Berdaq
Berdaq Ǵarǵabay ulı (1827 - 1900) - Qaraqalpaq klassik shayırlarınıń ishinde óziniń ómir bayanına tiyisli bazıbir dereklerdi qolı menen jazıp qaldırǵan shayır Berdaq boladı. Ol óziniń ataqlı "Ómirim" qosıǵında óziniń avtobiografiyasın qaldırǵan.
| Tuwılǵan sánesi | 1827 |
|---|---|
| Qaytıs bolǵan sánesi | 1900 |
Ómiri
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]Ata-babaları
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]Berdaqtıń aqlıq-shawlıqları, áwladları, shayırdıń jasaǵan jerindegi qatıqulaq adamlardıń hár qıylı ekspeditsiyalar dáwirinde bergen maǵlıwmatlarına qaraǵanda, Berdaq shayırdıń babası Tınet degen adam bolǵan. Tınettiń ákesi Bekbiy, Bekbiydiń ákesi Xojaqul. Tınettiń Boranbay, Baytemir, Baltabay degen úsh balası bolǵan. El ishinde Baltabay, Bektemirlerdiń qanday adamlar bolıp ótkenlikleri haqqında maǵlıwmatlar joq. Al, Boranbaydıń Ǵarǵabay degen, Qoshqarbay, Mayanbay, Sáńgirbay degen tórt balası bolǵan. Eń úlkeni Ǵarǵabay – yaǵnıy Berdaqtıń ákesi kembaǵal turmıs keshirgen. Ámiwdáryanıń Aral teńizine quyar salalarınıń biri jaǵasında Aqqala, Quwlı kól degen jerlerde jasaǵan. Bul jerlerde tiykarınan qaraqalpaqlardıń Múyten, Qoldawlı urıwları tirishilik etken. Ǵarǵabaydıń - Ótepbergen, Nurmaq, Ermaq, Jámet hám Serbaba degen balaları bolǵan. Balalarınıń aldı er jetip, jigit bola kelgende Ǵarǵabaydıń hayalı qaytıs boladı. Ǵarǵabaydıń kún kórisi burınǵıǵa qaraǵanda qıyınlasadı. Aradan kóp waqıtlar ótkennen keyin baspanasız qalǵan bes balanı asıraw ushın Ǵarǵabay Múyten urıwındaǵı ózindey jarlı kisiniń Qarqara degen qızına úylenedi.
Balalıǵı
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]Úylengennen keyin Ǵarǵabaydıń jetim balalarınıń kún kórisi biraz jaqsılanadı. Ǵarǵabaydıń bul sońǵı hayalınan Berdimurat (Berdaq), Fazılbek, Berdibek, Qállibek degen tórt balası boladı. Berdaq solay etip, 1827-jılı Ámiwdáryanıń quyar ayaǵında, Aral teńiziniń túslik jaǵasında Aqqala degen jerde dunyaǵa keledi. Biraq Ǵarǵabaydıń sońǵı hayalınan tuwılǵan tórt balanıń úshewi qaytıs bolıp Berdimurattıń bir ózi qaladı.
Berdaq 7-8 jaslarınan-aq awıllıq mektepke qatnap oqıydı. Ol kishkentayınan-aq shaqqan, ziyrek bolıp adamlardıń kózine túsedi. Biraq ol on jasına kelgende ákesi de, anası da dúnyadan ótip jetim qaladı. Bul kútilmegen jaǵday jas bala Berdimurattıń birden qıyınlasıwına sebep boladı.
Jetim qalǵan Berdimurat óziniń ákesi menen tuwısqan adam Qoshqarbaydıń Nayzabay degen balasınıń qolına baradı. Biraq Nayzabaydıń hayalı Berdimurattı ońıstırmaydı. Ol eń aqırında óz awılınıń ılaq-buzawın baǵıp, kúnde keshte úyme-úy, gezekpe-gezek qonıp kún keshiredi.
