Ұйқысыздық
| Ұйқысыздық | |
| АХЖ-10 | |
|---|---|
| АХЖ-9 | |
| DiseasesDB | |
| eMedicine | |
| MeSH | |
Ұйқысыздық немесе инсомния, немесе агрипния — ұйқының ұзақтығы немесе сапасы немесе екеуінің де қанағаттандырмайтын қалыпты ұйқының бұзылуы. Ұйқысыздық – бұл адамның ұйқыдан болатын проблемалық жағдайы. Ұйқысыз көп адамдар тез көз іліп, артынша оянып кете береді. Ал тағы біреулердің, керісінше, ұйықтауы қиын болып келеді. Нәтижесінде ешқандай ұйықтай алмай, ертесі көңіл-күйінен байқалып тұрады.
Ұйқының бұзылуы немесе сомнипатия – адамның ұйқы режиміндегі медициналық бұзылыс. Кейбір ұйқының бұзылу ауырлығы соншалықты ауыр, олар қалыпты физикалық, психикалық, әлеуметтік және эмоционалды жұмыс істеуге кедергі келтіреді. Ұйқының бұзылуы жиі кездеседі және пациенттердің денсаулығы мен өмір сүру сапасы үшін ауыр зардаптарға әкелуі мүмкін[1]. Полисомнография және актиграфия әдетте ұйқының бұзылуын диагностикалау үшін тағайындалатын сынақтар болып табылады.
Ұйқының бұзылуы диссомнияларға, паразомнияларға, тәуліктік ұйқы уақытының бұзылуына және басқа да бұзылуларға, соның ішінде медициналық немесе психологиялық жағдайларға байланысты жіктеледі. Адам ұйықтай алмай қиналғанда немесе ешбір себепсіз ұйықтай берсе, бұл да ұйқысыздық[2] деп аталады, ең көп таралған ұйқының бұзылуы[3]. Басқаларына ұйқының апноэсы, нарколепсия және гиперомния (орынсыз уақытта шамадан тыс ұйқышылдық), ұйқы ауруы (инфекцияға байланысты ұйқы циклінің бұзылуы), ұйқымен жүру және қорқынышты түс көру жатады. Ұйқының бұзылуы әртүрлі мәселелерден, соның ішінде тіс қайырудан (бруксизм) және қорқынышты түстен туындауы да мүмкін[4].
Эпидемиология
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Бір мета-анализге сәйкес, кенеттен ояну және ұйқымен жүру – балалар арасындағы ең көп таралған екі ұйқының бұзылуы. 3 жастан 13 жасқа дейінгі балалардың шамамен 17,3% шатастыруды бастан кешіреді. Балалардың шамамен 17% ұйықтайды және бұл бұзылу қыздарға қарағанда ұлдарда жиі кездеседі, ұйқымен жүрудің ең жоғары жасы 8 және 12 жас аралығы[5].
Ұйқыда серуендеу және ұйықтап сөйлесу сияқты парасомниялар әдетте адамның ұйқы циклінің бірінші бөлігінде, ұйқының бірінші баяу толқынында пайда болады[6]. Ұйқы циклінің бірінші баяу толқыны кезінде ақыл мен дене баяулайды, бұл сізде ұйқышылдық пен босаңсуды тудырады. Бұл кезең оянудың ең жеңіл уақыты, сондықтан көптеген балалар осы уақыт ішінде не болғанын есіне түсіре алмайды.
Сондай-ақ түнгі ұйқылар балалар арасында парасомния болып саналады, олар әдетте түнде не болғанын есіне алады. Дегенмен, қорқынышты түс ұйқының соңғы кезеңінде ғана пайда болады – жылдам көз қозғалысы (REM) ұйқысы. REM ұйқысы ұйқының ең терең кезеңі болып табылады және адам ұйқы циклінің осы кезеңінде сергек болуға ұқсас көптеген неврологиялық және физиологиялық жауаптар үшін аталған. Мектеп жасына дейінгі балалардың 15,29%-дан 38,6%-ға дейін кем дегенде аптасына бір кеште тістерін қайрайды. Бір зерттеуден басқасының бәрі жасына қарай бруксизмнің таралуының төмендегенін және қыздарға қарағанда ұлдар арасында жоғары таралатынын хабарлады[7].
