Orgel

De Orgel (greeksch ὄργανον órganon „Warktüüg, Instrument, Organ“) is en Musikinstrument, dat över Tasten speelt warrt. De Töön weert tostanne bröcht dör de Orgelpiepen. De weert vun en Luftstroom anblaast. Düsse Luftstroom heet Orgelwind. To'n Ünnerscheed vun en Elektroonsche Orgel warrt de Orgel ok Piepenorgel nömmt. Se höört to de Aerophonen. In de meisten Orgeln steekt tomeist Labialpiepen in. Dat sünd Piepen, wo de Töön dör dat Anblasen vun en Labium tostann bröcht weert. Dor kaamt dennn noch Lingualpiepen to. Dor kaamt de Töön vun en Tungenblatt her, dat so anblaast warrt, dat dat swingt.

De Orgelspeler sitt an en Speeldisch. Vun dor ut kann he verscheden Regen mit Piepen in ünnerscheedlich Toonhööch un Klangfarv (Registers) in- un utschalten. So kaamt denn ganz verscheden Klangfarven tostanne. De Piepen weert över een oder mehr Manualen (Dat sünd de Tastenregen, as bi en Klavier) un, ünner Ümstänn, ok över dat Pedal (Dor kann de Speler mit de Fööt up spelen) anstüert. De Registers höört jummers fast to en Manual oder Pedal. De Druck up de Tast warrt över de Traktur na de Ventilen ünner de Piepen henleidt. Wenn de opengaht, denn kann de Luft in de Piepen strömen. Dat gifft mechaansche, pneumaatsche oder ok elektrische Trakturen.

Orgeln sünd bekannt vun de Antike af an. Besunners in dat Barock un in de Tiet vun de Romantik sünd se to dat wurrn, wat wi dor hüdigendags vun kennt.

Över Bo un Upbo vun en Orgel

Prospekt vun de Holzhey-Orgel in de Klosterkark Weißenau

Ganz ünnerschedliche Orgeln finnt sik tomeist in Karken, man ok in Kunzertsaals un Privaathüser (Huusorgel). Lüttje Orgeln sunner Pedal, mit bloß een Manual heet Orgelpositiv oder ok bloß Positiv. Wenn se in ehr Boaart en beten tohopenstuukt is, seggt man dor ok Kastenorgel to. De lüttjesten Orgeln, de een hoochbören un wegsleppen kann, de heet denn Portativ. Dor gifft dat denn ok noch de Spezialform mit Naam Regal vun. Dat is en Portativ bloß mit Tungenpiepen.

Upstellen un Akustik

De Orgelmaker hett de Upgave, de Orgel so up to stellen, dat se en optimolen Klang afgifft. Dat is faken nich so richtig möglich vunwegen den Bo, wo de Orgel in ünner to bringen is. Wenn dat best löppt, denn scholl de Klang vun de Orgel an all Steden vun den Ruum övereen ween un goot to hören. Dat schall ok nich to veel Wedderklang geven (dt.:Nachhall).

Wie en Orgel in de Kark upstellt is, dor kann een al an sehn, wo se to bruukt warrt un wat vun Rull se in de Liturgie spelen deit. De öllsten Instrumenten stünnen noch faken dicht bi den Chor oder hangt as en Swulkennestorgel an en Siedelwand vun de Kark. Man vun dat 17. Johrhunnert af an warrt de Orgel an de Westwand bruukt. Vun de Traditschoon her speel de Chororgel un ok de Orgel an de Siedelwand ehr Rull bi de kathoolsche Liturgie. De speel sik ja meist ganz in den Chor vun de Kark af. Man na de Reformation weer nu dat Singen vun de Gemeende wichtig un dor wanner de Orgel af na de Westwand un is ok veel grötter un luder wurrn. Nu möss se ja en grote Gemeende in en vulle Kark bi dat lude Singen anföhren. In wat lüttjere Karken un solcke mit afsunnerliche boliche Egenorden mutt de Orgel avers faken ok eenfach dor hen stellt weern, wo dat geiht, ganz egol, wat vun Rull se nu bi'n Gottesdeenst to spelen hett.

Veel över de Upgave vun en Orgel kann en dor an sehn, wo groot de Orgelempoor is. In dat 18. Johrhunnert weer dat in vele Karken in Middeldüütschland ganz begäng, dat up de Empoor un noch de Chor un en Orchester Platz fünnen. So keem de Hööftorgel ok noch to ehr Recht as en Instrument, wat an de Siet vun annere Instrumenten spelen dö.

In Kunzertsaals is de Orgel tomeist an de Wand över dat Podium för dat Orchester anbröcht.

