Лимон

Lemon
Ғылыми топтастыруы
Дүниесі: Өсімдіктер (unranked) Қос жарнақтылар (unranked) Rosids Сабы: Sapindales Тұқымдасы: Руталар тұқымдасы Тегі: Citrus Түрі: C. limon
Екі-есімді атауы
Citrus × limon, often given as C. limon (L.) Burm.f.

Лимон.

Лимон (лат. Citrus limon) — руталар тұқымдасына жататын мәңгі жасыл ағаш. Шыққан жері — Үндістан, Оңтүстік және Үнді Қытай аралдары. Біртіндеп Жерорта теңізі аймақтарына және Батыс Еуропа өңірлеріне жерсіндірілген. Жабайы түрі жоқ, қолдан өсіріледі. Биіктігі 3 — 7 м-ге жетеді. Бұтақтары тікенекті. Жапырағының жоғарғы ұшы үшкірленген, пішіні жұмыртқа тәрізді, шеттері ара тісті болып келеді. Өзіне тән эфир майының хош иісі бар. Гүлдері (6 — 8 күн) ашық ақ түсті. Жемісі ірі, салмағы 200 — 400 г, сопақшалау, сары түсті қалың қабықпен қапталған. Ішіндегі шырын жемісі 8 — 10 бөлікке бөлінген, сыртын жұқа ақ қабық жауып жатады. Шырынының дәмі қышқыл, құрамында 5 — 7,2% лимон қышқылы, 1,9 — 3% қант, 50 — 90 мг С витамині, темірге бай, эфир майы, кальций, калий, т.б. болады. 3 — 4-жылдары жеміс береді. Бір ағаштан 15 — 30 кг жеміс алынады. Лимонның жемісін шырын және Лимон қышқылын алуға пайдаланады. Ашық алқапта өсіріледі. Қарашірігі мол, кәрізделген топырақта жақсы өседі. Лимон жылу, жарық, ылғал сүйгіш, оны тұқымы, қалемшесі және өркендері арқылы көбейтеді. Өсу кезеңінде артық өскіндерін қиып, биіктеп кеткендерін қысқартып отырады; қара Цитрусті өсімдіктер.

Химиялық құрамы

Жеміс целлюлозасында органикалық қышқылдар (лимон, алма), пектин, қант (3,5% дейін), каротин, фитонцидтер айтарлықтай мөлшерде болады; витаминдер – тиамин, рибофлавин, аскорбин қышқылы (0,085%-ға дейін), рутин, флавоноидтар, кумарин туындылары, галактурон қышқылы, сесквитерпендер, гесперидин, эроцитрин, эридиктиол. Тұқымның құрамында майлы май және лимонин ащы зат бар. Майлы май бұтақтары мен жапырақтарында да табылған (0,24%). Қабықтан цитронин гликозиді табылды.

Жапырақтарында 55-880 мг С витамині бар.

Лимонның тән иісі өсімдіктің әртүрлі бөліктерінде эфир (лимон) майының болуына байланысты. Лимон эфир майының негізгі компоненттері терпен, α-лимонен (90% дейін), цитрал (6% дейін), геранилацетат (1%).

Өсімдік туралы

Лимон – цитрустар тұқымдасына жататын көпжылдық мәңгіжасыл өсімдік. Отаны – Үндістан, Қытай және Тынық мұхитының тропикалық аралдары. Қазіргі кезде тропикалық]аймақтарда ғана емес, сонымен қатар мәдени түрлері субтропикалық Кавказ, Орта Азия, Калифорния, Флорида, Жерорта теңізі аймақтарында да өсіріледі. Лимон ағашының биіктігі 5-8 метр. Бұтақтарының инелері болады. Жапырағы жұмыртқа пішінді, ұшы сүйірленген. Жапырағындағы эфир майы әсерінен өсімдік жағымды иіс бөліп тұрады. Гүлі ақ түсті, хош иісті. Лимон ағашының жемісі жұмыртқа пішінді, кейбір сұрыптарында домалақ түрлері кездеседі. Жемісінің ұзындығы 7-12 см, диаметрі 8-10см, салмағы 120 г. шамасында. Лимон жемісінің қабығының қалыңдығы 2-5 мм, сары түсті. Лимонның шырыны ақшыл-сарғыш түсті, дәмі ащы.

Қазақстанда климаттық жағдайға байланысты бақшада өсіре алмайды, жылыжайда өсіруге болады. Дұрыс күтіп баптаса, үй жағдайында да гүлдеп, жеміс береді. Үйде өсірілетін лимонның қабықтары жұқа, дәні майда, хош иісі көбірек болады. Дәнінен өсірген лимон 7-8 жылдан, кейде 15-20 жылдан кейін ғана жеміс береді. Бұл процесті тездету үшін, бір жылдық көшетті жеміс беретін ағаштың бұтағымен телу керек. Мұндай өсімдік 2-3 жылда гүлдей бастайды. Бір лимон жемісі толық жетілу үшін сабақ бойында кем дегенде 10-15 жапырақ болуы керек.

