Lihat sumber bagi Plasma (fizik)

{{otheruses|Plasma}}
[[Fail:Plasma-lamp 2.jpg|thumb|300px|right|[[Lampu plasma]] yang menampilkan beberapa fenomena plasma yang lebih rumit, termasuk ''filamentasi''.]]

Dalam [[fizik]] dan [[kimia]], '''plasma''' biasanya ialah '''gas terion''' yang dianggap sebagai satu [[fasa (jirim)|fasa jirim]] yang berasingan, dan yang berbeza dengan [[pepejal]], [[cecair]], dan [[gas]], disebabkan sifat-sifatnya yang unik. "Terion" bermaksud bahawa sekurang-kurang sebiji [[elektron]] berpisah daripada sesetengah atom-[[atom]] atau molekul-[[molekul]]. [[Cas elektrik]] yang bebas menyebabkan plasma itu menjadi [[Kekonduksian elektrik|konduktif secara elektrik]] dan supaya plasma itu dapat bertindak balas dengan kuat terhadap medan-[[medan elektromagnet]].

Keadaan jirim yang keempat ini dikenal pasti di dalam sebatang tiub nyahcas (atau [[tiub Crookes]]) dan dinamakan sebagai "jirim sinaran" oleh [[Sir William Crookes]] pada tahun [[1879]].  <ref>Crookes menyampaikan sebuah syarahan kepada [[Persatuan Kemajuan Sains British]] di [[Sheffield]], pada [[22 Ogos]] [[1879]] [http://www.worldcatlibraries.org/wcpa/top3mset/5dcb9349d366f8ec.html] [http://www.tfcbooks.com/mall/more/315rm.htm]</ref> Sifat jirim [[sinar katod]] di dalam tiub Crookes kemudian dikenal pasti oleh [[J. J. Thomson|Sir J.J. Thomson]], [[ahli fizik]] [[Inggeris]], pada tahun [[1897]] <ref>Diumumkan dalam syarahan malamnya kepada [[Institusi Diraja]] pada [[30 April]] [[1897]], dan  diterbitkan dalam ''[[Philosophical Magazine]]'', 44, 293 [http://web.lemoyne.edu/~GIUNTA/thomson1897.html]</ref> dan digelarkan "plasma" oleh  [[Irving Langmuir]] pada tahun [[1928]] <ref name="langmuir1928">I. Langmuir, "[http://adsabs.harvard.edu/cgi-bin/nph-bib_query?bibcode=1929PhRv...33..195T&amp;db_key=PHY&amp;data_type=HTML&amp;format=&amp;high=42ca922c9c29098 Oscillations in ionized gases]," ''Proc. Nat. Acad. Sci. U.S.'', jilid 14, m.s. 628, 1928</ref>, mungkin kerana jirim itu mengingatkannya tentang [[plasma darah]] <ref>G. L. Rogoff, Ed., ''IEEE Transactions on Plasma Science'', jilid 19, m.s. 989, Disember 1991. Sila lihat petikan di http://www.plasmacoalition.org/what.htm {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060420130322/http://www.plasmacoalition.org/what.htm |date=2006-04-20 }}</ref>. Langmuir menulis:
:"''Kecuali dekat elektrod-elektrod di mana terdapat ''sarung-sarung'' yang mempunyai amat sedikit elektron, gas terion mengandungi bilangan ion yang hampir sama banyak dengan bilangan  elektron dan oleh itu, cas ruangnya adalah amat kecil. Kita akan menggunakan nama ''plasma'' untuk menghuraikan kawasan ini yang mengandungi cas ion dan elektron yang seimbang." <ref name="langmuir1928''" />

Plasma biasanya mengambil bentuk awan-awan seakan-akan gas atau alur-[[alur ion]] bercas, tetapi mungkin juga termasuk debu dan butir-butir (dipanggil [[debu plasma]] ). <ref>Greg Morfill ''et al'', [http://www.iop.org/EJ/abstract/1367-2630/5/1/001 Penumpuan pada Plasma-plasma kompleks (berdebu)] (2003) ''New J. Phys''. 5</ref> Plasma ini biasanya dibentuk dengan  memanaskan dan mengionkan sesuatu gas. Elektron-elektron yang dilucutkan daripada atom-atom membolehkan cas-cas positif dan negatif untuk bergerak dengan bebas.

