Гельветика республика
| Гельветика республика нем. Helvetische Republik, фр. République helvétique, ит. Repubblica elvetica Францияны эгеч республикасы | |||||||||
| |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| |||||||||
1802-чи джылгъы Гельветика республиканы экинчи конституциясында бегитилген чекле | |||||||||
| Ара шахары | Арау, кечирек Люцерн | ||||||||
| Тил(лер)и | немец, француз, итальян тиллени швейцар диалектлери. Ретороман тилле | ||||||||
| Валютасы | Франк | ||||||||
| Халкъы | 1 664 832 (1798 джыл)[1] | ||||||||
| Кърал оноууну формасы | республика | ||||||||
| Тарих эпоха | Француз революция къазауатла | ||||||||
| Тарихи | |||||||||
| - Конфедерация француз чабыудан сора джокъ болгъанды | 5 март 1798 | ||||||||
| - Республиканы баямлау | 12 апрель 1798 | ||||||||
| - Цюрих кантонда сайлаула | 14 апрель 1798 | ||||||||
| - Франция бла ортакъ къоруулау кесамат | 14 апрель 1798 | ||||||||
| - Францияны джандаш къралларыны дипломатлыкъ таныулары | 19 сентябрь 1798 | ||||||||
| - Конституцияны алыу (Мальмезон) | 29 май 1801 | ||||||||
| - Федерал конституцияны алыу | 27 февраль 1802 | ||||||||
| - Арачылыкъ актны къабыл этиу | 19 февраль 1803 | ||||||||
Гельветка респу́блика (нем. Helvetische Republik, фр. République helvétique, ит. Repubblica elvetica) — бусагъатдагъы Швейцарияны территориясында беш джылны бар болгъан кърал (1798 джылдан 1803 джылгъа дери). Аны къуралыуу, Швейцарияны территориясында алгъын эркин аскер бирлик бла бирлешген, кеслерини оноуларын этген кантонланы бирикдириб бир аралыкъда оноуун джюрютюрге джораланнган сынам болгъанды.
Француз республика Швейцарияны кючлеб, аны Гельветика республика ат бла белгили, кесине джанлы кърал этгенди. Къралны халкъы аны ич ишлерине эмда эскиледен келген конфедератив системасына къатышыуну бек ушатмагъанды. Алай болса да талай модернлешдирген реформа да бардырылгъанды[2][3].
Республика, бурунгулада Швейцар сыртлыкъда джашагъан кельт юйюр гельветлени атын алгъанды. Аннга дери да, Швейцар бирлик Гельветика республика атны латин тилде XVII ёмюрден (лат. Republica Helvetiorum) хайырландыргъанына шагъатлыкъла бардыла, швейцарлыланы миллет символлары - Гельвеция бироинчи кере 1672-чи джылда сагъынылады.
Тарих
[тюзет | къайнакъны тюзет]1798-чи джылны 12-чи апрелинде 10 кантонну келечиси Арауда джыйылгъандыла, анда уллу сюзмегенлей бирикген эмда бёлюнмезлик Гельветика республиканы конституциясын аладыла, ол алгъыннгы 13 джерни бирлигини орнуна келеди. Джангы конституция законну аллында тенгликни, сагъыш эркинликни, басманы, сатыу-алыуну эмда санагъатланы баямлагъанды. Баш власть Бютеу гражданланыкъы болгъанын баямаланнганды. Закончыгъарыучу власть сенат бла Уллу кенгешге берилгенди, толтуруучу власть а уа — 5 къошулуучудан къуралгъан директориягъа. Ахыргъы министрлени, аскер башчыланы, хар кантоннга префектлени салгъанды. Кантонла хар биринде су-префекти болгъан округлагъа юлешиннгендиле.