Тағы бір жүйелі шолу жастардың 7–16% кешіктірілген ұйқы кезеңдерін сезінетінін көрсетті. Адамдар 20-ға жеткенде бұзылу ең жоғары таралуына жетеді. Жасөспірімдердің 20-дан 26% -ға дейінгісі ұйқыға кетудің кешігуі 30 минуттан асады деп хабарлайды. Сонымен қатар, 7–36% ұйықтап қалу қиынға соғады. Азиялық жасөспірімдер солтүстік американдық және еуропалық құрдастарына қарағанда ұйқының осы жағымсыз әсерлерінің барлығына көбірек ұшырайды. Ересек жаста паразомния әдетте адам өскен сайын шешіледі; дегенмен, адамдардың 4% -ында белгілер қайталанады[8].
Ұйқысыздықтың зияны
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Ұйқысыздық – кең тараған проблема. Ұйқының бұзылуы әсерінен күндіз қатты ұйықтағың келеді, күш-қайратың болмайды. Мұндай ұйқының бұзылуы ұзаққа созылатын болса, адам ашушаңдыққа немесе депрессияға бой алдырады; жаңа нәрсені есіне сақтау, назар аудару, оқу қиынға соғады; оқуы немесе жұмысы нашар болады. Ұйқысыздық отбасына, достарына назар аудартпай, адамға қажет күш-қайратынан айырады.
Ұйқысыздық қаншалықты уақытқа дейін созылғанына байланысты созылмалы және қысқа мерзімді болып келеді. Созылмалы ұйқысыздықта ең аз дегенде үш күн, тіпті бір айға дейін көз іле алмайды.
Қайталама ұйқысыздықтың себебін табатын болса, ешқандай емсіз-ақ өтіп кетеді. Ұйықтау уақытын реттеп, өмір сүру әдетін өзгертетін болса, мұндай бұзылуды жөндеуге болады. Ұйқының бұзылу себебі анықталмаса, дәрігерге қаралған дұрыс.
Ұйқысыздықты тудыруы мүмкін аурулар
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Ұйқысыздықты тудыруы мүмкін аурулар:
- Кейбір өкпе немесе жүрек аурулары
- Стресс немесе депрессия
- Дұрыс ұйықтау үдерісін бұзатын дәрілік препараттар
- Дұрыс ұйықтау үдерісін бұзатын кофеин, темекі, ішімдік сияқты заттар
- Ұйықтау уақытының бұзылуы немесе жағымсыз орта сияқты қоздыратын факторлардың әсері.
Ұйқысыздықтың түрлері
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Ұйқысыздықтың екі түрі болады.
- Көп тараған түрі – қайталама ұйқысыздық. Он адамның сегізі қайталама ұйқысыздықпен ауырады екен. Мұндай ұйқысыздық белгілі бір аурудың жанама әсері немесе нәтижесінен болады.
- Бастапқы ұйқысыздық керісінше белгілі бір аурудың жанама әсерінен болмайды. Мұндай ұйқысыздық аз дегенде бір ай немесе одан да көп уақытқа дейін созылады.
Қайталама ұйқысыздықтың себептері
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Қайталама ұйқысыздық әдетте стрестен, эмоционалды шиеленістен және т.б. пайда болады. Сонымен қатар депрессиядан бастап, Альцгеймер, Паркинсон сияқты жүйке ауруларынан да болады.
Қайталама ұйқысыздықты тудыруы мүмкін аурулар
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Қайталама ұйқысыздықты тудыруы мүмкін аурулар:
- Артрит және бас аурулары.
- Демікпе, жүрек жетімсіздігі сияқты адамның тыныс алуы қиын аурулар.