== Plasma umum ==
Plasma merupakan [[Fasa (jirim)|fasa jirim]] yang paling umum. Sesetengah anggaran menentukan bahawa 99% daripada keseluruhan alam semesta nampak terdiri daripada plasma. <ref>D. A. Gurnett, A. Bhattacharjee, Introduction to Plasma Physics: With Space and Laboratory Applications (2005) ([http://books.google.com/books?vid=ISBN0521364833&id=VcueZlunrbcC&pg=PA2&lpg=PA2&dq=%22visible+universe%22+plasma&sig=lYOjlHeChWHPVrPr2ALsv_OcSSQ Halaman 2]). Juga K Scherer, H Fichtner, B Heber, "Space Weather: The Physics Behind a Slogan" (2005) ([http://books.google.com/books?vid=ISBN3540229078&id=irHgIUtLi0gC&pg=PA138&lpg=PA138&dq=%22visible+universe%22+plasma+99%25&sig=tOUJpk03O8oaJZPB-WN2YuqxiLo Halaman 138])</ref>  Disebabkan ruang di antara bintang-[[bintang]] diisi dengan plasma, meskipun dalam keadaan yang amat jarang (lihat [[medium antara najam]] dan [[ruang antara galaksi]]), namun seluruh isi padu alam semesta pada dasarnya juga  terdiri daripada plasma (lihat  [[plasma astrofizik]]). Di dalam [[sistem suria]], [[planet]] [[Musytari]] merupakan jirim ''bukan''-plasma yang paling banyak, iaitu hanya kira-kira 0.1% daripada jisim dan 10<sup>−15</sup>% daripada isi padunya di dalam orbit [[Pluto]]. [[Hannes Alfvén]], ahli fizik plasma yang terkenal, juga memperhatikan bahawa disebabkan cas elekrik butiran-butiran yang amat kecil, butiran-butiran itu juga bertindak sebagai ion dan merupakan sebahagian plasma (lihat [[debu plasma]]).


{| width=96% align=center cellspacing=0 border=1
! colspan=3 bgcolor=cccccc style="padding:3px;" | Bentuk-bentuk plasma
|-
! width=32% style="padding:3px;" | Plasma Buatan
! width=32% style="padding:3px;" | Plasma Daratan
! width=32% style="padding:3px;" | [[:Kategori:Plasa ruang|Plasma Ruang]] dan [[Astrofizik]]
|-
| valign=top style="padding:5px 12px;" |
* [[Paparan plasma]] dan [[televisyen]] 
* [[Lampu pendarfluor]] (lampu bertenaga rendah), dan [[papan tanda neon]]
* Ekzos roket 
* Kawasan di hadapan [[perisai haba]] [[kapal angkasa lepas]] ketika masuk semula ke dalam [[Atmosfera bumi|atmosfera]]
* Penyelidikan [[tenaga lakuran]]
* [[Arka elektrik]] di dalam [[lampu arka]] atau arka [[Pengimpalan|pengimpal]]
* Bebola plasma (kekadang dipanggil sfera plasma atau [[glob plasma]])
* Plasma yang digunakan untuk menggores lapisan-lapisan [[dielektrik]] dalam pengeluaran [[litar bersepadu]]
| valign=top style="padding:5px 12px;" |
* [[Api|Naya api]] 
* [[Kilat]]
* [[Kilat bebola]]
* [[Api St. Elmo]]
* ''[[Kilat#Sprites.2C elves.2C jet.2C dan kilat atas atmosfera|Sprite, elves, jet]]''
* [[Ionosfera]]
* [[Aurora (astronomi)|Aurora kutub]]
| valign=top style="padding:5px 12px 10px 12px;" |
* [[Matahari]] dan bintang-[[bintang]] lain (merupakan plasma-plasma yang dipanaskan melalui [[pelakuran nuklear]])
* [[Angin suria]]
* [[Medium antara planet]]<br />(ruang di antara planet-planet)
* [[Medium antara najam]]<br />(ruang di antara sistem-sistem bintang)
* [[Ruang antara galaksi|Medium antara galaksi]]<br />(ruang di antara galaksi-galaksi)
* Tiub fluks [[Io (bulan)|Io]]-[[Musytari]] 
* [[Cakera tokokan]]
* [[Nebula]] antara najam
|}<br />