Маңыздылығы және қолданылуы

Пісірудегі қолданылуы

Целлюлоза жеміс салмағының шамамен 60% құрайды, қабығы - шамамен 40%. Лимондар жаңа піскен жейді, сонымен қатар кондитерлік өнімдер мен алкогольсіз сусындар өндірісінде, алкогольдік сусындар мен парфюмерия өнеркәсібінде қолданылады. Дәмдеуіш ретінде лимон түрлі жеміс салаттарында, тәтті тағамдарда, печеньелерде, соустарда, балық, құс еті және күріш тағамдарында қолданылады. Лимон шырыны әртүрлі тағамдардың (мысалы, веналық шницель), қуырылған балықтың, салқын тағамдардың, салаттардың дәмін жақсартады. Лимон қышқылы көбінесе үй өндірісінде емес, әртүрлі кондитерлік өнімдерде, нан өнімдерінде және фабриканың жартылай фабрикаттарында табиғи қышқылдықты реттегіш ретінде әрекет етеді. Лимоннан джемдер, соустар, кремдер, сироптар және сусындар жасалады. Лимон тілімдері - екінші тағамдар үшін әдемі безендіру. Сонымен қатар, лимоннан лимон торттары мен пирогтарды жасауға болады.

Лимон шырыны лимонадтың негізгі құрамдас бөлігі болып табылады, қышқыл, қантпен тәтті сусын, сергітетін әсерінің арқасында қолданудың кең ауқымы бар. Көбінесе, әсіресе зауытта жасалған лимонадты жасағанда, лимон шырыны лимон қышқылымен ауыстырылады. Кәдімгі табиғи лимонад осылай дайындалады: жаңа сығылған лимон шырыны майда ұнтақталған қантпен ұнтақталған, ал алынған сироп сумен сұйылтылған. Көпіршікті (газдалған) лимонад – қанттың, лимон шырынын немесе көмірқышқыл газымен қаныққан лимон қышқылының судағы ерітіндісі. Кейде олар дәміне қарай әртүрлі эссенцияларды қосады - лимон, апельсин.

Лимонадтың құрамындағы қышқылдардың арқасында ол шөлді қандырады және сергітеді; газдалған лимонадтарда олардың құрамындағы көмірқышқыл газы маңызды рөл атқарады; соңғысы асқазан сөлінің секрециясының жоғарылауын тудырады, оның қышқылдығын арттырады, тәбетті жақсартады.

Құрғақ лимонад құрғақ лимон шырынын қантпен буландырып, алынған массаны ұсақ ұнтақты ұнтақтау арқылы алынады. Қолдану үшін мұндай ұнтақ суда жай ерітіледі. Лимонадты дайындауда судың бір бөлігі (жартысынан көп емес) шараппен ауыстырылса, онда шарап лимонады алынады; мұндай лимонад ауыр ауруларға афродизиак және тоник ретінде қолданылады.

Медицинада қолданылуы

Терапевтік және профилактикалық мақсатта лимон гиповитаминоз, авитаминоз, асқазан-ішек жолдарының аурулары, минералды метаболизмнің бұзылуы, ревматизм, уролития, атеросклероз, цинга, тонзиллит, подагра, гипертония үшін қолданылады. Орта ғасырларда лимон обадан қорғайды және жылан шағуына қарсы дәрі болады деп есептелді. Шығыс медицинасы лимонды жаралар мен өкпе ауруларын емдейтін тамаша құрал және әртүрлі улануларға қарсы дәрі деп санаған. 11 ғасырда Авиценна лимонды жүрек ауруына қарсы ең жақсы дәрі деп жазып, оны жүкті әйелдерге және сарғаюға жеуге кеңес берді.

Таза лимон қышқылы, көбінесе жаңа сығылған лимон шырыны түрінде цингаға ауызша берілді. Қызуы көтерілген науқастарға лимон қышқылы шөлді басатын сусын ретінде лимонад, көпіршікті ұнтақ және т.б. түрінде тағайындалды. Сілтілермен (сода, калий) уланған жағдайда лимон қышқылын антидот ретінде қолданған. Лимон темірі мен хинин цитраты ащы және темір препараттары ретінде пайдаланылды.

Қазіргі уақытта дәстүрлі медицинада дәрілік заттардың дәмі мен иісін жақсарту үшін жаңа қабығынан алынған лимон шырыны мен лимон майы (лат. Oleum Citri) қолданылады. Бірақ халықтық медицинада лимон суық тиюге қолданылады. Зәр қышқылының диатезі мен ісінуін емдеу үшін лимон шырынын қолдану әрекеттері болды; лимон қабығының немесе қабығының тұнбалары - тәбетті арттыратын, тыныштандыратын және құсуға қарсы болатын ащы-дәмді асқазанға қарсы дәрі ретінде. Синтетикалық цитрал гипертонияда және офтальмологияда қолданылады.

