Aqbeż għall-kontentut

Djalett

Immodifika l-ħoloq
Minn Wikipedija, l-enċiklopedija l-ħielsa
Dijagramma tar-relazzjoni bejn il-continuum ta' djaletti Ġermaniċi tal-Punent u l-varjetajiet standard

It-terminu djalett (mil-Latin dialectus, dialectos, mill-Grieg Antik διάλεκτος, diálektos jiġifieri "diskors", minn διά, diá "permezz (ta' dan)" u λέγω, légō "jiena nitkellem") jista' jirreferi għal wieħed minn żewġ fenomeni lingwistiċi distinti:

  • varjetà ta' lingwa li tkun karatteristika ta' grupp partikolari ta' kelliema ta' lingwa.[1] Skont din id-definizzjoni, id-djaletti jew il-varjetajiet ta' lingwa partikolari jkollhom rabta sfiqa u sikwit ikunu intelliġibbli reċiprokament, speċjalment jekk ikunu qrib xulxin fuq continuum ta' djaletti;
  • użu kollokjali f'żoni ġeografiċi speċifiċi, is-soltu fi ħdan reġjun jew stat.

Karatteristiċi li jiddistingwu d-djaletti minn xulxin jistgħu jinstabu fil-lessiku (vokabularju) u fil-grammatika, kif ukoll fil-pronunzja (il-fonoloġija, inkluż il-prosodija). Fejn id-distinzjonijiet ewlenin ikunu biss jew l-iktar fil-pronunzja, it-terminu iktar speċifiku aċċent jista' jintuża minflok djalett. Id-differenzi li jkunu kkonċentrati l-iktar fil-lessiku jistgħu jissejħu lingwi kreole. Meta d-differenzi lessikali jkunu kkonċentrati l-iktar fil-vokabularju speċjalizzat ta' professjoni jew ta' organizzazzjoni oħra, dawn ikunu lingwaġġi tekniċi; filwaqt li d-differenzi fil-vokabularju li jiddaħħlu apposta biex jiġu esklużi terzi jew bħala drawwiet biex ikun hemm distinzjoni minn klassi għal oħra ta' nies huma magħrufa bħala kriptoletti u jinkludu pereżempju s-slang. Ix-xejriet partikolari fit-taħdit li jintużaw minn individwu jitqiesu bħala l-idjolett ta' dik il-persuna.

Sabiex jiġu kklassifikati sottosettijiet ta' lingwa bħala djaletti, il-lingwisti jqisu d-distanza lingwistika. Id-djaletti ta' lingwa b'sistema ta' kitba joperaw fuq livelli differenti ta' distanza mill-forma tal-kitba standardizzata. Xi djaletti ta' lingwa mhumiex intelliġibbli reċiprokament fil-forma mitkellma, u dan iwassal għal dibattitu dwar jekk dawn humiex reġjoletti jew lingwi separati.

Djaletti standard u mhux standard

[immodifika | immodifika s-sors]

Djalett standard, magħruf ukoll bħala "lingwa standardizzata", ikun appoġġat mill-istituzzjonijiet. Tali appoġġ istituzzjonali jista' jinkludi kwalunkwe entità minn dawn li ġejjin jew kollha kemm huma: rikonoxximent jew deżinjazzjoni mill-gvern; preżentazzjoni formali fit-tagħlim bħala l-forma "korretta" ta' lingwa; monitoraġġ informali tal-użu ta' kuljum; grammatiki ppubblikati, dizzjunarji, u kotba akkademiċi li jistabbilixxu forma normattiva mitkellma u bil-miktub; kif ukoll letteratura formali estensiva (eż. proża, poeżija, fizzjoni, eċċ.) li tużaha. Eżempju ta' lingwa standardizzata hija l-lingwa Franċiża li hija appoġġata mill-istituzzjoni Académie Française.

Djalett mhux standard ikollu grammatika u vokabularju kompleti, iżda s-soltu ma jkollux appoġġ istituzzjonali.