== Ciri-ciri dan parameter plasma ==
[[Fail:plasma fountain.gif|thumb|200px|right|"'''[[Pancutan plasma]]'''" Bumi, menunjukkan oksigen, helium, dan ion hidrogen yang memancut ke angkasa dari rantau berdekatan kutub Bumi. Kawasan kuning malap ditunjukkan di atas kutub utara persembahkan kehilangan gas dari Bumi ke angkasa; kawasan hijau adalah aurora borealis-atau tenaga plasma menuang balik ke atmosfera.<ref>Pancutan plasma  [http://pwg.gsfc.nasa.gov/istp/news/9812/solar1.html Sumber], keluaran penerbitan: [http://pwg.gsfc.nasa.gov/istp/news/9812/solarwind.html Angin Suria Memicit Sesetengah dari Atmosfera ke Angkasa]</ref> ]]

Ciri-ciri plasma amat bergantung kepada kebanyakan parameter (atau secara purata). Sesetengah parameter plasma yang penting adalah [[darjah pengionan]], ketumpatan, suhu plasma, dan [[medan magnet]] dalam kawasan plasma. Kita akan menerangkan parameter ini dan kemudian menyatakan bagaimana plasma berinteraksi dengan medan elektrik dan magnet dan menggariskan beberapa perbezaan antara plasma dan gas.

=== Pengertian plasma ===
Walaupun plasma merupakan bahan berzarah positif dan negatif yang neutral secara elektrik, pengertian yang lebih terperibnci memerlukan tiga syarat untuk dipenuhi:

:# '''Penganggaran plasma''': Zarah bercas perlulah berhampiran satu sama lain supaya setiap zarah mempengaruhi banyak zarah bercas yang berdekatan, berbanding hanya berinteraksi dengan zarah terdekat (kesan bersama ini adalah untuk memngasingkan ciri sesuatu plasma). Penganggaran plasma hanya sah apabila bilangan elektron di dalam sfera pengaruh (dipanggil ''sfera Debye'' yang jejarinya adalah kepanjangan Debye (penabiran)) bagi zarah tertentu adalah besar. Purata bilangan zarah dalam sfera Debye diberikan oleh parameter plasma, Λ.
:# '''Interaksi jasad besar''': Panjang penabiran Debye (diterangkan di atas) adalah pendek dibandingkan dengan saiz fizikal plasma. Syarat ini bermakna interaksi dalam jasad besar plasma itu lebih penting daripada di tepi yang kesan sempadan mungkin akan mengambil alih.
:# '''Frekuensi plasma''': Frekuensi elektron plasma (mengukur pengayunan plasma bagi elektron) adalah besar berbanding frekuensi perlanggaran elektron-neutral (mengukur frekuensi perlanggaran antara elektron dan zarah neutral). Apabila syarat ini sah, plasma akan bertindak penghalang cas dengan cepat (kuasi-keneutralan adalah ciri pengenalan plasma yang lain).

=== Julat parameter plasma ===
Parameter plasma boleh mengambil nilai yang pelbagai menurut [[tertib magnitud]] tetapi ciri-ciri plasma yang ketara beza parameternya mungkin seakan-akan sama (lihat [[penskalaan plasma]]). Jadual berikut hanya dipertimbangkan bagi plasma atom konvensional dan bukan fenoma bukan eksotik seperi [[plasma kuark gluon]]:

