Tiggelwaark
n Tiggelwaark is n febriek woar man brikken, bakstainen, moaken dut. Der binnen in Mesopotamie en in t Indus-dal olle steden voenden dij oem en bie 3000 v.Kr. bòwd binnen vun bakstainen, wat angeft dat in dij tied man al brikken moaken koen. Veurbeelden van dizze steden binnen Mohenjo Daro, Harappa in Pakistan en Ur in Irak.
Grönnen
[bewark | bronkode bewarken]t Bakken van brikken in Grönnen kwam pas om en bie 1100 n.Kr. en woer dou veuraal doan deur de kloosters. In n ìnde olle kèrken, tiggelpoaden en olle hoezen op t Hogelaand binnen nog aingoal olle kloostermoppen te zain. In de 12. aiw woer der voak töfstain moakt, dat herkenboar is aan zien geel-broenege en sumtieds griezege kleur. De schaive toren vun de Walfridus-kìrk van Beem is goud veurbeeld vun töfstain. Oem en bie de 14. aiw goeng man over oep klaaistain, dat rood-oranje is. In t kìrkje van Doezem zugt man nog goud de verschaaidene stainsoorten: de toren is moakt vun töfstain, t achterènd is moakt vun klaaistain kloostermoppen en t middenstoek is moakt vun nije klaaistain brikken. In de loate middelaiwen was dit n hail biezunder goud en doarom woeren allend belaangrieke gebòwen, zo as pakhoezen in Stad, börgen en kèrken, bòwd van stainen. In tied van de industriele revolutsie kwammen de tiggelwaarken pas echt oep en veuraal in Grönnen, môr ook in Fraislaand en Oostfraislaand. Oep de grup van t klaai en t veen stoenen n hail ènde, môr ook bie t woater laangs, zo as de Eemse, oem de stainen te vervoaren. De aigender vun n tiggelwaark lait voak n börgke baauwen bie de tiggelwaark, woar hai den zulfs wonen goeng.
Oem en bie 1900 stoenen der in Grönnen sikkoem 80 tiggelwaarken, veuraal bie t Damsterdaip en t Winschoterdaip laangs. t Laandschoep van Fraislaand, Grönnen, en Oostfraislaand woer dou kenmaarkt deur de laange broene piepen. Veur Grönnen hebben de tiggelwaarken, soamen mit de stokarton- en eerdappelmeelfebrieken zörgd veur de industriele ontwikkeln in t gebied. In t Oostfraise Raiderlaand wazzen de tiggelwaarken vrouger, noast n poar boeren en de puddingfebriek in Wainer, de ainegste waarkgelegenhaid. Doudestieds moezzen de stainen dij bakt wazzen verloaden worden oep schepen en doarbie broekde man n zonuimde stainkoar. Dit was n ding mit ain wieltje veur, net as n gewone koar, môr dij haar gain ziedkanten, allend n oenerkaant en veurkaant. Dizze veurkaant stoen rèchtoep, zodat de stainen doar tegenan leunen koenen as dij dwaars op t schip flijd woeren. Dit is verliekensboar mit n törfkoar, môr n törfkoar is legerder en wordt smaler noar veuren tou, môr n stainkoar is hoog en is veur en achter liekerbraid.
Noedoags staait der nog aine, Strating in Olpekel, dij sunt de sloeten van tiggelwaark Smeijers-Voortman in Riesen de ainegste tiggelwaark in Nedderlaand boven de Rhain is.
| Schreven oep Oldambtsters vun Finnewôld |
Leegsaksisch
[bewark | bronkode bewarken]- Grönnegs:
- tiggelwaark
- diggelwaark
- tiggelij
- stainfebriek
- brikkenfebriek