Djalett bħala varjetà lingwistika ta' lingwa

[immodifika | immodifika s-sors]

It-terminu jiġi applikat l-iktar għal xejriet ta' taħdit reġjonali, iżda djalett jista' jiġi definit ukoll minn fatturi oħra, bħall-klassi soċjali jew l-etniċità.[2] Djalett li jiġi assoċjat ma' klassi soċjali partikolari jista' jissejjaħ soċjolett. Djalett li jiġi assoċjat ma' grupp etniku partikolari jista' jissejjaħ etnolett.

Djalett ġeografiku/reġjonali jista' jissejjaħ reġjolett[3] (jeżistu termini alternattivi, fosthom "reġjonalett"[4], "ġeolett"[5], u "topolett"[6]). Skont din id-definizzjoni, kwalunkwe varjietà ta' lingwa partikolari tista' tiġi kklassifikata bħala "djalett", inkluż kwalunkwe varjetà standardizzata. F'dan il-każ, id-distinzjoni bejn il-"lingwa standard" (jiġifieri d-djalett "standard" ta' lingwa partikolari) u d-djaletti "mhux standard" (vernakolari) tal-istess lingwa spiss tkun arbitrarja u bbażata fuq kunsiderazzjonijiet soċjali, politiċi, kulturali jew storiċi jew fuq il-prevalenza u l-prominenza.[7][8][9] B'mod simili, id-definizzjonijiet tat-termini "lingwa" u "djalett" jistgħu jitrikkbu u sikwit ikunu soġġetti għal dibattitu. Spiss id-differenzjazzjoni bejn iż-żewġ klassifikazzjonijiet tkun imsejsa fuq motivi arbitrarji jew soċjopolitiċi.[10] Madankollu, it-terminu "djalett" xi kultant ikun ristrett biex ifisser "varjetà mhux standard", partikolarment f'ambjenti mhux speċjalizzati u fi tradizzjonijiet lingwistiċi mhux ibbażati fuq l-Ingliż.[11][12][13][14]

Djalett jew lingwa

[immodifika | immodifika s-sors]

Ma hemm l-ebda kriterju aċċettat universalment sabiex issir distinzjoni bejn żewġ lingwi differenti minn żewġ djaletti (jiġifieri varjetajiet) tal-istess lingwa.[15] Jeżistu għadd ta' miżuri approssimattivi, li xi kultant iwasslu għal riżultati kontradittorji. Għaldaqstant, id-distinzjoni (dikotomija) bejn djalett u lingwa hija soġġettiva (arbitrarja) u tiddependi fuq il-qafas ippreferut ta' referenza tal-utent.[16] Pereżempju, kien hemm diskussjoni dwar jekk l-Ingliż Kreole ta' Limón għandux jiġi kkunsidrat bħala "xorta" ta' Ingliż jew lingwa differenti. Din il-lingwa kreole hija mitkellma fil-kosta tal-Karibew ta' Costa Rica fl-Amerka Ċentrali minn dixxendenti Ġamajkani. Il-pożizzjoni li jappoġġaw il-lingwisti ta' Costa Rica tiddependi skont liema università jirrappreżentaw. Eżempju ieħor huwa l-Iskanjan, li saħansitra għal xi żmien kellu l-kodiċi ISO tiegħu.

Distanza lingwistika

[immodifika | immodifika s-sors]