Jaslıǵı
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]Berdaq jas waqıtlarınan baslap qosıq shıǵara baslaydı. Ol dáslep birewlerdi maqtap, birewlerdi dálkeklep qısqasha qosıqlar shıǵaradı. Awıllarda toy bolǵan jerge barıp "Toy baslar", "Bet ashar" qosıqların aytadı. Sóytip kem-kemnen "Berdaq shayır", "Berdaq baqsı" degen ataqqa iye bolıp dańqı jurtqa jayıla baslaydı. Mal baǵıwdan qutılıp, el aralap qosıq aytıp, shayırlıq sóz óneri menen kún kóretuǵın boladı.
Berdaq shayır 23 jasında Múyten urıwınıń keń tanaw tiyresindegi Baymanqul degen kisiniń Bayıtqan degen qızına úylenedi. Shańaraq tiklegennen keyin onıń Aytmuxammed (adamlar onı Ayteke dep ataǵan), Názibek degen eki balası, Húrliqa, Húrliman, Ayımxan hám Biybixan degen tórt qızı boladı.
Olardiń ishinde Húrliman degen qizi áke jolin quwalap, belgili "qiz baqsi" bolip, elge tanilǵan.
Orta jaslıǵı
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]Berdaq shayır orta jaslarǵa barǵanda hayalı óledi. Onnan keyin ol Qostamǵalı urıwındaǵı Barlıbay degen kisiniń Baǵdagúl degen qızına úylenedi. Sońǵı hayalınan shayır Gúlimxan, Jarımxan degen eki qızlı boladı. Berdaqtıń ulları menen qızlarınan dóregen urpaqları-aqlıq-shawlıqları kútá kóp. Olar sońǵı waqıtlarǵa shekem Moynaq rayonında, Qazaqdárya, Terbenbes jaqlarda, Qaraózek, Taxtakópir, Shımbay rayonlarında turadı.
Berdaq shayırdıń sırtqı kórinisi tuwralı Berdaqtı kórgen-bilgen, Qaraózek rayonınıń 9-awılında jasaytuǵın ǵarrı Xojalepes ulı İbrayım aytiwinsha Berdaq uzın boylı, tolıq deneli, erbiklew qara kisi eken. Pesheneli, qabaq súyegi kóterińki, qoyıw qaslı, kózi qara ótkir, kúlimlegen, dúziw kirpikli adam edi. Berdaqtıń betine úńilip qaraǵanda adamdı ózine tartarlıq kisi edi. Minez-qulqı jaǵımlı, xosh minez, hámmege birdey sóylegende bir tap penen, áste, biraq, salmaqlı sóyleytuǵın, tili házirgi ózimiz sóylep júrgen naǵız qaraqalpaqsha bolıp, ishine jeke siyrek parsı, arabıy (biraq adamlarǵa tanıs) sózlerdi qosıp ta sóyleytuǵın edi. Sóylegende júzine gá kúle shıray, gá qáhárli tús enip turatuǵın kisi edi, ádette adamdı kóp tıńlap, az sóyleytuǵın, qızıńqırap, ǵurujǵa minip sóyleytuǵın edi. Sózi dáste-dáste bolıp uyqasıp bar beredi. Qosıq shıǵarǵanda tolıp ketetuǵın, sol jerde duwtar-duwtarsız da qoya beretuǵın kisi eken (Bul gúrrińdi 1950-jılı avgusta Berdaq tuwralı maǵlıwmat jıynawǵa jiberilgen ekspeditsiya aǵzaları` A.Dabılov hám K.Berdimuratovlar Xojelepes ǵarrınıń óz awızınan jazıp alǵan. Qol jazba Qaraqalpaq filialınıń kitapxanasında saqlanadı).