Аллындан 13 эски кантоннга Вале, Леман[en], Аргау, Беллинцона, Лугано, Ретия[en], Зарганс, Тургау и Санкт-Галлен кантонла къошулгъандыла, кантонланы саны да 22 чыкъгъанды. Ол джылны майында Ури, Швиц, Унтервальден эмда Цуг бир кантоннга — Вальдштеттенut[en] бирлешдирилиб, ара шахары да Швиц болады. Зарганс бла Гларус Линт[en] къурайдыла, Аппенцелль бла Санкт-Галлен эсе уа — Шаблон:Нп5 кантон болуб бирлешедиле. Бир къауум кантонлагъа уллу аскер контрибуция салгъан, Женеваны (1798-чи джылны апрелинде) Франциягъа къошхан, къалгъан кантонланы да Гельветика республикагъа къошулурларын даулагъан французла, къалгъан кантонланы ачыуландыргъандыла. Кючлери аз болса да, ала французла бла кюреш башлайдыла, Алоизия фон Редингни башчылыгъында Шинделлеги, Ротентурм эмда Моргартен къатында талай кере хорламлы боладыла. Алай болса да бу тенг болмагъан кюрешде дженгилиб, Гельветика республикагъа къошулургъа керек боладыла.
Августда Нидвальденде ахыр кере къозгъалыу чыгъады, аны французла ауур къалда басдырадыла. 1798-чи джылны 24-чю августунда Франция бла аскер бирлик кесаматха къол салыргъа керек къалгъан Гельветика республика Франция бла экинчи коалцияны къазуатында (1799) сермешиулени баш сахнасы болады (къара Революция къазауатла). Эрцгерцог Карлны башчылыгъында австриячы аскерле Швейцариягъа киредиле, эмда аны кюнчыгъыш кесегин кючлеб, Цюрихде болджаллы правительство къураб, 30-чу мартны прокламациясында швейцарлыланы бойсундурургъа тюл, аланы француз зулумдан къутхарыргъа келгенлерин джазадыла. Бу Швейцарияда къозгъалыулагъа чурум боладыла.
Гельветика республиканы правительствосу табсыз болумгъа тюшеди. Диктаторлукъ власть алгъан Лагарп къозгъалыуланы басдырыргъа кюрешгенди, алай джетишимсиз болгъанды. Гельветиканы директориясы кесин Люцернде къоркъуусуз кёрмей, 1799-чу джылны 31-чи майында Бернге кёчгенди. Чарх французлада ойнагъанында, къозгъалыуну басдырыр амал чыкъгъанды.
Узун баргъан уруш къралны турмушу да бузулгъанды. Хар джерде халкъ разы болмагъанлыгъын билдире башлагъанды. Француз директорияны (брюмерни 18) тюшюую бла гелветика директория да кесинден властны толтуруучу комитетни къолуна береди (7 январь 1800 джыл). Ол а уа 1800-чю джылны 8-чи августунда 1798-чи джылны конституциясын тюрлендириб, эки кенгешни бир закончыгъарыучу корпусха бирлешдиреди. Толтуруучу власть 7 адамдан къуралгъан энчи комиссиягъа бериледи.
Аудуруу къралны сёллендирмейди. 2 партия къуралады: унитарийле, аралыкъ власты бла бирикген Гельветика республика джанлыла, эмда федералистле, алгъыннгы кантон система джанлыла. Бонапартны болушлугъу бла эки партияны арасында кёрюшюуле башланадыла, аланы эсебинде конституцияны Мальмезонда джангы вариянты болады (30 апрель 1801 джыл). Бир къауум кантонлагъа артыкъ эркинликле бериледиле, сейм (77 къошулуучу) эмда сенат (25 къошулуучу) къураладыла, толтуруучу власть , толтуруучу власть гитче кенгешге бериледи (4 къошулуучу).
1801-чи джылны 7-чи сентябрында, сеймде кёблюк болгъан унитарияла конституцияны кеслери излегенча, аралыкълы властха дженгдириб тюрлендиргенлеринде, федералистле сеймни къурамындан чыгъадыла. Джангы къозгъалыула башланадыла; власть талай кере унитарийледен федералистлеге, федералистледен унитарийлеге талай кере кёчеди. Аристократ-федералист партия Бонопартдан дагъан алыб, 1801-чи джылны 28-чи октябрында властны кючлейди, алай а кёбню тутуб туралмайды.
