Zeist
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
- Dit artikel geit euver de plaots en gemeinte Zeist in de provincie Utrech; veur 't landbouwwerktuig, zuug zaechs en zich.
| Gemeinte Zeist | |||||
| |||||
| Provincie | Utrech | ||||
| Hoofplaats | Zeist | ||||
| Börgemeister (lies) | Koos Janssen (CDA) | ||||
| Opperflaakde – daovan water |
48,65 km² 0,14 km² | ||||
| Inwoeners – deechde: |
63.960 (1-1-2019) 1.318/km² | ||||
Zeist (Utrechs en in Limbörgse moond: Zeis) is 'n plaots en gemeinte in de Nederlandse provincie Utrech, t'n ooste vaan de stad Utrech, zjus westelek vaan d'n Utrechsen Heuvelrögk en deils ouch drop. De gemeinte heet 'n oppervlekde vaan 48,65 km² en 'n inwoeneraontal vaan good zèstegdoezend lui. Neve de hoofplaots umvat de gemeinte de kerne Austerlitz, Bosch en Duin, Den Dolder en Huis ter Heide.
Zeist waor iewelaank e dörp vaan gering beteikenis wat allein vaan de landbouw leefde. De koms vaan 't Slot brach dao roond 1700 veraandering in. Sinds de negentienden iew greujden 't oet tot de sjieke veurstad vaan Utrech en kaome hei talloes villa's te stoon.
Stadsfuncties
[bewirk | brón bewèrke]Mèt 't groet Utrech en 't middelgroet Amersfoort kortbij is Zeist neet mie es e tertair verzörgingscentrum. Door zien combinatie vaan 'n centraol ligking en relatief lendeleke rös evels is Zeist 'n geleefde plaots veur conferenties. Ouch heet de gemeinte e militair kampemint en 'n gevaangenis, en zien de KNVB en de Rieksdeens veur de Monumintezörg dao gevesteg. Ouch gief 't hei diverse instèllinge veur geisteleke gezoondheidszörg, veural in Den Dolder meh ouch in Zeist zelf.
De gemeinte is good bereikbaar. Zeist zelf heet 'n intercitystatie aon de lijn vaan Utrech nao Arnhem, die 't mèt Driebergen moot deile. Den Dolder heet 'n stopstatie tösse Utrech en Amersfoort. D'n A28 löp door de gemeinte heer.
In de stad gief 't diverse sportvereinegingen. Vaan belaank is oonder mie voetbalclub SV Saestum. 't Vrouweteam vaan Saestum waor veur de inveuring vaan 't profvoetbal 't bèste vaan Nederland.
Stadsgeziech
[bewirk | brón bewèrke]Oondanks zien late oontwikkeling heet Zeist e vrij monumentaol en sjoen aongeziech. De gemeinte kint 182, rieksmonuminte[1] boevaan 'rs 143 in de plaots Zeist stoon.[2] Daobij tèlde de gemeinte per 19 miert 2019 neet minder es 1540 gemeinteleke monuminte.
Zeist zelf kint e klein aajd dörp, geconcentreerd roond de Aw Kèrk - 'n vaan oersprunk twelfden-iewse kèrk die later indeloes is ver- en herbouwd. Oet 1677-1686 stamp 't Slot Zeist, e kestiel in de strakke stijl vaan 't Hollands classicisme. Kort neve 't kestiel vint me 't Broederplein en 't Zusterplein, twie achtiende-iewse heufkes, geliekaardeg vaan opzat en gebouwd veur de hernhutters die in dezen tied 't Slot bezaote. Oet begin twintegsten iew stamp 't Raodhoes in neorenaissancestijl; oet de jaore daarteg kump 't PUEM-gebouw in Amsterdamse stijl. Wijer kint de stad talloes sjoen villa's oet de negentiende en twintegsten iew. Ouch 't sanatoriumterrein is vaan belaank. In 't noorde vaan de stad vint me 'n aontal immense flats, die tot de groetste (zij 't neet de hoegste) vaan Nederland hure.
Bosch en Duin, Den Dolder en Huis ter Heide bestoon veural oet villa's. Austerlitz, wat ummer mie 'n arbeidersdörp waor, is neet zoe monumentaol. De neet-bebouwde groond is gooddeils bos; allein aon de kant vaan Bunnik gief 't landbouwgroond. De opzat vaan de gemeinte maak dèks tot me vaan e hoes in de bebouwde kómp zoe 't bos in löp. Um de boetewieke vaan Zeist te bouwe heet me ouch väöl nui aongeplant bos weer mote kappe.
