Сахара
| Сахара араб.: الصحراء الكبرى | |
| Сахара | |
| Сипаттамасы | |
|---|---|
| Теңiз деңгейiнен биіктігі | 3415 м |
| Ұзындығы | 800−1200 км |
| Ені | 4800 км |
| Ауданы | 9 065 000 км² |
| Климаты | |
| Қаңтардағы орт. температура | 25 °C |
| Шілдедегі орт. температура | 38 °C |
| Жылдық жауын-шашын деңгейі | 25 мм |
| Орналасуы | |
| 23°00′ с. е. 12°36′ ш. б. / 23° с. е. 12.6° ш. б. (G) (O) (Я)Координаттар: 23°00′ с. е. 12°36′ ш. б. / 23° с. е. 12.6° ш. б. (G) (O) (Я) | |
| Елдер | |
| Аймақ | Африка |
Сахара (араб.: صحراء) — жер бетіндегі ең үлкен шөл. Ауданы 9 065 000 км². Сахара Солтүстік Африкада 10 мемлекеттің территориясында орналасқан: Мысыр, Ливия, Тунис, Алжир, Марокко, Батыс Сахара, Мавритания, Мали, Нигер, Чад, Судан.
Жалпы мәліметтер
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Жер бедерінің 80%-ы - биіктігі 200-500 м болатын үстіртті жазықтар. Олардың негізін кристалдық және жанартаулық тау жыныстары құрайды. Орталық бөлігін Ахаггар (Тахат тауы, 3003 м) және Тибести (Сахараның ең биік жері - Эми-Куси жанартау, биіктігі 3415 м) таулы қыраттары, солтүстік және шығыс бөлігін тұйық ойыстар: Файюм, Каттара (-133м) алып жатыр. Сахарада тасты және қиыршықты (хамада), малтатасты (рег), құмды (эрг), сазды (серир) шөлдер тараған. Мұнай мен табиғи газдың ірі кен орындары, темір, алтын, мыс, уран кентастары бар. Климаты тропиктік шөлдік. Орташа айлық температура қаңтарда 25°C (тіркелген ең төменгі температура -10°C); шілдеде +38°C (ең жоғарғы температура +57,8°C). Сахарада Ніл, Нигер өзендерінен басқа ағысы тұрақты өзендер жоқтың қасы. Жер асты суының мол қоры бар. Ойпаң жерлерінде шұраттар кездеседі.
Түсініктемелер
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Халықтың басым көпшілігі Ніл өзенінің аңғары мен атырауына, солтүстік, батыс, оңтүстік аудандарға және жеке шұраттарға шоғырланған; кейбір тайпалары мал шаруашылығымен айналысып, көшпелі өмір сүреді. Негізгі ауыл шаруашылығы дақылы құрма пальмасы, сонымен бірге жеміс ағаштары, көкөніс, дәнді дақылдар өсіріледі. Сахара аумағында Алжир, Марокко, Тунис, Ливия; Мысыр, Батыс Сахара, Мавритания, Мали, Нигер, Сад ,Судан мемлекеттері толығымен немесе ішінара орналасқан.[1]
Географиялық сипаттамалары
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Аумағы
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Әр түрлі ақпарат көздері Сахараның шекараларын әр түрлі анықтайды, сондықтан оның аумағын бағалау өзгеріп отырады. 100 және 200 мм изогиеталар, құрғақшылық индекстері, құрма пальмаларының жемісті шекарасы және солтүстігінде эспарто шөптерінің өсуі, сондай-ақ оңтүстіктегі басқа ботаникалық ерекшеліктер қолданылады. Кейбір дереккөздерде Сахараның шығыс шекарасы Ніл алқабының бойымен сызылған (Арабия мен Нубия шөлдері кірмейді). Үлкен кеңес энциклопедиясы 6-дан 8 миллион км2-ге дейінгі аралықты ұсынады.[2] Британника энциклопедиясына сәйкес Сахара шамамен 8,6 миллион км2 аумақты алып жатыр, бұл Африка аумағының шамамен 30% құрайды.[3] WWF (Дүниежүзілік жабайы табиғат қоры) «үлкен Сахараның» ауданын сипаттайтын 9,1 миллион км2 цифрды келтіреді.
Геология және пайдалы қазбалар
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Сахара — ежелгі Африка тақтасының солтүстік-батыс бөлігінде, яғни Сахара тақтасында орналасқан. Орталық Сахара көтерілу аймағы тақтаның батыс бөлігінен шығысқа қарай орталық бөлігін бойлай созылып жатыр, ол жерге кембрийге дейінгі кристалды жертөле шығады: батыста Регибат массиві Танезруфт ойпатымен Ахаггар тауларынан бөлінеді, ол ауыспалы горсттар мен грабендер. Одан әрі шығысқа қарай Тибести, Эль-Увайнат, Эль-Эглаб массивтері, сонымен қатар Нубия-Араб қалқанының батыс шығыңқы бөлігі (Этбай жотасы).