Kriterju importanti għall-kategorizzazzjoni tal-varjetajiet ta' lingwa huwa d-distanza lingwistika. Sabiex varjietà titqies bħala djalett, id-distanza lingwistika bejn iż-żewġ varjetajiet trid tkun żgħira. Id-distanza lingwistika bejn forom mitkellma jew bil-miktub ta' lingwa tiżdied meta jiġu kkaratterizzati d-differenzi bejn il-forom. Pereżempju, żewġ lingwi bi strutturi sintattiċi differenti għalkollox ikollhom distanza lingwistika kbira, filwaqt li lingwa bi ftit differenzi minn oħra tista' titqies bħala djalett jew relatata mill-qrib ma' dik il-lingwa. Id-distanza lingwistika tista' tintuża biex jiġu ddeterminati l-familji lingwistiċi u r-relazzjonijiet lingwistiċi. Pereżempju, lingwi b'distanza lingwistika żgħira, bħall-Olandiż u l-Ġermaniż, jitqiesu bħala relatati lingwistikament. L-Olandiż u l-Ġermaniż huma relatati lingwistikament fil-grupp ta' lingwi Ġermaniċi tal-Punent. Xi lingwi relatati ma' xulxin ikunu eqreb ta' xulxin f'termini ta' distanza lingwistika minn lingwi relatati ma' xulxin oħra. Il-Franċiż u l-Ispanjol, li huma lingwi relatati ma' xulxin fil-fergħa Rumanza tal-grupp ta' lingwi Indo-Ewropej, huma eqreb ta' xulxin milli huma fir-rigward ta' kwalunkwe lingwa mill-grupp Ġermaniku tal-Punent.[17] Meta l-lingwi jkunu qrib xulxin f'termini ta' distanza lingwistika, ikunu jixxiebħu, u huwa għalhekk li d-djaletti ma jiġux ikkunsidrati bħala distanti lingwistikament mill-lingwa li nibtu minnha.

Intelliġibbiltà reċiproka

[immodifika | immodifika s-sors]

Kriterju li sikwit jitqies li huwa purament lingwistiku huwa dak tal-intelliġibbiltà reċiproka: jingħad li żewġ varjetajiet ikunu djaletti tal-istess lingwa jekk kelliem ta' varjetà jikkonferixxi biżżejjed għarfien sabiex jifhem u jiġi mifhum minn kelliem ta' varjetà oħra; inkella, jingħad li jkunu lingwi differenti.[18] Madankollu, din id-definizzjoni ma tistax tiddelimita b'mod konsistenti l-lingwi fil-każ ta' continuum ta' djaletti (jew katina ta' djaletti), li jkun fiha sekwenza ta' varjetajiet, fejn kull varjetà tkun intelliġibbli reċiprokament mill-varjetà sussegwenti, iżda fejn varjetajiet 'il bogħod minn xulxin ma jistgħux ikunu intelliġibbli reċiprokament.[18] Problemi oħra marbuta ma' dan il-kriterju huma li l-intelliġibbiltà reċiproka sseħħ f'livelli li jvarjaw, u huwa diffiċli li ssir distinzjoni meta jkun hemm il-familjarità preċedenti ma' varjetà oħra. L-intelliġibbiltà reċiproka rrapportata tista' tiġi affettwata wkoll mill-attitudnijiet tal-kelliema fil-konfront tal-komunità l-oħra ta' kelliema.[19]

Ir-rekwiżit għar-reċiproċità ġie abbandunat mil-Language Survey Reference Guide (Gwida ta' Referenza għal Stħarriġ Lingwistiku) ta' SIL International, il-pubblikaturi tal-Ethnologue u l-awtorità ta' reġistrazzjoni tal-istandard ISO 639-3 għall-kodiċijiet tal-lingwi. Huma jiddefinixxu "raggruppament ta' djaletti" bħala varjetà ċentrali flimkien ma' dawk il-varjetajiet kollha li l-kelliema tagħhom jifhmu l-varjetà ċentrali fuq livell limitu speċifikat jew ogħla. Jekk il-livell limitu jkun għoli, is-soltu bejn 70 % u 85 %, ir-raggruppament jiġi ddeżinjat bħala lingwa.[20]

Definizzjonijiet soċjolingwistiċi

[immodifika | immodifika s-sors]

