Башкыртстан

Башкыртстан, Башкыртстан Республикасы Башҡортостан Республикаhы
Туу Герб
Мамлекеттик Гимни
Негизделген	15-ноябрь 1917-жыл 20-март 1919-жыл 11-октябрь 1990-жыл
Расмий тили	башкыртча, орусча
Борбор шаары	Уфа
Ири шаарлар	Уфа, Стерлитамак
Башкаруу формасы	Президенттик республика
Президент Премьер-министр Жогорку Кеңештин спикери	Рустэм Хамитов Рустэм Марданов Константин Толкачёв
Мам. дини	Динден тышкары
Аянты • Жалпы	142 947 км²
Калкы • Бааланган (2016) • Жыштыгы	▲4 071 064 адам ад./км²
Этнохороним	башкырт, башкырттар
Акча бирдиги	Орусия рублу
Телефон коду	+7
Убакыт аралыгы	UTC +5

Башкыртстан Республикасы (башк. Башҡортостан Республикаһы) же Башкыртстан, Башкырстан, Башкуртстан (башк. Башҡортостан) — Орусия Федерациясы жана Башкыртстан Республикасы Конституцияларына жараштуу, укуктуу демократиялык мамлекет. Орусия Федерациясынын субъекти. Волга бою федералдык округуна жана Урал экономикалык районуна карайт. Пермь крайы, Свердловск, Челябинск, Оренбург облустары, Татарстан жана Удмуртия менен чектеш.

Аянты 143,6 миң км². Калкы 4,1 млн (2005); негизинен башкырлар, орус, татар ж.б. улут өкүлдөрү жашайт.

Администрациялык аймак жактан 54 районго, 21 шаарга, 40 шаарчага бөлүнөт. Борбору Уфа шаары. Шаар калкы 64,8%. Мыйзам чыгаруу бийлигинин жогорку органы - Мамлекеттик чогулуш (Өкүлдөр жана Мыйзам чыгаруу палаталарынан турат).

Башкыртстан.

Республиканын мамлекет башчысы - президент. Аткаруу бийлигин премьер-министр жетектеген Өкмөт (Министрлер Кеңеши) ишке ашырат. Чыгыш Европа түздүгүнүн четки чыгыш бөлүгүндө, Урал өндүрүндө жана Түштүк Уралдын капталында (бийиктиги 1640 м ге чейин; Жаман-Тоо чокусу) жайгашкан. Чыгышында Уралдын түштүк кырка тоолору (бийиктиги 1000-1500 м), түн.чыгышында Уфа бөксө тоосу (бийиктиги 500 м), түштүк-батышында Бугульма-Белебей дөңсөөсү (бийиктиги 450 м), түштүгүндө жалпы сырт тармактары жатат. Жаратылыш газы, көмүр, туз, чыгышында темир кени, жез, цинк, алтын казылып алынат. Климаты - континенттик. Январдын орточо температурасы -14-17°С ге чейин, июлдуку 16-20°С, жылдык жаан-чачыны 300-600 мм.

Ири дарыялары: Акидил, Уфа. Чымдак - күл жана боз токой топурактуу. Аймагынын 40%ын токой ээлейт. Түндүгүнө аралаш, ийне жалбырактуу тоо токой, токойлуу талаа мүнөздүү, талаа зонасынын көп бөлүгү айдалган. Башкыр коругу уюшулган. Башкырстандын аймагында байыркы адамдар палеолитте эле отурукташкан. Б. з. 4-кылымынан Батыш Башкырттанга түштүктөгү аймактардан көчмөн уруулар келе баштаган. 9-10-кылымдагы араб жазма булактарында башкырлар «башгирд» («башгурт) деген ат менен аталган. 9-10-кылымда башкырлар Урал тоосунун этектерин, Волга жана Яик дарыясынын өрөөндөрүн мекендешкен. 10-13-кылымда Башкырстан Волга-Камалык Болгария мамлекетине баш ийген. Башкыртар алгач бутпарастар болсо, 10-кылымдан тартып Волга-Камалык Болгариядан Батыш Башкырстанга ислам дини таркай баштайт.