- Гипертиреоз (қалқанша бездің ауруы)
- Асқазан-ішек жұмысының бұзылуы;
Бастапқы ұйқысыздықтың себептері
[өңдеу | қайнарын өңдеу]- Ұзақ уақыттық стресс, эмоционалды бұзылу.
- Саяхат немесе жұмыс кестесінің әсерінен ұйықтау тәртібі бұзылады. Оны түзегеннің өзінде ұйқысыздық сақталып қалуы мүмкін. Яғни, ағза ұйқының жеткіліксіздігімен күресуге дағдыланады.
- Өмір салтын өзгерту
Ұйқыны жақсартатын «жақсы әдеттер»
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Ұйқыны жақсартатын «жақсы әдеттер»:
- Ұйықтар алдында кітап оқыңыз, жағымды музыка тыңдаңыз, ыстық ванна қабылдаңыз.
- Ұйықтар алдында дене жаттығуын жасамаңыз, ауыр тамақ жемеңіз, сусын аз ішіңіз.
- Жатын бөлмеңіздегі компьютерді, телевизорды басқа бөлмеге ауыстырыңыз, ол мүмкін болмаса жатар алдында оған жоламаңыз. Қатты ашық түстерден құтылыңыз.
- Тіпті демалыс күндері де бір уақытта жатып, бір уақытта тұруды әдетке айналдырыңыз. Егер осылай істей алсаңыз, түнгі уақытта жұмыс істемеңіз.
- Когнитивті мінез-құлықты терапия. Мұндай терапиядан адам ұйықтау режимін бірқалыпқа түсіруге әдеттенеді.
- Қозуды басатын релаксация мен биологиялық кері байланыс. Мұндай әдіс дем алу, жүрек қағыс, бұлшықеттерді босатып, көңіл-күйді көтеруге көмектеседі.
- Ұйқының бұзылуы туралы алаңдап, мазасызданбай, ұйықтар алдында жағымды ойлар ойлау керек.
- Терапевттің жеке қабылдауында ұйқы туралы дәріс алу керек. Мұндай әдіс түсіңізде не көретініңізді айтып, ойыңызды ашық айтуға көмектеседі.
- Оянатын уақытыңыздан ерте тұрыңыз. Бұл ұйқының дұрыс кестесін жасауға көмектеседі. Шаршағаннан бұрын ұйықтай алмайтын уақытыңызда ұйықтап қаласыз. Ақырындап түнгі толық ұйқыңыз қалпына келіп, төсекте ұзағырақ жататын боласыз.Дәрілік препараттар
- Кейбір препаратттар ұйықтауға көмектесуі мүмкін. Бірқалыпты ұйықтау үшін дәрігерлер 1-2 апта бойы ішуге дәрі жазуы мүмкін. Мұндай препараттар көмектескенмен, кейбір адамдар ішіп алған сияқты сезінеді.
- Түнімен жұмыс істегеннен немесе басқа себептерден болатын ұйқының бұзылуы белгілерін дәрі арқылы кетіруге болады. Бірақ қандай да бір дәрі қабылдамас бұрын, дәрігермен кеңесу керек.
- Ұйқысыздықтың симптомдарын кетіру үшін ішімдік сияқты нәрселерден тыйылу керек. Сол сияқты бір уақытта тұрып, бір уақытта жатуға өз-өзін үйрету керек. Жатын бөлменің температурасынының оңтайлылығын, тыныштығын, жайлылығын қамтамасыз етіңіз.
- Кофеин,темекі сияқты қоздыратын нәрсе қабылдамаңыз, кофеиннің әсері 8 сағатқа дейін созылады.
- Дәрігердің рұқсатынсыз белгілі бір дәрілерді (аллергияға, суық тигенге қарсы препараттар) қабылдамаңыз. Ұйқыны бұзуы мүмкін.
