Antandroy

Antandroy manao ny dihy nentim-paharazana

Antandroy manao ny dihy nentim-paharazana

Ny Antandroy na Tandroy na Ntandroy dia vondrom-poko ao amin' ny faritra atsimo indrindra eto Madagasikara, monina eo anelanelan' ny ony Menarandra ao andrefana sy Mandrare ao atsinanana ary ny havoana Vohimainty ao avaratra. Any amin' ny Faritra Androy no misy azy. Ireto ny tanàna lehibe any: Ambovombe sy Beloha ary Tsihombe. Tanàna antandroy koa i Bekily.

Tamin' ny taonjato faha-17 dia vondrona roa nofehezin' ny tarana-mpanjaka Zafimanara ny Tandroy ka nanomboka tamin' ny tondra-drano no nahatonga ny fanjakana ho rava tamin' ny taona 1790. Nitoka-monina ny Tandroy ka niaro tena tsy ho resin’ ny Fanjakan’ Imerina tamin’ ny taonjato faha-19; tatỳ aoriana, ny mpanjanaka frantsay koa dia niady mafy mba hampihatra ny heriny amin' ity vahoaka ity. Hatramin' ny nahazoana ny fahaleovantena dia niharan' ny fitsarana an-tendrony sy ny fanilikilihana ara-toekarena ny Tandroy, ka nahatonga ny fifindrà-monina niely patrana sy ny fanambadiany amin' ny foko hafa, ary nitarika azy ireo handray anjara lehibe tamin' ny hetsi-panoherana izay nahatonga ny fionganan' ny fitondran' ny filoha Philibert Tsiranana tamin' ny tana 1972.

Tamin' ny taona 2013 dia niisa 600 000 any ho any ny Antandroy; izy ireo no vondrom-poko fahadimy raha ny isan' ny mponina no heverina. Mpiompy omby mifindrafindra toerana ny Antandroy, ompiany koa ny osy aman' ondry.

Avy amin' ny anaran' ny zavamaniry atao hoe roy ny anaran' io foko io.

Malaza amin' ny fahaizany fanandroana sy ody izy ireo, ary manao firavaka volafotsy tsara tarehy sy tombokavatsa.

Na dia manana kolontsaina iraisana amin' ny foko hafa eto Madagasikara aza ny Tandroy, toy ny fanajana ny razana sy ny fiteny iraisana ary ny fombafombam-pandevenana sarotra, dia misy fomba fanao mampiavaka azy. Malaza manokana izy ireo amin' ny dihy, ny akanjo vita amin' ny landihazo, ny fasana voaravaka tsara, ary ny fampiasana tsy manam-paharoa ny hazo fisaka amin' ny fananganana ny tranony. Tsy mitovy amin' ny ankamaroan' ny foko malagasy ihany koa izy, fa miantehitra bebe kokoa amin' ny vodin-javamaniry fihinana, ny oviala (Dioscorea villosa), ampemby (Sorghum) ary ny voly hafa izay tsy dia mila rano loatra raha mitaha amin' ny vary any amin' ny faritra hafa eto amin' ny Nosy. Ny fiompiana omby no asa fivelomana lehibe indrindra ataon' ny Tandroy, ary ny fasan' izy ireo dia voaravaka karandohan' omby maro be ho famantarana ny fananan-karen' ilay maty.

Ny maha izy azy ny Antandroy

Ny anarany

Ny anarana hoe Tandroy dia midika hoe "vahoakan' ny roy", "vahoakan' ny tsilo" izay ilazana ny kirihitr' ala be tsilo misy zavamaniry tsy fahita firy mampiavaka ny faritra atsimo-andrefana amin' i Madagasikara.

Ny tanindrazan' ny Tandroy no mandrafitra ny Faritra Androy, izay eo anelanelan' Amboasary sy Beloha ary eo anelanelan' ny Ranomasimbe Indiana sy Bekily; manodidina an' Ambovombe no tena betsaka mponina. Mazàna izy ireo no manana toetr' endrika afrika tatsinanana matanjaka kokoa noho ny endrikaaostrôneziana. Mitantara ny Tandroy fa misy amin' ny razambeny ny avy amin' ny foko sakalava.