Qartayǵan waqtı hám qaytıs bolıwı
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]Berdaqtıń óz sózine qaraǵanda onı kórgen ǵarrılardıń aytıwıwı boyınsha Berdaq qartayǵanda bir kózi soqır bolǵan. 1873-jılı Orta Aziya Rossiya qol astına ótkennen keyin hár qıylı rus ekspeditsiyaları tárepinen qaraqalpaqlardıń da folklorına hám ádebiyatına baylanıslı kóp materiallar xalıq arasınan jazıp alınıp, olardıń geyparaları basıp shıǵarıldı. Usınday mádeniy miyraslardı jıynaw maqsetinde bolıwı kerek 1900-jılı Túrkistan General Gubernatorlıǵınıń Sırdárya oblastındaǵı Ámiwdárya bóliminiń baslıǵı Berdaq shayırdı Petro-Aleksandrovskiyge shaqırdı. Berdaq shayır bul shaqırıqtı qabıl etti. Biraq ol Qazaqdáryada awırıw bolıwı sebepli Nókiske ǵana zordan jetedi. Sóytip Petro-Aleksandrovskiyge jete almay-aq Nókisten qaytadı. Sol jılı, 1900-jılı qaraqalpaq xalqınıń ataqlı shayırı hám baqsısı Berdaq Ǵarǵabay ulı Qazaqdáryada qaytıs boladı. Ol tuwralı zamanlası Ótesh shayır "Berdaq edi shayırlardıń danası, sózine iyildi adam balası" dep baslanatuǵın belgili qosıǵın dóretken.
1977-jili qısta Berdaq shayırǵa arnap Nókis, Qaraqalpaqstanda eskertkish ashıldı. Bul eskertkishti belgili jazıwshı Shıńǵıs Aytmatov ashtı hám ol Berdaq tuwralı bilay dedi "Ala tawda eń biyik shıńlardı "tuw shoqqı" desedi. "Sol aytqanday, Berdaq kóp milletli tuwısqan ádebiyatlarınıń "tuw shoqqılarınıń biri" ("Sovet Qaraqalpaqstanı", 1977-jil 1-mart). Bul eskertkishte Berdaqtıń tómendegi qatarları jazılǵan:
Shayır edim, kózim kórgenin jazdim,
Kókiregimniń sezip, bilgenin jazdim,
Zaman qisletinen sarǵaydim, azdim,
Bolar ma dep jaqti kúnler xaliq ushin.
Ádebiy Dóretiwshiligi
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]Berdaq shayır XIX ásirde qaraqalpaq xalqınıń arasınan shıqqan shayırı, baqsısı, tariyxshısı. Onıń tvorchestvolıq jolı óz dáwiriniń xalıq mádeniyatı, xalıq tariyxı menen organikalıq baylanısta ósken hám rawajlanǵan. Berdaq shayırdıń dóretiwshiligi XIX ásirdegi qaraqalpaqlardaǵı xalıqlıq ádebiyatınıń rawajlanıwınıń haqıyqat guwası bolıp xızmet atqaradı. Berdaq dóretiwshiligi - Orta Aziya xalıqlarınıń milliy mádeniyatına, sonday-aq pútkil dunyalıq mádeniyatı ǵáziynesine qosılǵan úlken úles.
Berdaq qaraqalpaq xalqınıń qayǵı-hásiretin jırlaw menen birge, onı jasawǵa jigerlendirdi, sotsiallıq teńlik ushin gúreske ruhlandırdı. Shayırdıń "Xalıq ushın, "Jaqsiraq" qosıqları, "Ernazar biy", "Amangeldi" poemaları, "Aqmaq patsha" dástanı usınday mánistegi, qaraqalpaq xalqınıń oy-sezimine tásir etetuǵın shıǵarmalar boldı. Ol "Jaqsıraq" qosıǵında mınaday dep jazadı:
Berdimurat xalıqtı, xalıq Berdaqti,
Jalǵızınday kórer jannan jaqsıraq.
Berdaqtıń qosıqlarınıń ózgeshelikleriniń biri - shayır, ádette shıǵarmanıń keyninde sol shıǵarmadan belgili juwmaq shıǵarıp, onıń tiykarǵı ideyasın ashıp beredi. Sonıń menen birge kópshilik shıǵarmalarında avtor óziniń atın atap kórsetedi, geypara shıǵarmalarında onıń qay jılı jazılǵanın kórsetedi.
Berdaqtıń shıǵarmaları: