Балада

Марија Вијк, „Балада“ (1898)

Балада — лирско-епска песна главно, со фантастична содржина што пренесува во необична, поинаква реалност и предизвикува баладично расположение. Крајот на баладите најчесто е трагичен. Темите во баладите се црпат од народните легенди, преданија и суеверија. Дејството во баладата е напнато и со драмски пресврти. Интонацијата во овие песни е тажна, проткаена со внатрешно нерасположение и има трагичен крај. Поради трагичните настани за кои се пее во овој вид песни, тие предизвикуваат длабоки чувства кај луѓето. Баладите можат да бидат народни и уметнички. Баладите почнуваат со епски елементи, но поважен е нивниот лирски впечаток. Меѓу уметничките и народните балади се воочуваат некои разлики, но главните осбености им се слични: трагичен крај, динамично дејство, тешка и мрачна атмосфера. Зборот „балада“ доаѓа од зборот „balere“ што значи играм, танцувам. Баладата потекнува од народната книжевност, а во времето кога настанала, таа претставувала песна за игра. Нејзината содржина до XV век била лирска. Се мисли дека баладата се појавила на југот во Франција и дека првобитно била весела песна.

Македонски народни балади

Во македонското народно творештво, поимот „балада“ се користи за да се означат песните кои ги пеат мажите и жените, кои се ороводни, кои според градбата наликуваат на епските песни, но се лирски обоени и најчесто со трагична разврска. Атмосферата во нив е таинствена, дејствието се случува претежно во многу кратко време, а јунаците не управуваат со својата судбина и нивните животи најчесто завршуваат трагично. Македонските балади претставуваат оформен фолклорен жанр, претставуваат форма меѓу лириката и епиката, со видлива и јасно изразена тенденција кон драмска концепција. Во баладата е присутна специфична атмосфера на постојана напрегнатост со спротивни состојби, мислења и реакции, кои добиваат во интензитет, а потоа следува разврската која може да биде колку очекувана, толку и непредвидлива. Драмската концепција на баладата е изразена уште во нејзиниот почеток, кој најчесто носи конкретни претпоставки за развојто на дејството, во нејзиниот средиштен дел дејството се развива со невообичаено брзо темпо, а во расплетот настаните добиваат логичка завршница или пак некоја специфична логика. Притоа, во голем број македонски балади односот тема-сиже-фабула е доведен до совршенство. Понекогаш, драмската напрегнатост е засилена со специфичниот однос меѓу фабулата (редоследот на настаните) и сижето (начинот на прикажување на настаните). Најчесто, настаните се прикажани по хронолошки редослед, но поинтересни се случаите во кои редоследот на одговара на реалноста, т.е. постои затекната состојба, а експозицијата се јавува дури со раскажувањето на еден од ликовите, т.е. временски дејството се враќа многу години наназад. Како посебна одлика на баладите се јавува и редукцијата на дејството со која временскиот и просторниот распон се сведени на минимум. Ваквата постапка му дава сугестивност на текстот при што фабулата нужно се приспособува на најдинамичните етапи во развојот на дејството, а сè друго се јавува во подредена положба во однос на основната идејна линија. Монолозите и дијалозите, од една страна, водат кон расплетот, а од друга страна, тие се пасивни етапи во развојот на дејството, зашто имаат улога на паузи, кога главниот лик не дејствува. Во баладите постои и активно дејство, а од начинот на кој се менуваат пасивното и активното време зависи динамиката на баладата, како и специфичноста на нејзината внатрешна организација. Елементот на волшебното е речиси редовно присутен во баладите, но не е најважен елемент на овој жанр, туку се јавува само како придружен елемент, а понекогаш служи и за спроведување на определена етичка идеја. Ликовите во баладата, кои не се многу (еден, два а најмногу три) се важен елемент во нејзината конструкција. Во зависност од степенот на конфликтот, ликовите се покажуваат како послаби или појаки карактери. Во позиразените конфликтни состојби, ликовите посилно ги изразуваат емоциите кои добиваат димензии на страст. Но, за разлика од еповите, во баладата силните емоции се проследени до друг агол — како психолошки расветлување на етичкиот став на главниот лик, а тоа ја доближува баладата до драмата. Баладните ликови не се само пасивни жртви на настаните, туку својата индивидуалност ја потенцираат преку внатрешни превирања и си го земаат правото самите да си ја определат својата судбина. Сè до мигот на сопственото експонирање, единката е незабележлива, бесконфликтна личност, а таа се остварува во мигот на своето спротивставување. Оттука, ликовите во баладата не се типични херои, туку стануваат големи според нивните внатрешни обележја. Својата големина, тие ја манифестираат во едне миг преку монолог, дијалог или постапка. Во македонските народни балади нема централен лик кој игра пресудна улога во градењето на сижето. Сите ликови доаѓаат до израз кога емоцијата доаѓа во допир со друга, создавајќи конфликт кој завршува трагично, односно независно од поетскиот пристап, смртта се јавува како нужен расплет во баладата, но и покрај тоа, епилогот не делува насилно, туку зачудувачки природно, логично и едноставно, но не и неимпресивно.