Kriterju ieħor li jintuża xi drabi biex issir distinzjoni bejn djaletti u lingwi hija n-nozzjoni soċjolingwistika ta' awtorità lingwistika. Skont din id-definizzjoni, żewġ varjetajiet jitqiesu djaletti tal-istess lingwa jekk (f'mill-inqas f'xi ċirkostanzi) jirreferu għall-istess awtorità rigward xi mistoqsijiet dwar il-lingwa tagħhom. Pereżempju, biex wieħed jitgħallem l-isem ta' invenzjoni ġdida, jew xi speċi rari barranija ta' pjanta, il-kelliema tal-Ġermaniż ta' Westfalia u tal-Lvant ta' Franken jistgħu jikkonsultaw dizzjunarju Ġermaniż jew jistaqsu espert li jitkellem il-Ġermaniż dwar is-suġġett. B'hekk, dawn il-varjetajiet jingħad li jkunu dipendenti jew eteronomi fir-rigward tal-Ġermaniż Standard, li jingħad li jkun awtonomu.[21]

F'kuntrast ma' dan, il-kelliema fin-Netherlands ta' varjetajiet tas-Sassonja t'Isfel li jkunu simili għal dawk ta Westfalia, minflok jikkonsultaw dizzjunarju tal-Olandiż Standard. B'mod simili, għalkemm il-Yiddish huwa kklassifikat mil-lingwisti bħala lingwa fil-grupp Ġermaniż Għoli Nofsani ta' lingwi u għandu xi livell ta' intelliġibbiltà reċiproka mal-Ġermaniż, kelliem tal-Yiddish jikkonsulta dizzjunarju tal-Yiddish iktar milli dizzjunarju tal-Ġermaniż f'każ bħal dan.

Fi ħdan dan il-qafas, W. A. Stewart iddefinixxa lingwa bħala varjetà awtonoma flimkien mal-varjetajiet kollha li huma eteronomi fir-rigward tagħha, u nnota li definizzjoni ekwivalenti essenzjali kienet ġiet iddikjarata minn Charles A. Ferguson u John J. Gumperz fl-1960.[22][23] Varjetà eteronoma tista' titqies djalett ta' lingwa definita b'dan il-mod. F'dawn it-termini, id-Daniż u n-Norveġiż, għalkemm sa ċertu punt huma intelliġibbli reċiprokament, jitqiesu bħala lingwi separati.[24] Fil-qafas ta' Heinz Kloss, dawn jiġu deskritti bħala lingwi permezz ta' ausbau (żvilupp) iktar milli permezz ta' abstand (separazzjoni).[25]

F'sitwazzjonijiet oħra, grupp relatat mill-qrib ta' varjetajiet ikollu intelliġibbiltà reċiproka konsiderevoli (għalkemm mhux kompleta), iżda l-ebda grupp ma jiddomina fuq l-oħrajn. Sabiex jiddeskrivu din is-sitwazzjoni, l-edituri tal-Handbook of African Languages (Manwal tal-Lingwi Afrikani) introduċew it-terminu raggruppament ta' djaletti bħala unità ta' klassifikazzjoni fl-istess livell ta' lingwa.[26] Sitwazzjoni simili, iżda b'livell ikbar ta' nuqqas ta' intelliġibbiltà reċiproka, ġiet imsejħa raggruppament ta' lingwi.[27]

Fatturi politiċi

[immodifika | immodifika s-sors]

Madankollu, f'bosta soċjetajiet, djalett partikolari, spiss soċjolett ta' klassi tal-elit, tiġi identifikata bħala l-verżjoni "standard" jew "proprja" ta' lingwa minn dawk li jkunu jridu jagħmlu distinzjoni soċjali f'kuntrast ma' varjetajiet oħra. B'riżultat ta' dan, f'xi kuntesti, it-terminu "djalett" jirreferi speċifikament għal varjetajiet bi status soċjali baxx. F'dan is-sens sekondardju ta' "djalett", il-varjetajiet ta' lingwa spiss jissejħu djaletti minflok lingwi:

  • jekk ma jkollhom l-ebda forma standard jew kodifikata;
  • jekk qajla jew qatt ma jintużaw bil-miktub (għajr taħdit irrapportat);
  • jekk il-kelliema ta' lingwa partikolari ma jkollhomx stat tagħhom stess;
  • jekk ma jkollhomx prestiġju meta mqabbla ma' xi varjetà li spiss tkun standardizzata.