1229-ж. Башкырстанга моңголдор басып кирип, 1236-ж. толук каратылган. Башкырстан Батыйдын агасы Шейбанинин улусуна кирген. 15-кылымдын 2-жарымында Алтын Ордо мамлекети бир нече хандыктарга бөлүнүп кеткен соң түштүк жана түштүк-чыгыш Башкырстан Ногой Ордосунун курамына, батышы Казан, түндүк-чыгышы Сибирь хандыктарынын курамына кирген. Орус аскерлери Казанды ээлеп, Казан хандыгы жоюлгандан (1552) кийин, падыша Иван IV Грозный хандыктын карамагындагы элдерди орус букаралыгына өтүүгө жана Орус мамлекетине салык төлөөгө чакырган.

1557-ж. Башкырстандын көпчүлүк бөлүгү Орусиянын курамына кирип, калгандары 16-кылымдын аягы 17-кылымдын башында кошулушкан. 16-кылымда башкыр элинин калыптануусу аяктаган. 17-кылымдын 2-жарымы 18-кылымдын ортосундагы башкырлардын бир нече жолку (1662-64, 1681-83, 1704-11, 1735-40, 1755 ж. б.) көтөрүлүштөрү падышалык өкмөт тарабынан аёосуз басылган. Бул окуялар тарыхка 17-18-кылымдагы башкыр көтөрүлүштөрү деген ат менен кирген.

1744-жылдан Башкырстан Оренбург губерниясынын (Уфа жана Исет провинциялары) карамагына кирген. 1865-ж. өз алдынча Уфа губерниясы түзүлгөн. Россия империясы тарабынан жүргүзүлгөн орусташтыруу саясаты 19-кылымдын башталышында кайрадан элдик толкундоолорго алып келген.

1917-ж. 26-октябрда (8-ноябрь) Уфада Совет бийлиги орнотулган.

1919-ж. 20-мартта борбору Стерлитамак шаары болгон РСФСРдин курамындагы алгачкы автономиялуу республика болуп, 1922-ж. 14-июнда борбору Уфа шаары болгон Чоң Башкыртстан Республикасы түзүлгөн.

1925-ж. Башкыр АССРинин алгачкы Конституциясы, 1937-ж. жаңы Конституциясы кабыл алынган.

1937-90-ж. аралыгында Башкырстандын социалдык-экономикалык, саясий өнүгүүсүндө бир топ өзгөрүүлөр болгон. Завод-фабрикалардын саны өсүп, республика өнүгүүнүн жаңы деңгээлине көтөрүлдү.

1990-ж. Башкириянын статусун союздук республикаларга теңөө үчүн күрөш башталып, Башкирия АССРи Башкырстан болуп кайра түзүлдү. 1990-ж. октябрда Башкырт ССРинин мамлекеттик суверенитети тууралуу Декларациясы кабыл алынды. 1992-жылдын февралынан Башкыр Республикасы деп аталууда. Өнөр жайынын негизги тармагы: мунай казып алуу, мунай ажыратуу, нефть-химия. Ошондой эле машина куруу (мунай өнөр жайы үчүн аппаратура, химиялык өнөр жайы үчүн жабдуу, станок, мотор, электр-техника), металл иштетүү, кара металлургия, курулуш материалдар өндүрүшү, жыгаччылык, жеңил, тамак-аш өнөр жайлары иштейт. Негизги өнөр жай борборлору: Уфа, Стерлитамак, Салават, Ишимбай. Айыл чарбасы дан эгин жана мал чарба продуктуларын чыгарууга адистешкен. Дан эгиндери (буудай, карабуудай, сулу, арпа), техникалык өсүмдүктөр (канткызылча, күнкарама), картөшкө жана жашылча айдалат. Багбанчылык өнүккөн. Мал чарбасы сүт-эт (уй, чочко), эт-жүн (кой) багытында. Үй куштары багылат. Аары чарбасы бар. Туймазы Уфа, Ишимбай Уфа, Ишимбай Орск ж. б. мунай жана газ куурлары курулган. Акидил жана Уфа дарыясында кеме жүрөт. Курорттору: Аксаково, Жангантоо, Алкино, Шафранов, Юматов, Яктыкөл ж. б. Илимий изилдөө институттары, университет ж. б. окуу жайлары бар. Опера жана балет (1938), драма театрлары, музыкалык окуу жайлары, филармония, консерватория, музей иштейт.

Колдонулган адабияттар

• «Кыргызстан». Улуттук энциклопедия: 2-том. Башкы редактору Асанов Ү. А. К 97. Б.: Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору, 2007. 808 бет, илл. ISBN 978 9967-14-055-4