Швейцарияда таймаздан къозгъалыула эки партияны да къарыуларын тауусханлай тургъандыла, ол Бонопартны ишине келгенди, швейцар ишлеге аралыкъчы болуб киргенлей тургъанды. Бу джол, 1802-чи джылны 17-чи апрелинде, унитарийлеге аудуруу этер мадар береди, аны ызындан Швейцариядан француз аскерлени чыгъарады. Бу федералистлени къозгъалыуларына чурум болады. Гельветика правительство Бернден Лозаннагъа къачаргъа керек этеди, андан ала биринчи консулгъа арачы болурун тилейди. Бонопарт къозгъалгъанлагъа сауутну салыргъа буйрукъ береди, эки партияны да келечилерин джангы конституцияны проектин хазырлар ючюн Парижге чакъырады. Кесини излемин бегитир ючюн Нейге 12 минглик аскери бла Швейцариягъа кирирге буйрукъ береди.
1803-чю джылны 19-чу февралында эски бла джангы мизамны арасында компромисс болгъан Арачылыкъ актны баямлайды. Аралыкъ кърал джокъ болады.
Эсебле
[тюзет | къайнакъны тюзет]Гельветика республиканы тарихи, къралны бир къауум сорууларын тындырыр ючюн аралыкъчы оноу джюрютюу керек болгъанын кёргюзгенди, кантонла уа джерли дараджада соруулагъа къарауда джетишимли болгъанлары да унитария бла конфедерацияны арасында тохтаб федерация болууну магъанасын белгиленнгенди. Наполеондан сора кёзюуде кантонланы арасында башхалыкъла (валюталада, ёлчем бирим системалада э. а. к.) эмда аланы арасында координацияны маджаллашдырыугъа кереклилик Швейцарияны 1848-чи джылдагъы конституциясында белгиленнгенди.
5 адамдан къуралгъан Гельветика республиканы башчылыгъы, бусагъатда 7 адамдан къуралгъан толтуруучу органны — Швейцарияны федерал кенгешини арасында ушашлыкъ эс бёлюреди.
Гельветика республиканы кёзюуюне Швейцарияда бусагъатда да даулу оюмла джюрюйдюле[4]. Швейцария биринчи кере бирикген кърал болгъанды эмда джангы федератив къралны къуларыуна атлам этгенди. Халкъы да, алгъын кантонланы аты бла айтылгъан эсе, биринчи кере бир миллет-швейцарлыла деб белгиленнгенди. Бир къауум кантонла, сёз ючюн, Во, Тургау эмда Тичино ючюн республиканы замандына башха кантонладан политикалыкъ эркинлик заман болгъанды. Башхалагъа эсе уа башха къралны бийлиги, эмда аскер дженгилиуюню белгиси болгъанды(Берна, Швица эмда Нидвальден). 1995-чи джылда Швейцарияны Федерал парламенти аллында келген Гельветика республикасын 200 джыллыгъын байрамламазгъа бегим алгъанды, алай а хар кантоннга излесе бу датаны белгилерге эркинлик бергенди[4].
Белгиле
[тюзет | къайнакъны тюзет]- ↑ Population. La croissance aux XVIIIe et XIXe siècles (фран.). Швейцарияны тарих сёзлюгю (2012-03-30). Тинтилгенди: 15 октябрь 2016.
- ↑ Lerner, Marc H. The Helvetic Republic: An Ambivalent Reception of French Revolutionary Liberty. — 1. — 2004. — Т. 18. — Б. 50—75.
- ↑ Otto Dann, John Dinwiddy. Nationalism in the Age of the French Revolution. — Continuum, 1988. — Б. 183—199. — 236 б. (Архивйина 2023 шеран 16 январь).
- ↑ 4,0 4,1 République helvétique. Historiographie et commémorations (фран.). Швейцарияны тарих сёзлюгю (2013-09-24). Тинтилгенди: 15 октябрь 2016.
Литература
[тюзет | къайнакъны тюзет]- Водовозов В. В., Крживицкий Л., Рихтер Д. И. Швейцария // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.