<table class="wikitable">
<tr bgcolor="#eeeeee" align=center><td></td><td colspan=2>'''Julat biasa bagi parameter plasma''': tertib magnitud (OOM)</td></tr>
<tr bgcolor="#eeeeee" align=center><td>'''Ciri-ciri'''</td><td>'''Plasma daratan'''</td><td>'''Plasma kosmos'''</td></tr>
<tr><td>'''Saiz'''<br />dalam meter</td><td>10<sup>−6</sup> m (plasma makmal) ke<br />10<sup>2</sup> m (kilat) (~8 [[Tertib Magnitud|TM]])</td><td>10<sup>−6</sup> m (perisai kapal angkasa) ke<br />10<sup>25</sup> m (nebula antara galaksi) (~31 TM)<br /></td></tr>
<tr><td>'''Jangka hayat'''<br />dalam saat</td><td>10<sup>−12</sup> s (plasma laser) ke<br />10<sup>7</sup> s (lampu pendarfluor) (~19 TM)</td><td>10<sup>1</sup> s (nyalaan suria) ke<br />10<sup>17</sup> s (plasma antara galaksi) (~17 TM)</td></tr>
<tr><td>'''Ketumpatan'''<br /> dalam zarah per<br />meter padu</td><td>10<sup>7</sup> m<sup>-3</sup> ke<br />10<sup>32</sup> m<sup>-3</sup> (plasma pengurungan inersia)</td><td>10<sup>0</sup> (i.e., 1) m<sup>-3</sup> (medium antara galaksi) ke<br />10<sup>30</sup> m<sup>-3</sup> (teras najam)</td></tr>
<tr><td>'''Suhu'''<br />dalam kelvin</td><td>~0 K (plasma tak nutral berhablur<ref>Lihat [http://sdphca.ucsd.edu/ The Nonneutral Plasma Group] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170718153228/http://sdphca.ucsd.edu/ |date=2017-07-18 }} di Universiti California, San Diego</ref>) ke<br />10<sup>8</sup> K (plasma pelakuran magnet)</td><td>10<sup>2</sup> K (aurora) ke<br />10<sup>7</sup> K (teras matahari)</td></tr>
<tr><td>'''Medan magnet'''<br />dalam tesla</td><td>10<sup>−4</sup> T (plasma makmal) ke<br />10<sup>3</sup> T (plasma berkuasa denyutan)</td><td>10<sup>−12</sup> T (medium anatara galaksi) ke<br />10<sup>11</sup> T (berhampiran bintang neutron)</td></tr>
</table>

=== Darjah pengionan ===
Untuk plasma wujud, pengionan adalah perlu. Darjah pengionan bagi suatu plasma adalah perkadaran atom yang kehilangan (atau memperoleh) [[elektron]], dan sebahagian besarnya dikawal oleh [[suhu]]. Walaupun gas yang terion sesedikit 1% daripada zarah yang terion, ia turut boleh mempunyai ciri-ciri plasma (dalam kata lain, mampu bertindak balas dengan medan magnet dan kekonduktifan elektrik yang tinggi). Darjah pengionan α ditakrifkan sebagai α = n<sub>i</sub>/(n<sub>i</sub> + n<sub>a</sub>), n<sub>i</sub> dalah bolangan ketumpatan ion dan n<sub>a</sub> adalah bilangan ketumpatan atom neutral.

=== Suhu ===
Suhu plasma secara biasanya disukat dalam [[Kelvin]] atau [[elektron volt]], dan suatu pengukuran [[tenaga kinetik]] terma per zarah. Dalam kebanyakan kes, elektron amat hampir dengan keseimbangan terma yang suhunya adalah amat jelas secara relatif, walaupun terdapat sisihan nyata daripada fungsi [[taburan Maxwell|taburan tenaga secara Maxwell]], sebagai contoh adalah sinaran ultra ungu, zarah bertenaga atau medan elektrik yang kuat. Disebabkan perbezaan yang besar dalam jisim, elektron menjadi keseimbangan termodinamik antara satu sama lain lebih cepat daripada mencapai keseimbangan dengan ion atau neutral atom. Bagi sebab ini, [[suhu ion]] agak berlainan (lazimnya lebih rendah) daripadasuhu elektron. Perkara ini adalah lazim bagi plasma teknologi terion yang lemah yang ionnya selalu hampir dengan suhu sekeliling.