Көтерілу аймағының солтүстігі мен оңтүстігінде Солтүстік Сахара мен Оңтүстік Сахараның шөгу аймақтары — фанерозой шөгінді тау жыныстарымен толтырылған платформалық шұңқырлар орналасқан. Осы белдеулерде ортаңғы бор дәуіріне дейін континентальды қабаттар жинақталып, кейінірек (бор дәуірінің аяғында - палеогеннің басында) теңіз шөгінділерімен жабылған (оның үстіне шөгу аймағының оңтүстік бөлігінде теңіз шөгінділері онша қалың емес). Олигоцен дәуірінен бастап теңіз шегініп, ежелгі массивтер (әсіресе Ахаггар мен Тибести) қатты көтерілісті бастан кешірді. Оңтүстік Сахараның шөгу аймағы Таоденни жазық синеклизасын, Гао грабенін, Мали-Нигер синклизін және Чад синеклизасын қамтиды.
Платформаның тұрақтылығының арқасында палеозой түзілімдері көлденең қалып, аз өзгеріске ұшырады. Сахараның көп бөлігінде бұл түзілімдер мезозой шөгінділерімен жабылған, олармен көптеген маңызды сулы қабаттар байланысты. Шөлдің солтүстік бөлігінде бұл түзілімдер ұзартылған ойпаттармен және бассейндермен де байланысты: Батыс Египет оазистерінен Алжир атуына дейін. Шөлдің оңтүстік бөлігіндегі платформаның шұңқыры кайнозой көлдері алып жатқан үлкен бассейндерді құрды (мысалы, Чад мега-көлі және Унианга көлдер тобы).
Сахара аумағында мұнай мен газдың (Хасси-Месауд кен орнын қоса алғанда Сахара мұнай-газ бассейні), темір (Иджиль) және мыс (Акжужт) кендерінің бай кен орындары бар. Алтын, вольфрам, уран және сирек металдардың кен орындары кембрийге дейінгі жертөлемен байланысты.
Рельеф
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Сахара ландшафты өте алуан түрлі болып келеді. Оның аумағының көп бөлігін (70% -ке дейін) биіктігі 500 м-ден аспайтын жай сазды сериялар, малтатас аймақтар және тасты үстірттер (хамада) алып жатыр, жағалау маңындағы аудандарда 200 м-ге дейін төмендейді. Тау жоталары Орталық Сахарадағы ең биік болып саналады - Тибести таулары (Сахарадағы ең биік шың - Эми-Куси жанартауы, 3415 м) және Ахаггар (Тахат тауы, 3003 м). Бұл жерлерде неоген мен антропогендік кезеңдегі белсенді вулканизм іздері бар және терең аңғарлармен (ені 30 км-ге дейін, ұзындығы 400 км-ге дейін) ежелгі өзендердің құрғақ қабаттарымен бөлінеді. Биік таулардың айналасында биіктігі 1000 м-ге дейінгі куеста жоталары және сатылы Адрар-Ифорас үстірттері (728 м-ге дейін), Аир (1900 м-ге дейін), Эннеди (1310 м-ге дейін), Тадемаит және т.б. Жазықтардың айрықша ерекшелігі - бұл шөлді тан, тастарды жабатын қара ферромарганец пленкасы. Сахара үстірттері негізінен Алжирдің Тадемаит үстірті сияқты ауа райының бұзылған жыныстарынан тұрады.
Жазықтардан, үстірттерден және таулардан басқа Сахара көптеген таяз тұзды дренажсыз алаптармен (себхи, шотт және дайлар) және оазистер кездесетін үлкен ойпаттармен сипатталады. Төменгі аудандар - Каттара (-133 м, Сахараның ең төменгі нүктесі), Эль-Файюм, Мельгир (-26 м) және Боделе.
Шұңқырлар мен үлкен вадилермен шектелген, құмды шөлдер (эргтер) мен шағылдар шөл бетінің шамамен 25% құрайды немесе шамамен 2,2 млн км². Ірі құм жинақтамалары: Игиди, Эрг-Шеш, Үлкен Западный Эрг, Үлкен Шығыс Эрг, Эрг-Шебби және т.с.с. жоталар негізінен әлсіз ксерофитті өсімдіктермен біріктірілген, сонымен қатар дөңгелек, жұлдыз тәрізді, көлденең құмыралар мен орақ-пішінді күмбездер; пирамидалы төбелер 150 м биіктікке жетеді, биіктігі 200-300 м-ге дейінгі жоталар бар.Солтүстік және солтүстік-шығыс бөліктердің оңтүстігінде (Аубари, Идехан-Марзук, Тенере, Ливия шөлі) жылжымалы құмдар бар. Кейбір жерлерде құмды құбылыстар байқалады.