Баладите, кои се многу застапени во македонската народна поезија, се групираат во четири основни групи:

• балади со митолошка содржина
• балади со легендарна содржина
• балади со историска содржина
• балади со лични и семејни односи

Во македонското народно творештво најбројна е четвртата група, но во голем број балади се забележува мешање на различни елементи: митолошки со христијански или историски така што не е можно секојпат да се разграничи за која група станува збор.

Балади со митолошка содржина

Овие балади тематски одговараат на старите преданија и се доближуваат до сферите на култот и магијата. Тие настанале кога вниманието на народниот творец се пренело од натприродните сили кон човекот и неговите односи со натприродните појави. Со текот на времето, овие елементи се менувале и добивале нови поетско-метафорични димензии, така што од старите митови останале само далечни и нејасни асоцијации. Сепак, иако поетската постапка во градењето на сижето инсистира на реални претстави кои вршат ретроактивно дејство врз митолошките претстави, не може да се негира фактот дека овие балади потекнуваат од старите времиња. Многу македонски балади пеат за сонцето кое често има човечки својства, на пример, тоа се жени со обична девојка од селото. Исто така, во голем број балади се пее за самовилите, кои често се индивидуализирани и имаат лични имиња. Притоа, тие можат да бидат добри или злобни, но во песните останува нејасна причината за ваквото нивно однесување. Честопати во ваквите балади доаѓа до идејна контаминација, т.е. мешање на христијански и митолошки елементи. Во баладите од оваа категорија се присутни и змејовите, кои се олицетворение на стихијните природни појави, но и во овој случај народниот пејач ги поврзува реалното и волшебното, така што змејовите често стапуваат во најразлични односи со луѓето. Меѓу постарите примери на митолошки балади се и оние со анимистички претстави. Во нив доминира мотивот на чумата, најчесто претставена како стара жена, со што вишата сила е материјализирана. Во македонското народно творештво има многу примери на вакви песни, што веројатно е одраз на бројните епидемии кои владееле во минатото. Трагичниот елемент во овие балади е засилен со фактот дека најчести жртви на чумата се младите луѓе, така што етичката идеја во песните е дека чумата е олицетворение на злото, воопшто. Во некои вакви песни, драмските елементи се засилени со елементот на метаморфоза, кога жртвите на чумата по смртта се претвораат во растенија. Народните балади со мотиво тна претскажувањето на судбината на третиот ден по раѓањето се темелат врз едно од најстарите верувања кое е присутно кај многу народи и се јавува во различни форми. Притоа, во песните, времето од претскажувањето до остварувањето е стеснето, иако во суштина минуваат години. Овде спаѓаат и песните во кои претскажувањето се јавува на сон. Верувањето во магичната моќ на зборот, пак, нашла одраз во баладите во кои како основен мотив е клетвата. Често, клетвата е недоволно мотивирана, но таа постигнува голем ефект, најчесто со трагични последици, а тоа особено се однесува на мајчината клетва. Понатаму, во оваа група балади спаѓаат и оние во кои невообичаената убавина се јавува како причина за трагедија, не само за оној што ја поседува, туку и за оние кои доаѓаат во допир со неа. На тој начин, големата убавина е возвишена до идеал кој не може да се освои и да се поседува, па затоа е предодредена да не опстои. народните балади со елементи на метаморфозата почиваат врз древното верување дека физичката смрт не значи и крај на постоењето на човекот. Со тоа, етичката идеја во овие песни е триумфот на љубовта која е способна да го победи злото. Исто така, како мотив во народните балади се јавува и потребата од жртва кога се гради некој објект. Притоа, во баладите се зачувал мотивот на човечката жртва при што жртвата најчесто нема никаква вина, па дури и не ја претчувствува својата судбина. Сепак, народниот пејач често ја остава можноста жртвата делумно да комуницира со светот, што се надоврзува на христијанското учење за бесмртноста на душата.

Балади со легендарна содржина

Во баладите со легендарна содржина е присутно мешањето на старите словенски митолошки слоеви со христијанската религија, така што често се поставува прашањето кој од тие два елемента е примарен а кој секундарен, иако сепак во нив доминира христијанскиот поглед на светот. Оттука, овие песни обично завршуваат во духот на христијанската етика. Како последица на христијанската идејна концепција, тонот во баладите со легендарна содржина е поспокоен, иако дејствието постојано е на работ на максимална драмска напрегнатост. При конструкцијата на христијанските ликови, народниот пејач е скржав, избегнувајќи секако впотег што би им дал „внатрешна“ димензија. Инаку, во оваа група балади се вбројуваат и оние песни во кои се пее за задгробниот живот, за пораките што ги испраќаат мртвите и, воопшто, за комуницирањето со „другиот“ свет. Најилустративен пример е култот кон мртвите, како во баладите за мртвиот брат кој станува од гробот, кои се неверојатно распространети низ Македонија. Баладиет од овој тип се импресивни со својата драматичност, особено што сижето најчесто е конципирано во комбинација на клетва и метаморфоза.