Berdasarkan suhu relatif bagi elektron, ion dan atom neutral, plasma dikelaskan sebagai terma atau tidak terma. Plasma terma mempunyai elektron dan zarah berat pada suhu yang sama iaitu mereka telah mencapai keseimbangan terma antara satu sama lain. Plasma tidak terma pula mempunyai ion dan atom neutral pada suhu yang lebih rendah (lazimnya [[suhu bilik]]) tetapi elekton adalah lebih "panas".

Suhu mengawal darjah pengionan plasma. Secara terperincinya, pengionan plasma ditentukan oleh suhu elektron relatif kepada [[tenaga pengionan]] (dan lebih lemah oleh ketumpatan) yang menurut persamaan Saha. Suatu plasma kadang-kala dirujuk sebagai "panas" jika ia hampir terion sepenuhnya, atau "sejuk" jika hanya pecahan kecil (contonhnya 1%) daripada molekul gas terion (tetapi takrifan lain bagi istilah plasma panas dan plasma sejuk adalah biasa). Malah dalam plasma sejuk sekalipun, suhu elektron mash beberapa ribu darjah [[Celsius]]. Plasma yang sering digunakan dalam teknologi plasma adalah plasma sejuk.

== Lihat juga ==
{{portal|Fizik}}
* [[Magnetohidrodinamik]]
* [[Parameter plasma]]
* [[Penskrinan medan elektrik]]
* [[Peranti Heliks Besar]]
* [[Senarai ahli fizik plasma]]
* [[Senarai terbitan fizik#Fizik plasma|Terbitan-terbitan fizik plasma yang penting]]

== Pautan luar ==
* [http://www.rmcybernetics.com/research/resonance/plasma.htm Foto-foto plasma] – syot rapat berpeleraian tinggi
* [http://fusedweb.pppl.gov/CPEP/Chart_Pages/5.Plasma4StateMatter.html Plasma: Keadaan Jirim Keempat] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070303133122/http://fusedweb.pppl.gov/CPEP/Chart_Pages/5.Plasma4StateMatter.html |date=2007-03-03 }}
* [http://www.plasmas.org/ Sains dan Teknologi Plasma]
* [http://plasma-gate.weizmann.ac.il/PlasmaI.html Plasma dalam Internet] – senarai pautan yang menyeluruh berkenaan dengan plasma.
* Pengenalan Fizik Plasma: [http://farside.ph.utexas.edu/teaching/plasma/lectures/lectures.html Kursus sisawah yang diberikan oleh Richard Fitzpatrick] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100308122630/http://farside.ph.utexas.edu/teaching/plasma/lectures/lectures.html |date=2010-03-08 }} | [http://silas.psfc.mit.edu/introplasma/index.html Pengenalan M.I.T. oleh I.H.Hutchinson]
* [http://plasmas.org/ Gambaran keseluruhan untuk pautan-pautan dan penggunaan-penggunaan plasma]
* [http://wwwppd.nrl.navy.mil/nrlformulary/index.html Rumusan Plasma NRL dalam talian] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070428195056/http://wwwppd.nrl.navy.mil/nrlformulary/index.html |date=2007-04-28 }} ([http://w3.pppl.gov/~dcoster/nrl/ versi html)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070208233337/http://w3.pppl.gov/~dcoster/nrl/ |date=2007-02-08 }}
* [http://www.plasmacoalition.org/ Halaman Campuran Plasma]
* [http://starfire.ne.uiuc.edu/ Saling Tindak Bahan Plasma] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20050308192828/http://starfire.ne.uiuc.edu/ |date=2005-03-08 }}
* [http://c3po.barnesos.net/homepage/lpl/grapeplasma/ Bagaimana membuat bebola plasma yang memijar di dalam ketuhar mikrogelombang dengan menggunakan sebiji anggur] | [http://stewdio.org/plasma/ Lebih... (Video)]
* Projek penyelidikan Jabatan Pertanian Amerika Syarikat:   [http://www.ars.usda.gov/research/projects/projects.htm?ACCN_NO=409114/ "Nyahkontaminasi Hasil Segar dengan Plasma Sejuk"]


{{Phase_of_matter}}
{{Nuclear Technology}}

[[Kategori:Frasa dari jirim]]
[[Kategori:Fizik plasma| ]]
[[Kategori:Astrofizik]]