Manodidina ny 600 000 ny Tandroy tamin' ny taona 2013. Izy ireo no vondrom-poko fahadimy lehibe indrindra eto amin' ny Nosy.

Ny foko ao amin' ilay vondrona

Ireto ny foko ao amin' ny vondrom-poko antandroy: ny Ambonitaka, ny Amparehesa, ny Analave, ny Analavondrove, ny Anjeka, ny Antambaly (Tambaly), ny Antambanditsy (Tambanditse), ny Antambaro (Tambaro), ny Antemokafo (Temokafo), ny Antesomangy (Tesomangy), ny Antezaha (Tezà), ny Esila (Tetsila), ny Mahatomotsy, ny Maroaloka, ny Renivave, ny Sahivohitse (Sevohitse), ny Tamboroho, ny Tsienimbalala, ny Tsimanata, ny Zafindramalo, ny Zafindramanary, ny Zafindravalo, ny Zafindravoay ary ny Zafitsifaly.

Ny faritra onenan' ny Antandroy

Eo anelanelan' ny ony Menarandra ao andrefana sy Mandrare ao atsinanana ary ny havoana Vohimainty ao avaratra. Any amin' ny Faritra Androy no misy azy.

Ny tanàna lehibe

Ambovombe no tanàna antandroy lehibe indrindra, any amin' ny Faritra Androy ao amin' ny faritanin' i Toliara no misy azy. Izy no tanàna ahitana Antandroy betsaka indrindra sady renivohitry ny Faritra Androy. Tamin' ny taona 2014 dia nisy mponina 126 321 ny tao Ambovombe.

Tanàna tandroy koa i Tsihombe izay kaominina malagasy nisy mponina miisa 25 058 araka ny faminavinana natao tamin' ny taona 2000. Izy no renivohitry ny distrikan' i Tsiombe. Amoron' ny renirano Manambovo izy sady miorina 30 km avaratry ny Tanjona Vohimena (Cap Sainte Marie) izay tendron' i Madagasikara farany atsimo. I Tsihombe no tanàna ao amin' ny faritra Androy ahitana môske sy mpitondra fivavahana silamo (Imam).

Tanàna tandroy koa i Beloha izay kaominina malagasy nisy mponina miisa 25 000 araka ny faminavinana natao tamin' ny taona 2000. Izy no renivohitry ny distrikan' i Beloha.

Tanàna betsaka Tandroy koa i Bekily izay kaominina malagasy ao amin' ny distrikan' i Bekily.

Ny renirano sy ny ony ao Androy

I Menarandra dia [ony] mivarina any amin' ny Ranomasimbe Indiana. Mahatratra 250 km eo ho eo ny halavany. Tsy misy renirano mivarina ao avy amin’ ny tendrombohitra any atsinanana ipoirany ka izany no mahatonga azy ho vitsy rano, afa-tsy amin' ny fotoan' ny oram-be. Amin' ny main-tany dia lasa korian-drano kely ambony vato i Menerandra ary milevina any anaty fasika izany rano izany matetika.

Ony any amin' ny faritra Androy koa i Manambovo, izay mandalo ny distrikan' i Tsiombe sy mivarina any amin' ny Ranomasimbe Indiana. Manasaraka ny Faritra Androy sy ny Faritra Anosy ny ony Mandrare.

Tantara

Faha mpanjaka

Ny mponina ao amin' ny faritry ny Antandroy dia manana lovantsofina roa miavaka. Ny lovantsofina momba ny foko karimbola monina any amin' ny tapany andrefan' ny faritry ny Antandroy dia tsy mitantara fifindrà-monina ao amin' ilay faritra, ka midika izany fa ny mponina ao dia teo foana hatramin' izay. Tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-18 dia resin' ny tarana-mpanjakan' i Menarandra an' ny Mahafaly mifanila aminy ny tapany andrefana amin' ny faritry ny Antandroy.  Ao amin' ny faritra atsinanana amin' ny Antandroy, ny mponina tany am-boalohany ao amin' ny Mahandrovato (fokom-pianakaviana) dia nitombo tsikelikely vokatry ny fiavian' ny Antanosy sy ny Bara mpitsoa-ponenana. Tany am-piandohan' ny taonjato faha-18 dia nipoitra ny kônfederasiôna izay nampiray izay rehetra monina eo anelanelan' ny ony Menarandra sy Mandrare. Ny taranaky ny Zafimanara, zana-bondron' ny fokom-pianakaviana Mahandrovato, no nitondra ity kônfederasiôna ity, izay nanome ny anarana hoe Antandroy ny faritra sy ny mponina ao aminy. Nihena ny fahefan' ny Zafimanara tamin' ny taona 1790 teo ho eo rehefa nisy tondra-drano lehibe sy fikorontanan' ny tontolo iainana ka nahatonga azy ireo nandositra nankany amin' ny lembalemban' i Manombo.