Балади со историска содржина

Оваа група вклучува широк репертоар на содржини кои, независно од нивната субјективна перцепција, транспонираат долг период од македонската историја. Овие песни се органски поврзани со историските епски и лирски песни, бидејќи во нив тематски се засегнати личните судбини, семејните трагедии итн., кои се темелат врз некоја конкретна историска состојба. Со многу драмски елементи во овие балади се прикажани и лични и општи преживувања низ соодветна композициска постапка: во нив објективниот настан е предаден преку субјективна проценка како лична или семејна драма. Имајќи предвид дека секоја ваква песна се појавила како реакција на некој конкретен настан, се претпоставува дека овие балади настанале кон крајот на 14 век. Притоа, историските елементи во нив се само појдовна основа која го подготвува идејниот став, а секундарниот раскажувачки план го открива тој став преку разновидни конфлитни сосотјби. Основната одлика на баладите од оваа група е моралниот став на јунакот, а не некој реален јуначки подвиг како во епските народни песни. Како најстари балади во оваа група се сметаат оние во кои се разработува темата на сопругот на свадбата на својата сопруга - мотив кој е познат кај сите балкански, а и во другите европски народи. Со доаѓањето на Османлиите на Балканот, се појавиле балади во кои се пее за репресалиите врз народот, особено за одземањето на честа на девојките, потурчувањето итн., а подоцна се појавиле и баладите во кои се пее за ајдуците, вклучувајќи ги и ајдуците-арамии. Што се однесува до песните посветени на Илинденскиот период, ретко се јавуваат балади со таква тематика, т.е. повеќето се лирски, елегични песни. Најпосле, се среќаваат и балади од периодот на НОБ, а тие концепциски се надоврзуваат на претходните, така што дефинирањето на нивното место во македонското народно творештво е дискутабилно.

Балади со лични и семејни односи

Според бројноста и разновидноста на темите, оваа група зазема централно место во македонските балади. Во основа, нивната концепција се заснова врз реална основа — личните и семејните односи, но неретко во нив се застапени и митолошки и религиозни елементи, а во некои примери јасно е дефиниран социјалниот елемент. Понатаму, за оваа група е својствено постоењето на типичен баладен јунак. Честа тема во овие балади е непочитувањето на волјата на родителите при изборот на брачниот другар при што песните редовно завршуваат со трагедија со што се искажува етичката идеја на народниот пејач дека не може да се има среќа во животот без благослов на родителите. Понекогаш, ваквите трагични околности не се објаснети во баладите, со што тие стануваат мистериозни, со многу отворени прашања за читателот. Оттука, чинот на самоубиството во народните балади се прифаќа како логичен тек на нештата, како единствениот можен епилог. Честа тема во оваа група балади е мажењето далеку од родителскиот дом, што може да направи пустош во психичкиот живот на невестата при што повторно надминувањето на овој конфликт завршува трагично. Понатаму, во оваа група спаѓаат баладите посветени на немањето пород како специфична трагедија на семејството. Најчесто, како причина на неплодноста се појавува мајчината клетва која е дефинитивна и народниот пејач не остава простор за нејзино неутрализирање. Во други песни, кога братот не ѝ дозволува на сестра си да се омажи за саканиот, конфликтот завршува со убиството на братот; слично на тоа, кога едната сестра се вљубува во сопругот на својата сестра, повторно разрешувањето се бара во убиството; на тој начин, во сплетот на сложените и деликатни семејни односи, силните емоции најчесто излегуваат од контролата, сè се одвива стихијно и драматично, па смртта на еден од учесниците во љубовниот триаголник е неизбежна. Во рамките на оваа група балади најразвиено сиже имаат песните за односите меѓу свекрвата, снаата и синот. Во нив, конфликтната состојба е психолошки мотивирана од исконската нетрпеливост меѓу свекрвата и снаата, а која произлегува од доминантната положба на свекрвата во домот; од таа причина, конфликтот секогаш завршува со смртта на сопружниците, а виновничката (свекрвата) никогаш не е непосредно казнета; на тој начин, етичкиот став на пејачот е јасен — мајката продолжува да живее не само со својата вина, туку и без сопственото чедо. Во некои балади се оди чекор понатаму и свекрвата се јавува како непосреден и суров убиец на снаата. Слични на овие песни се оние кои се посветени на нетрпеливоста меѓу јатрвите и золвата при што во некои примери омразата кон золвата е толку голема, што дури јатрвата е подготвена да си го жртвува своето дете со цел да ја обвини золвата. Баладите од овој тип се извонредно динамични и напрегнати и наликуваат на трагедија, но тие секогаш завршуваат така што злото на крајот се казнува. Најпосле, според импресивноста и драмските заплети не заостануваат ни баладите посветени на инцестот. Во македонските балади, овој мотив е развиен во две насоки — ненамерен и свесен инцест, кој може да биде извршен или е само инцест во обид. Овие песни се бројни во македонското народно творештво, а колку е сродството поблиско (татко-ќерка, брат-сестра), казната е поостра, додека кога се разботи за љубовните односи меѓу блиски братучеди, песните се исполнети со лиричност и завршуваат со шематизираната формула „убава мома род нема“.