L-istatus ta' "lingwa" ma jiġix unikament iddeterminat minn kriterji lingwistiċi, iżda huwa wkoll ir-riżultat ta' żvilupp storiku u politiku. Ir-Romansh bħala lingwa beda jiġi miktub, u għalhekk huwa rikonoxxut bħala lingwa, anke jekk huma qrib ħafna ta' djaletti Alpini tal-Lombardia u l-Latin klassiku. Eżempju oppost huwa ċ-Ċiniż, li l-varjazzjonijiet tiegħu bħall-Mandarin u l-Kantoniż spiss jissejħu djaletti u mhux lingwi fiċ-Ċina, minkejja n-nuqqas ta' intelliġibbiltà reċiproka tagħhom.

Il-konfini nazzjonali xi kultant iwasslu biex id-distinzjoni bejn "lingwa" u "djalett" tkun kwistjoni ta' importanza politika. Grupp li jitkellem "lingwa" separata jista' jitqies bħala li għandu iktar jedd biex jiddikjara li huwa "poplu" separat, u għalhekk li jistħoqqlu iktar li jkollu stat indipendenti tiegħu, filwaqt li grupp li jitkellem "djalett" jista' jitqies bħala sottogrupp, jiġifieri parti minn poplu ikbar, li jkollu jikkuntenta bl-awtonomija reġjonali.

Il-lingwist tal-Yiddish Max Weinreich ippubblika l-espressjoni A shprakh iz a dialekt mit an armey un flot ("אַ שפּראַך איז אַ דיאַלעקט מיט אַן אַרמײ און פֿלאָט"‎, li tfisser "Lingwa hija djalett b'armata u bi flotta navali") f'YIVO Bleter (25.1, 1945, p. 13). L-importanza tal-fatturi politiċi fi kwalunkwe tentattiv biex wieħed iwieġeb il-mistoqsija "x'inhi lingwa?" hija kbira biżżejjed biex tixħet dubju dwar jekk huwiex possibbli li jkun hemm definizzjoni strettament lingwistika, mingħajr approċċ soċjokulturali. Dan jintwera bil-frekwenza li biha l-aforiżma armata-flotta navali tiġi kkwotata.

Djalett u aċċent

[immodifika | immodifika s-sors]

John Lyons isostni li "Bosta lingwisti [...] iqisu d-differenzi fl-aċċent bħala differenzi fid-djalett". Inġenerali, l-aċċent jirreferi għall-varjazzjonijiet fil-pronunzja, filwaqt li d-djalett jinkorpora wkoll varjazzjonijiet speċifiċi fil-grammatika u fil-vokabularju.