Taol
[bewirk | brón bewèrke]In Zeist weurt gemeinelek Standaardnederlands gesproke, umtot de inwoeners miestens hoeg opgeleid en riek zien en daoveur 't sociaol gekleurd Utrechs neet gebruke.[3] Toch leef 't in Zeist zelf nog wel in bepaolde laoge vaan de bevolking.[4] Ouch in Austerlitz weurt vaanajds Utrechs gesproke.[5]
Historie
[bewirk | brón bewèrke]In 838 weurt 't dörp Seist veur 't iers geneump. 't Geit daan um zès oonvrij (hurege) gezinne die dao woene. De stiechting vaan 't dörp zouw te make kinne höbbe mèt de störmvlood vaan dat jaor. De echte oontwikkeling kin evels pas koume naotot in 1122 de Rijn bij Wijk weurt aofgedamp. De bèdding vaan de Rijn weurt väöl minder breid en de vrijgekoume groond kump veur de landbouw vrij. (Nog tot deep in de middeliewe struimde 'n zij-erm vaan de Kromme Rijn aon 't dörp veurbij.) 't Dörp weurt in deen tied geregeerd door 't geslach Van Seyst, wat 'n hofstad bewoent. Dit geslach storf in 1360 in manneleke lijn oet; sindsdeen waor Zeist in personeel unie mèt Amerongen. Later kaom 't kestiel tot verval: in de zèstienden iew is nog mer spraoke vaan 'nen donjon (mèt aander wäörd: de res is gesloop of ingevalle).
Zeist bleef langen tied e klein en oonopvallend dörpke aon de weeg vaan Utrech nao Arnhem. In 1672 kaom 't wel eve op de wereldkaart te stoon wie keuning Lowie XIV vaan Fraankriek bij e bezeuk aon 't zoezjus bezat gewes Utrech (zuug Rampjaor) in Zeist logeerde. Kort daonao besloot prins Willem Adriaan van Nassau-Odijk in Zeist e kestiel te bouwe: slot Zeist. Dit slot zouw de touwkoms vaan 't dörp radicaol veraandere. Ouch vaan belaank is de koms vaan de Hernhutters, 'n orthodox-prottestantse gróp die 't Slot in 1746 koch. Zij bouwde 't Broeder- en Zusterplein en maakde vaan Zeist hun hoofkerteer. Heidoor leep de bevolking op vaan mer 347 in 1663 tot 1.674 in 1800.
De ierste boeteplaotse waoren in d'n achtienden iew al gekoume. In de loup vaan de negentiende en twintegsten iew naom dat aontal explosief touw. Aon de Utrechtseweg en (get minder) d'n Driebergseweg versjene tal vaan villa's die 't dörp dege greuje. Later begós me ouch aon de Slotlaan te bouwe; heiveur mós bos weure gekap. Ouch aon d'n Amersfoortseweg en nog wijer riechting 't spoor versjene villa's; zoe oontstoonte de dörper Huis ter Heide, Bosch en Duin en Den Dolder. Austerlitz waor al vaanaof 1804 oontstande, wie de legers vaan Napoleon op de Heuvelrögk bij Zeist hun kamp opsloge. Dit dörp waor in de gemeinte e bitteke vreemp, umtot hei veural arbeiers woende.
Zeist oontwikkelde in deen tied ouch industrie, wie de zèlverware-industrie, die later weer oondergóng. Veural nao d'n Twiede Wereldoorlog góng de gemeinte sterk op häör deenstefunctie steune.[6]
Rifferenties
[bewirk | brón bewèrke]- ↑ Rijksmonumentenregister - Monuminte in de gemeinte Zeist
- ↑ Rijksmonumentenregister - Monuminte in de platos Zeist
- ↑ A.A. Weijnen, Nederlandse dialectkunde, Assen, 1958: p. 430 (online)
- ↑ Harrie Scholtmeijer, Taal in stad en land: Utrechts. Sdu uitgevers, D'n Haag, 2002: p. 117
- ↑ Geheugen van Zeist - Het ontstaan van een dorp. "De jonge, meestal ongeletterde meisjes werkten vaak als dienstbode in de Zeister villa’s. Ze spraken plat. Het deftige Zeist keek daarop neer."
- ↑ Geheugen van Zeist - Het verhaal van Zeist en het Zeister erfgoed
Externe link
[bewirk | brón bewèrke]|
Amersfoort · Baarn · Bunnik · Bunschoten · De Bilt · De Ronde Venen · Eemnes · Houten · IJsselstein · Leusden · Lopik · Montfoort · Nieuwegein · Oudewater · Renswoude · Rhenen · Soest · Stichtse Vecht · Utrech · Utrechtse Heuvelrug · Veenendaal · Vijfheerenlanden · Wijk bij Duurstede · Woerden · Woudenberg · Zeist | |