Faha fanjanahan-tany hatramin' izao

Nandritra ny fanjanahan' ny Frantsay an' i Madagasikara (1897-1960), ny Antandroy - miaraka amin' ny Mahafaly - dia noheverina ho olona tsy mandray sivilizasiôna indrindra amin' ny vondrom-poko rehetra eto amin' ny Nosy. Niely teo amin’ ny samy Malagasy izany fisainana izany, ka nametraka fomba fijery izay nanao ny Antandroy ho olon-dia mitafy tapany.

Ny fanonganana an' i Tsiranana sy ny fiafaran' ny Repoblika voalohany tamin' ny taona 1972 dia niainga tamin' ny fihetsiketsehana mitam-piadiana nataon' ny tantsaha tandroy notatihin' i Monja Jaona tany Toliara manohitra ny kolikoly amin' ny famorian-ketra.

Kolontsaina sy fiarahamonina

Ny Tandroy dia vondrom-poko mpifindrafindra monina, any amin' ny faritra maina atsimon' ny Nosy antsoina hoe Androy. Ny hasarotan' ny tontolo iainan' izy ireo no tena nampitoka-monina sy niaro azy ireo amin' ny fanafihan' ny foko malagasy hafa; niady mafy hifehy ny Antandroy koa ny Frantsay nandritra ny fanjanahantany. Taorian' ny nahazoana ny fahaleovantenam-pirenena tamin' i Frantsa tamin' ny taona 1960, ny Tandroy (sy ny Merina koa) no lasa mpanao fifanambadian' ny samy hafa foko, indrindra tamin' ny fifindrà-monina matetika nataon' ny lehilahy tandroy mba hitady ravinahitra.

Fivavahana

Fivavahan-drazana

Ny Antandroy dia mitovy amin' ny Malagasy amin' ny finoana andriamanitra mpamorona (Zañahare) sy ny fiainana aorian' ny fahafatesana ary ny herin' ny razana, izay inoany fa mandray anjara amin' ny raharahan' ny velona ka tsy maintsy hajaina. Fanampin' izany, ny kokolampo dia inoana fa afaka mitondra ny tsara na ny ratsy amin' ny zava-mitranga eo amin' ny fiainan' ny Antandroy. Ny fisian' ny mpisikidy sy ny mpisoro dia mahazatra amin' ny fiarahamonina antandroy ary manana fahefana sady hajaina eo amin' ny fiarahamonina nentim-paharazana izy ireo.

Ny Antandroy dia miombona amin' ny razambeny ary azon' ny razana itoerana amin' ny alalan' ny atao hoe bilo. Matetika dia matahotra voay ny Antandroy, ary ny foko Zafindravoay dia mihevitra, araka ny fedrà, fa taranaka avy amin' ny fanambadian' ny vehivavy tandroy sy ny voay.

Kristianisma

Nanomboka tamin’ ny faramparan’ ny taonjato faha-19 no nampidirana ny kristianisma tany amin’ ny faritra atsimon’ i Madagasikara, izay misiônera loterana no tena betsaka; io no endrika mibahan-toerana amin' ny kristianisma eo anivon' ny Antandroy, na dia mbola mifikitra amin' ny finoana nentim-paharazana aza ny ankamaroany.

Fomban-drazana

Fianakaviana

Ny fianakaviana antandroy dia entin-dray ary ambany fahefan' ny lehilahy ny vehivavy ao amin' ny fianakaviany. Ny famorana dia fombafomba lehibe ho an' ny lehilahy antandroy, ary amin' ny foko tandroy sasany dia atifitra amin' ny basy ny tsotsoka amin' ny fotoana fankalazana.