Referenzi

[immodifika | immodifika s-sors]
  1. ^ "DIALECT | Definition of DIALECT by Oxford Dictionary on Lexico.com also meaning of DIALECT". Lexico Dictionaries | English (bl-Ingliż). Arkivjat minn l-oriġinal fl-2021-05-16. Miġbur 2021-07-31.
  2. ^ "Definition of DIALECT". www.merriam-webster.com (bl-Ingliż). Miġbur 2021-07-31.
  3. ^ Wolfram, Walt and Schilling, Natalie. 2016. American English: Dialects and Variation. West Sussex: John Wiley & Sons, p. 184.
  4. ^ Daniel. W. Bruhn, Walls of the Tongue: A Sociolinguistic Analysis of Ursula K. Le Guin's The Dispossessed, p. 8.
  5. ^ Christopher D. Land, "Varieties of the Greek language", in Stanley E. Porter, Andrew Pitts (ed.), The Language of the New Testament: Context, History, and Development, p. 250, ISBN 978-9004234772.
  6. ^ "topolect". The American Heritage Dictionary of the English Language (4th ed.). Boston: Houghton Mifflin Harcourt. 2010.
  7. ^ Chao, Yuen Ren (1968). Language and Symbolic Systems. CUP archive. p. 130. ISBN 9780521094573.
  8. ^ Lyons, John (1981). Language and Linguistics. Cambridge University Press. p. 25.
  9. ^ Johnson, David (27 May 2008). How Myths about Language Affect Education: What Every Teacher Should Know. p. 75. ISBN 978-0472032877.
  10. ^ McWhorter, John (2016-01-19). "There's No Such Thing as a 'Language'". The Atlantic (bl-Ingliż). Miġbur 2021-07-31.
  11. ^ Perak, Benedikt; Trask, Robert; Mihaljević, Milica (2005). Temeljni lingvistički pojmovi (bis-Serbo-Kroat). p. 81.
  12. ^ Schilling-Estes, Natalies (2006). "Dialect variation". In Fasold, R.W.; Connor-Linton, J. (eds.). An Introduction to Language and Linguistics. Cambridge: Cambridge University Press. pp. 311-341.
  13. ^ Gala, Sławomir (1998). Teoretyczne, badawcze i dydaktyczne założenia dialektologii (bil-Pollakk). Łódzkie Towarzystwo Naukowe. p. 24. ISBN 9788387749040.
  14. ^ Dąbrowska-Kardas, Małgorzata (2012). Analiza dyrektywalna przepisów części ogólnej kodeksu karnego (bil-Pollakk). Wolters Kluwer. p. 32. ISBN 9788326446177.
  15. ^ Cysouw, Michael; Good, Jeff. (2013). "Languoid, Doculect, and Glossonym: Formalizing the Notion 'Language'." Language Documentation and Conservation. 7. 331–359.
  16. ^ Tomasz Kamusella. 2016. The History of the Normative Opposition of 'Language versus Dialect:' From Its Graeco-Latin Origin to Central Europe’s Ethnolinguistic Nation-States (pp 189-198). Colloquia Humanistica. Vol 5.
  17. ^ Tang, Chaoju; van Heuven, Vincent J. (May 2009). "Mutual intelligibility of Chinese dialects experimentally tested". Lingua. 119 (5): 709–732. ISSN 0024-3841.
  18. ^ a b Comrie, Bernard (2018). "Introduction". In Bernard Comrie (ed.). The World's Major Languages. Routledge. pp. 2-3. ISBN 978-1-317-29049-0.
  19. ^ Chambers, Jack; Trudgill, Peter (1998). Dialectology (it-tieni ed.). Cambridge University Press. p. 4.
  20. ^ Grimes, Joseph Evans (1995). Language Survey Reference Guide. SIL International. p. 17. ISBN 978-0-88312-609-7.
  21. ^ Chambers, Jack; Trudgill, Peter (1998). Dialectology (it-tieni ed.). Cambridge University Press. p. 10.
  22. ^ Stewart, William A. (1968). "A sociolinguistic typology for describing national multilingualism". In Fishman, Joshua A. (ed.). Readings in the Sociology of Language. De Gruyter. pp. 531-545. ISBN 978-3-11-080537-6. p. 535.
  23. ^ Ferguson, Charles A.; Gumperz, John J. (1960). "Introduction". In Ferguson, Charles A.; Gumperz, John J. (eds.). Linguistic Diversity in South Asia: Studies in Regional, Social, and Functional Variation. Indiana University, Research Center in Anthropology, Folklore, and Linguistics. pp. 1-18. p. 5.
  24. ^ Chambers, Jack; Trudgill, Peter (1998). Dialectology (it-tieni ed.). Cambridge University Press. p. 11.
  25. ^ Kloss, Heinz (1967). "'Abstand languages' and 'ausbau languages'". Anthropological Linguistics. 9 (7): 29–41. JSTOR 30029461.
  26. ^ Handbook Sub-committee Committee of the International African Institute. (1946). "A Handbook of African Languages". Africa. 16 (3): 156–159. JSTOR 1156320.
  27. ^ Hansford, Keir; Bendor-Samuel, John; Stanford, Ron (1976). "A provisional language map of Nigeria". Savanna. 5 (2): 115-124. p. 118.

Ħoloq esterni

[immodifika | immodifika s-sors]
Wikimedia Commons għandha fajls multimedjali li għandhom x'jaqsmu ma': Djalett (Dialects)
Miksub minn "https://mt.wikipedia.org/w/index.php?title=Djalett&oldid=298492"