Ішімдік ішпеңіз. Кейде ішімдік тез ұйықтап кеткенге көмектесуі мүмкін, бірақ жиі-жиі ояна беруіңіз мүмкін.[9]
Ұйқысыздық түнгі ұйқы ұзақтығының қысқаруынан, кеш ұйықтау, ерте ояну, түн ішіндегі ұйқының біршене рет бұзылуынан көрініс береді. Ұйқысыздықтың пайда болуына жарақат әсерінен жүйке жүйесі қызметінің бұзылуы, невроз, психоз, ми аурулары (әсіресе, ми тамырларының атеросклерозы), ішкі органдар мен эндокринді бездің сырқаттары әсер етеді. Дені сау адамдардың өздерінде қажудың, ойға берілудің, белгілі уақытта ұйықтамаудың (түнгі мезгілдегі жұмыс, кешкі сабақтар), т.б. салдарынан ұйқы бұзылады. Адамның жасы ұлғайған сайын, мұның өзі организмнің осы жастағы физиологиялық ерекшеліктеріне байланысты. Ұйқысыздықты емдеу үшін оның себебін анықтау керек. Дені сау адамның ұйқысы дәрі-дәрмек қолданбай-ақ қалпына келеді. Ол үшін у-шуды болдырмай, жататын бөлмені дұрыстап желдетіп алса жеткілікті. Дәл ұйықтар алдында тамақтанбау, қою шай не кофе ішпеу керек. Ұйқыны қалпына келтіруге жатар алдында серуендеп келу, жылы сулы ваннаға түсу, ұйықтар алдында жылы, тәтті сусындар, шүйгіншөп тамырынан жасалған тұнба ішу де көп көмегін тигізеді. Кейде дәрігердің кеңесі бойынша тыныштандыратын немесе ұйықтататын дәрі-дәрмекті қолдануға тура келеді. Алайда дәрі-дәрмекпен өз бетінше емделу өте қауіпті. Егер ұйқысыздық әртүрлі ауруларға байланысты болса, онда оның себебі болған негізгі ауруды емдеу керек.[10]
Дереккөздер
[өңдеу | қайнарын өңдеу]- ↑ 1. K Pavlova M, Latreille V (March 2019). "Sleep Disorders". The American Journal of Medicine. 132 (3): 292–299. doi:10.1016/j.amjmed.2018.09.021. PMID 30292731. S2CID 52935007.
- ↑ Hirshkowitz M (2004). "Chapter 10, Neuropsychiatric Aspects of Sleep and Sleep Disorders (pp 315-340)" (Google Books preview includes entire chapter 10). In Yudofsky SC, Hales RE (eds.). Essentials of neuropsychiatry and clinical neurosciences (4 ed.). Arlington, Virginia, USA: American Psychiatric Publishing. ISBN 978-1-58562-005-0. ...insomnia is a symptom. It is neither a disease nor a specific condition. (from p. 322)
- ↑ "APA "What are sleep disorders?"". www.psychiatry.org. Retrieved 2019-06-25.
- ↑ "Sleep Problems and Sleep Disorders". Sleepify. 26 June 2019. Retrieved 2021-08-24.
- ↑ Carter KA, Hathaway NE, Lettieri CF (March 2014). "Common sleep disorders in children". American Family Physician. 89 (5): 368–377. PMID 24695508.
- ↑ Carter KA, Hathaway NE, Lettieri CF (March 2014). "Common sleep disorders in children". American Family Physician. 89 (5): 368–377. PMID 24695508.
- ↑ Machado E, Dal-Fabbro C, Cunali PA, Kaizer OB (2014). "Prevalence of sleep bruxism in children: a systematic review". Dental Press Journal of Orthodontics. 19 (6): 54–61. doi:10.1590/2176-9451.19.6.054-061.oar. PMC 4347411. PMID 25628080.
- ↑ Gradisar M, Gardner G, Dohnt H (February 2011). "Recent worldwide sleep patterns and problems during adolescence: a review and meta-analysis of age, region, and sleep". Sleep Medicine. 12 (2): 110–118. doi:10.1016/j.sleep.2010.11.008. PMID 21257344.
- ↑ Ұйқысыздық дегеніміз не?. shartarap.
- ↑ Қазақстан ұлттық энциклопедия. 9 том. Алматы, 2007.