Trano fonenana

Ny ankamaroan' ny trano fonenana eto Madagasikara dia vita amin' ny akora azo amin' ny zavamaniry mora levona, ny Tandroy dia iray amin' ireo vondrom-poko vitsy mampiasa hazo fisaka hanamboarana ny tranony. Manana endrika efamira (fa tsy mahitsizoro, tsy toy ny any an-toeran-kafa eto amin' ny Nosy) ny tranon' ny Tandroy nentim-paharazana, izay misy tongony iva, tafo marani-tampona vita amin' ny hazo fisaka mitsangana mipetaka amin' ny rafitra hazo. Tsy misy varavarankely ireo trano ireo, ary misy varavaran-kazo telo: natao fidiran' ny vehivavy ny varavarana anoloana, ny varavarana ao ivohon' ny trano ho an' ny ankizy, ary ny varavarana fahatelo dia ampiasain' ny lehilahy. Matetika fefy raketa no manodidina ny tranon' ny Antandroy, na amin' ny zavamaniry misy tsilo atao hoe fantiolotsy - Didiereaceae - Alluaudia procera, avy amin' ny manodidina.

Fitafiana

Satria mafana ny faritra atsimo misy ny Antandroy, ny akanjon' izy ireo dia matetika no izay farany kely indrindra. Ny akanjo nentim-paharazana dia vita amin' ny landihazo nofolesina amin' ny tanana sy notenomina mba ho lasa lamba firakofana sy salaka (na sikotry). Mitohy hatrany ny fanenomana ataon' ny vehivavy, izay mampiasa ampela hazo ahodinkodiny amin' ny feny mba hanodinana ny landihazo ho kofehy fanenomana ("fole"). Alohan' ny handomana ny kofehy anaty tsora mba hahamafimafy azy dia antsoina hoe fole velo, izay inoana fa misy hasiny, ilay kofehy. Noho izany antony izany, ny fole velo ("kofehy velona") dia ampiasaina amin' ny fombafomba antandroy maro toy ny famorana, ary afatotry ny ombiasa (mbiasa) amin' ny hatotanan' ny olona mba ho fiarovana. Ny landy koa indraindray dia ampiasaina hanaovana akanjo.

Fady

Manaja karazana fady maro napetraky ny razana ny Antandroy. Voarara tsy hitery rononon' omby ny vehivavy antandroy. Fadin' ny Antandroy rehetra ny famonoana sy fihinanana sokatra, ary ny mpanjaka antandroy manokana dia voarara tsy hijery sokatra. Fady koa ny manonona ny anaran' ny mpanjaka efa maty.

Fandevenana

Rehefa maty ny Tandroy, dia mikarakara lanonam-pandevenana ny mpianakavy. Vonoina ny omby ary omena ny vahoaka ny henany. Rehefa avy nandry tsy anaty vata nandritra ny andro maromaro ny faty, dia apetraka ao anaty vatam-paty, ary misy omby maromaro vonoina indray. Ity lanonana ity dia mety hanana endrika firavoravoana, ary eo amin' ny Tandroy sasany, dia alaina ny vatam-paty ka enti-mihazakazaka any an-dranomasina. Aorian' izany dia apetraka anaty fasana amin' izay ny vatam-paty ho an' ny loham-pianakaviana sy ny fianakaviany akaiky. Tahaka ny Mahafaly mpifanolo-bodirindrina aminy, ny fasan' ny Tandroy dia antsoina hoe fanesy. Izany fasana izany dia lehibe sy mahitsizoro - arakaraka ny fananan-karen' ny olona milevina ao mantsy ny halehiben' ny fasana - izay voaravaka sary hosodoko mirenty. Anatsatohana vato fisaka lava ny lafiny tsirairay mba hanehoana ny lahy sy ny vavy; tato anatin' ny taona vitsivitsy dia matetika tilikambo no aorina ho solon' ireo vato ireo. Atsatoka eo ambonin' ny fasana ny karandohan' ny omby novonoina amin' ny fandevenana mba hanehoana ny fananan-karen' ny maty.