Су ресурстары
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Сахарадан тыс жерлерде пайда болатын бірнеше өзендер шөлдің беткі және жер асты суларын толықтырады. Ніл - тұрақты транзиттік су ағысы бар жалғыз өзен. Оның негізгі салалары - Көк және Ақ Ніл - Сахараның оңтүстік-шығысында бірігеді, ал шөлдің шығыс шетінде өзен сулары Жерорта теңізіне ағады. 1964-1968 жылдары Нілде үлкен Насер су қоймасы құрылды, ол төгілген кезде Тошка көлдерін құрды, оның ауданын Египет үкіметі оазиске айналдыруды жоспарлап отыр. Сахараның оңтүстігінде бірнеше өзен Чад көліне құяды, сол жерден судың едәуір бөлігі солтүстік-шығысқа қарай ағып, жергілікті сулы қабаттарды толықтырады. Нигер өзені Сахараның оңтүстік-батыс шетімен ағып өтеді, оның ішкі атырауының жанында Фагибин, Гару, Ниангай және т.б. көлдер бар.
Ағындар мен уәдилер (қатты жаңбырдан кейін сумен толтырылған құрғақ ағындар) шөлді Антиатлас, Атлас, Орес тауларынан және Ливия, Тунис, Алжир және Марокконың басқа жағалық биіктіктерінен ағатын шөлді солтүстік аймақтарға жеткізеді. Осы өзендердің ішіндегі ең ірілері - Драа, Саура, Зиз. Көптеген кішігірім уәдилер Мельгирдегі Джеди сияқты тұзды батпаққа ағып кетеді.
Сахараның ішінде Ахаггардан, Тассилин-Аджерден және Тибестиден байырғы ежелгі өзендер желісі - уәди Игаргар, Тафасасет, Таманрассет және т.б. Бұл уәдилердің кейбіреулері баяғы уақытта климаты ылғалды болған кезде пайда болды, ал қалғандары кенеттен табиғи апаттардан туындаған су ағындарының салдары, мысалы, 1922 жылғы тасқын Алжирдің Таманрассет қаласын қиратты. Сахараның құм төбелері жаңбыр суының едәуір қорын сақтайды, ол шөлді беткейлерде бұлақтарға еніп, сыртқа шығады. Жаңбырлар сондай-ақ гельттерді толтырады, олардың кейбіреулері кеуіп қалмайды (Аршей, Земмур және т.б.) Сахараның шетінде, сондай-ақ орталық тау жоталарында реликт көлдері, жартылай батпақты және көбінесе жоғары минералданған, сақталған , мысалы, Унианга көлдер тобынан Йоа көлі.
Сахара құмының астында жер асты суларының, оның ішінде артезиандық бассейндердің үлкен алаптары бар. Бұл бассейндер негізінен континентальды төменгі бор құмдастарымен шектелген және оазистерді сумен қамтамасыз етеді. Жер асты ағындарының үлкен көлеміне байланысты Сахараның солтүстік бөлігі жер асты суларына бай; оңтүстік бөлігінде сулар аз, ал сулы қабаттар тереңірек жатыр. Жер асты сулары суару үшін де қолданылады.
Топырақ
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Сахараның көп бөлігінің топырағы тропикалық шөлдерге және жартылай шөлдерге (қиыршықтас, малтатас, құмды) тән. Олардың құрамында органикалық заттар аз, топырақ қабаттары нашар ажыратылған. Кейбір жерлерде азотты бекітетін бактериялар бар, бірақ топырақтың көп бөлігі биологиялық белсенді емес. Шөлдің шеттерінде топырақта органикалық заттардың жоғары концентрациясы болады; ойпаттарда топырақ көбіне сортаң болады. Байланысты емес карбонаттың болуы сілтілеудің төмен дәрежесін көрсетеді.
Көбінесе шөлдің солтүстік-батыс бөлігінде қалыңдығы бірнеше см-ден 1-2 м-ге дейін тығыз әктас-гипс қабаттары (қабығы) кең таралған, олар әктас жыныстармен байланысты. Ұсақ дисперсті, оның ішінде диатомды компоненттердің таралуы дренажсыз депрессия мен депрессиямен шектеледі.
Өсімдік жамылғысына немқұрайлы қарау және жеңіл құмды топырақты жырту нәтижесінде жылжымалы құмдар оазистерге аяқ басады. 1974 жылы Алжирде «Жасыл қабырға» жобасы басталды, оның барысында эвкалипт пен басқа ағаштардың тосқауыл желілері 1500 шақырымға отырғызылды.
Дереккөздер
[өңдеу | қайнарын өңдеу]- ↑ Шөлдер Мұрағатталған 5 наурыздың 2016 жылы.
- ↑ Сахара — Үлкен кеңес энциклопедиясының мақаласы.
- ↑ http://www.britannica.com/EBchecked/topic/516375/Sahara — Britannica Online Encyclopedia (en.)