2009-jıl). 5-mart 2016-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 8-aprel 2010-jıl.
- ↑ „Agatha Christie — The Influences On Her Writing“ (en). christiemystery.co.uk. 12-avgust 2011-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 8-aprel 2010-jıl.
- ↑ 12,0 12,1 Кейд Джаред. „Публицистическая книга «Агата Кристи. 11 дней отсутствия»“. 24-noyabr 2021-jılda túp nusqadan arxivlendi. , издательство «Рипол-классик», М., 2012 год. // litresp.ru.
- ↑ Mrs. Christie found in a Yorkshire SPA (en) // The New York Times (archives). — London: The New York Times Company, 15 December 1926. Arxivlendi: 13 noyabrdiń 2013 года.
- ↑ „История отеля «Harrogate» (UK)“ (en)(deadlink). harrogate.gov.uk. 27-mart 2009-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 8-aprel 2010-jıl.
- ↑ Úlgi:±. Интервью Эндрю Нормана: Исчезновение Агаты Кристи объясняются в новой книге = Agatha Christie's Strange Disappearance Explained in New Book // Bloomberg. — 28 ноября 2006 года.
- ↑ Евгений Ксензенко. „Агата Кристи оставила послание поклонникам“. 25-sentyabr 2009-jılda túp nusqadan arxivlendi. . Телекомпания «НТВ» // ntv.ru (17 сентября 2009 года).
- ↑ „Writer Agatha Christie played role in unearthing ancient Nimrud in Iraq“ (en). Al Arabiya English (31-dekabr 2016-jıl). 13-iyun 2021-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 12-iyun 2021-jıl.
- ↑ Морган 2002.
- ↑ Agatha Christie had Alzheimer’s disease // hindustantimes.com. — HT Media Limited, 4 April 2009. Arxivlendi: 4 maydıń 2018 года.
- ↑ Christie had Alzheimer’s. — Agatha Christie probably suffered from undiagnosed dementia, say scientists // Daily Express. — Northern and Shell Media Publications, 4 April 2009. Arxivlendi: 8 apreldiń 2009 года.
- ↑ Úlgi:Книга
- ↑ Анджапаридзе 1999.