Mety miandry volana maromaro ny famindrana ny vatam-paty any amin' ny fasana mandritra ny fanamboara ny fasana. Mandritra io fotoana fanamboaram-pasana io dia misy lanonana fisaonana roa andro hafa; misy indray ny famonoana omby sy ny fitomaniana amin' ny fotoana ametrahana ny vatam-paty ao am-pasana. Rehefa voapetraka ny vatam-paty, dia fenoina vato ny fasana. Levonina amin' ny afo avy eo ny tranon' ny maty mba hamitana ny fombafomba fandevenana. Tsy hiverina hitsidika ny fasana intsony ny fianakaviana sy ny mpiara-monina.

Zavakanto

Dihy sy mozika

Antandroy mitendry lokanga ao amin' ny tarika Vilon' Androy

Ny zavamaneno misy tadiny dia fahita any amin' ny Tandroy. Manamboatra marovany avy amin' ny hazo kesika izy ireo, ka ny tadin-kisatry ny bisikileta no atao tadiny. Mandolina sy gitara no anarana ilazan' ny Antandroy ny zavamaneno misy tadiny, izay mitovitovy amin' ny kabosy, fa misy tady nylon fatao tadim-pintana sy tsivalan-tahony miisa dimy na fito, azo hetsehina mba hanamora ny fanovana ny haavom-peon' ny tadin' ilay zavamaneno. Zava-maneno malaza amin' ny Tandroy ny lokanga izay misy vatany manamafy feo vita amin' ny voatavo mafy hoditra ary lalaovina amin' ny tsipìka, mitovy amin' ny jejy voatavo fitendrin' ny any avaratra, fa ny vatany mpanamafy feo dia voasokitra mitovy amin' ny lonkanga vazaha telo tady. Ny mozika am-bava dia manasongadina mozika maro zarafeo. Ny dihy nentim-paharazana antandroy dia atao miaraka amin' ny lefona ary ampiarahina amin' ny antsa andrenesana sioka sy sodina.

Tranombakoka ao Berenty

Misy tranombakoka natokana ho an' ny kolontsaina sy tantara antandroy ny ao amin' ny Tahirin-javaboarin' i Berenty (Réserve de Berenty), ao amin' ny tanànan' i Berenty any amin' ny distrikan' Amboasary Atsimo, izay tranombakoka ara-poko tsara indrindra eto Madagasikara, mampiranty sary sy mampiseho ny zavakanto sy ny asa tanana nentim-paharazana.

Fiteny

Ny Tandroy dia miteny amin' ny fiteny tandroy izay tsy mifankaiza firy amin' ny fiteny mahafaly, samy fitenim-paritry ny fiteny malagasy, sampana ao amin' ny vondrom-piteny malaiô-pôlineziana avy amin' ny fiteny baritô any amin' ny tapany atsimo amin' i Bôrneô.

Toekarena

Fiompiana sy fambolena

Ny fiompiana omby no tena asa ataon' ny Antandroy. Miompy ondry aman' osy sy akoho amam-borona koa izy ireo. Misy amin' izy ireo ny fady mihinana akoho nefa tsy fady miompy.

Mamboly mangahazo sy ampemby ary katsaka ihany koa ny Tandroy. Amboleny koa ny bageda sy ny voazavo. Mamboly vary ihany koa izy ireo amin' ny faritra misy orana.

Asa fivelomana hafa

Vokatra any amin' ny faritra misy ny Antandroy koa ny tantely. Raha ny tantara dia nalaza ho mpanefy vy ny Tandroy. Nalaza tamin' ny andro talohan' ny fanjanahan-tany frantsay ny fahaizany manamboatra basy simba. Ankehitriny dia lehilahy antandroy maro no mandeha any amin' ny faritra manodidina mba hitady karama. Efa lasa mpanjono ny Tandroy monina amorontsiraka na akaiky morontsiraka.

Sakafo

Vitsy kokoa noho ny an' ny Malagasy ankapobeny ny vary hanin' ny Tandroy vokatry ny hain-tany tafahoatra ao amin' ny faritanin’ i Toliara. Aleon' izy ireo mivelona amin' ny sakafo nentim-paharazana toy ny katsaka, ny vomanga (na bageda), ny mangahazo (na balahazo), ny rononon' omby ary ny habobo. Ny sakafo hafa dia ny oviala (Dioscorea villosa), ny saonjo, ary ny ampemby, izay ahandroina amin' ny rano ary aroso miaraka amin' ny ronono na amin' ny voanjo nototoina indraindray.