Халықтық медицинада лимон цингаға қарсы дәруменді ем ретінде, тамақтағы дифтерия шөгінділерін майлау үшін, сарғаю және бауыр ауруларында, ісінуде, несеп тас, ревматизмде, подаграда, қышқылдығы төмен гастритте қосымша ем ретінде пайдаланылды; лимон сиропы - антигельминтикалық ретінде; сыртқы жағынан, судағы шырын ерітіндісі жұлдыру және ауыз қуысының шырышты қабығының қабыну процестерімен ауызды шайып, терінің саңырауқұлақ зақымдануы мен экзема үшін лосьондар үшін қолданылады. Ас қорытуды жақсарту үшін балға қайнатылған лимон қабығы пайдаланылды.

Лимон косметикалық өнім ретінде кеңінен қолданылады - лимон суы бет терісін жұмсартады және ағартады, оны жұмыртқаның ақтығы, глицерин және одеколонмен араластырып, сепкілдерден, қартаю дақтарынан арылтады, бет терісін жасартады. . Лимон шырыны терідегі жарықтарды емдейді, сынғыш тырнақтарды азайтады. Косметикалық мақсаттарда лимон шашқа арналған бальзамдар, кремдер, лосьондар ретінде, әртүрлі тері түрлеріне күтім жасау үшін лосьондар мен маскалар жасау үшін қолданылады.

Жарығы

Тек жаздың ыстық айларында ғана тіке түскен күн көзінен қалқалау қажет, басқа уақытта жарықта жақсы өседі.

Жылуы

Қыс айларында 12-14ºС төмен болмағаны дұрыс, егер осы температуралық жағдай жасалмаса өсімдік көктемде гүлдемей қояды. Ал, гүлдегенде, түйін салғанда 18ºС төмен болмауы керек. Азынақ желден, температураның кенет өзгеруінен, өсімдік гүл күлтелері мен түйінін тастап жібереді.

Суғарылуы

Жаз айларында аптасына 2-3 рет, қыста айына 2-3 рет суғарып тұру керек.

Ылғалдылығы

Су бүркіп ылғалдандырып әрі шаңнан тазартып тұрған абзал.

Қоректендірілуі

10-15 күнде бір рет толық минералды тыңайтқышпен қоректендіріп тұру қажет.

Аурулары

Ауа құрғап кетсе өрмекші құрты, кене, өсімдік биті секілді зиянкестердің әсерінен ауырады.

Көбейтілуі

Тұқымы және қалемшелеу, жалғау арқылы көбейтеді.

Күтімі

Жарықты жақсы көреді, тек жаздың аптап ыстық күндерінде терезеден түскен күн сәулесінен қалқалау қажет. Қыста 12ºС салқын жерге қою керек, егер осы температуралық жағдай туғызылмаса, өсімдік көктемде гүлдемей қояды. Оның себебі, салқын жерде өсімдік өсуін тоқтатып, «ұйқыға» кетеді де, көктемге дейін демалады. Дәл осы демалу кезеңінде гүл түйнегін қалай бастайды. Демалу кезеңінде тыңайтқыштармен қоректендіруге болмайды, ал басқа уақыттарда 10-15 күнде толық минералды немесе арнайы лимонға арналған тыңайтқыштармен қоректендіріп тұрған дұрыс. Су бүркіп ылғалдандырып, әрі шаң-тозаңнан тазартып тұрған абзал. Лимон гүлдей бастағаннан орнынан қозғап мазалауға болмайды, гүлін, түйінін тастап жібереді.

Қолданылуы

Лимонның құрамында 5-8% лимон қышқылы, азот пен пектинді заттар,қант, фитонцидтер, калий, мыс, флавоноидтар, А, В1, В2, С, Д, Р дәрумендері, қабығында – эфир майы болады. Лимон жемісі тұрмыста аспаздықта кеңінен қолданыс тапқан. Одан кондитерлік тағамдар, мармелад, джемдер, шараптар, түрлі иістендіргіштер жасалады. Суық тигенде лимонды шайға салып ішеді. Медицинада лимонды авитаминоз, цинга, қан қысымының жоғарылауы, асқазан ауруларына кеңінен пайдаланады. Сонымен қатар лимон шырыны косметикада да қолданыс тапқан. Оның шырыны теріні тазартып, ағартатын қасиетке ие.

Тағы қараңыз

• Лимон торты
• Лимон қышқылы

Сілтемелер

• Гүлстан, өсімдіктер туралы сайт Мұрағатталған 20 ақпанның 2012 жылы.