Sarin-tany maneho ny faritra misy ny vondrom-poko eto Madagasikara.

Jereo koa

Ny foko eto Madagasikara

• Antambahoaka - Antandroy - Antankarana - Antanosy - Antefasy - Antemoro - Antesaka - Bara - Beosy - Betsileo - Betsimisaraka - Bezanozano - Mahafaly - Makoa - Masikoro - Merina - Mikea - Sakalava - Sihanaka - Tanala - Tsimihety - Vezo - Zafimaniry - Zafisoro.

Ny vahoaka hafa eto Madagasikara

• Sinoa eto Madagasikara
• Vazaha eto Madagasikara
• Karàna

Samihafa

• Faritra Androy
• Faritra Anosy
• Jiosy malagasy

Boky azo anovozan-kevitra

• Benjamin Valverde et Thomas Honoré, Madagascar : Antandroy, mystère d'un peuple, Carambole Ed., Madagascar, 2004, 116 p. (ISBN 2-9515764-5-5)
• Campbell, Gwyn (2012). David Griffiths and the Missionary "History of Madagascar". Leiden, The Netherlands: Brill. ISBN 978-90-04-19518-9.
• Condra, Jill (2013). Encyclopedia of National Dress: Traditional Clothing Around the World. Los Angeles: ABC Clio. ISBN 978-0-313-37637-5.
• Diagram Group (2013). Encyclopedia of African Peoples. San Francisco, CA: Routledge. ISBN 9781135963415.
• Emoff, Ron (2008). "Music of Madagascar: An Overview". In Koskoff, Ellen (ed.). The Concise Garland Encyclopedia of World Music. New York: Routledge. pp. 123–129. ISBN 9780415972932.
• Fage, J.D.; Crowder, M.; Oliver, R.A. (1984). The Cambridge History of Africa. Cambridge, MS: Cambridge University Press. ISBN 9780521224093.
• Gennep, A.V. (1904). Tabou et Totémisme à Madagascar. Paris: Ernest Leroux. ISBN 9785878397216.
• Georges Heurtebize, Mariage et deuil dans l'extrême-sud de Madagascar, L'Harmattan, impr. 1998, 302 p. (ISBN 2-7384-6343-6)
• Georges Heurtebize, Quelques aspects de la vie dans l'Androy (extrême-sud de Madagascar), Musée d'art et d'archéologie de l'Université de Madagascar, Tananarive, 1986, 351 p.
• Michael Parker Pearson (et al.), "The Early Antandroy Kingdom: excavations and survey in Androy 1995", in Nyame akuma (Edmonton), n^o 45, juin 1996, p. 60-64
• Ogot, Bethwell (1999). Africa from the Sixteenth to the Eighteenth Century. Paris: UNESCO. ISBN 978-0-85255-095-3.
• Olson, James (1996). The Peoples of Africa: An Ethnohistorical Dictionary. Westport CT: Greenwood Publishing. ISBN 978-0-313-27918-8.
• Raison-Jourde, Françoise; Randrianja, Solofo (2002). La nation malgache au défi de l'ethnicité. Paris: Karthala. ISBN 978-2-84586-304-0.
• Raymond Decary, "L'industrie chez les Antandroy de Madagascar", in Revue d'ethnographie et des traditions populaires (Paris), 7 (25), 1925, p. 38-52
• Victor Randrianary, Les jeux vocaux galeha des enfants Antandroy de Madagascar, Université de Paris-Nanterre, 2002, 321 p. (thèse)
• Vincent Hickman, Les Antandroy du sud de Madagascar : approche d'une société à travers sa musique, Université de La réunion, 1999, 127 p. (Mémoire de Maîtrise)
• Vololomihafy Mollion-Rafalimanana, Fenoaivo : habitat traditionnel et gestion de l'espace chez les Andriamañary, (extrême-sud de Madagascar), Université de La Réunion, 1998, 102 p. (Mémoire de Maîtrise)
• Xavier Grossin, Le culte de possession tromba dans l'Androy : étude de son importation, sa pratique et sa perception dans les Tandroy, Université de La Réunion : 2000, 119 p. (Mémoire de Maîtrise)