Wie de Orgel utsütt

Grote Orgeln maakt veel ut för dat Utsehn vun den Ruum, wo se upstellt sund. Dat liggt dor an, wie dat Orgelkasten un de Vörsiet (Orgelprospekt) torechtmaakt sünd. In de Tiet vun de Rennaissance un eerst recht vun dat Barock speel dat Utsehn vun de Orgel en bannige Rull. Dat weer gor nich so roor, dat de Orgelkasten (Mit Smuck, Snittjeree, Maleree un Blattgoldsmuck) mehr kösten dö, as dat egentliche Orgelwark. De Orgelprospekt weer dormols up jeden Fall en Deel vun de Architektuur vun den Karkenruum.

Technisch Anlaag

Windwark

De tohopendrückte Luft, de na de Piepen henströömt, heet „Wind“. Bit an dat Enne vun dat 19. Johrhunnert is düsse „Wind“ mit Püüsters maakt wurrn. Düsse Püüsters sünd mit Fööt pett wurrn. Je nadem, wie groot de Orgel weer, hett een bit to twölf Kalkanten (Püüsterpetter) bruukt. Later sünd denn jummers mehr elektrisch Püüsters för dat Windmaken bruukt wurrn. Man dor is denn up jeden Fall en „Magazinpüüster“ för nödig. Dor warrt de Winddruck mit reguleert un up glieke Hööch hollen. Vun düssen Püüster ut warrt de Wind dör „Windkanals“ wiederleit’ na de „Windlaad“. Düsse Windkanals sünd tomeist ut Holt. Wenn een en ole Orgel mit Footpüüster achterna utstaffeern will mit en elektrischen Windmaker, denn is ünner Ümstänn en Magazinpüüster gor nich nödig. Ok bi lüttjere Orgeln mutt en Magazinbalg nich unbedingt ween, wenn de Speelwind dör „Ladenpüüsters“ ünner de Windlaag stabiliseert warrt.

Bi dat Orgelmaken weert hüdigendags wiederhen elektrische Püüsters inboot. Man wenn Orgeln ut vörmoderne Tieden wedder herstellt weern schöllt, oder ok, wenn nee Orgeln in en vörmodernen Stil boot weern schöllt, denn weert jummers mehr ok de histoorschen Püüsteranlagen bruukt. Dor gifft dat denn noch de Möglichkeit, bito en elektrischen Püüster in to boen oder den Püüster mit en Elektromotor an to drieven un nich mit en Petter. För öllere Musik mag man hüdigendags geern wedder so en lebennigen un ruhigen Orgelwind ohn Küseln hebben (dor warrt denn woll „De Orgel ehr Aten“ to seggt). För Musik vun dat latere 19. Johrhunnert af an is dat dorgegen up en afsluuts stabilen Wind afsehn.

Speeldisch

Ene Orgel warrt vun’n Speeldisch ut speelt. Gröttere Orgeln sett sik ut verscheden Deelwarken tohopen, wo denn jedet sien egen Klaviatur (Tastenreeg) toordent is. In grote Orgeln un bi de Orgeln vun dat iberische Barock gifft dat faken mehr Deelwarken, as Manualen. De Deelwarken, de denn nich fast an en Manual anslaten sünd, de weert denn mit Hölp vun en Koppel oder en Afsparrventil dor anschalt. Dor, wo Engelsch snackt warrt, heet so’n Deelwarken „floating Divisions“ (kort: „floating“). De Orgelspeler speelt up de Klaviatur mit siene Hannen (dorüm warrt dor ok „Manual“ to seggt, vun Latiensch: „manus“, de Hand. Up dat Pedal (vun lat.: „pes, pedis“, de Foot) speelt he mit siene Fööt.

De Manualen vun hüdige Orgeln ümfaat meist de Töön vun C bit g³ (bi nee boote Orgeln bloß selten bit f³), man hen un wenn ok bit a³ oder c⁴. Orgeln ut fröher Johrhunnerten ümfaat meist nich so veele Töön. Bit in de tweete Hälft vun dat 18. Johrhunnert is dat normol, wenn de Manualen bit c³ oder d³ reckt, de Pedalen bit c¹ oder d¹.

In de Basslaag is bi ole Orgeln faken de korte oder de broken Oktaav to finnen. Bit an den Anfang vun dat 19. Johrhunnert is ok dat deepe Cis faken weglaten wurrn. De Manualen weert normolerwiese mit röömsche Tallen afkört un vun unnen na baven dörtellt. Lüttje Orgeln hefft en oder twee Manualen, middelgrote Orgeln woll twee oder dree un grote Orgeln dree, veer oder fiev (hen un wenn ok 6 oder 7) Manualen. Iberische Barockorgeln hefft woll ok bloß en Manual, ok wenn se middelgroot sünd. Heel lüttje Orgeln hefft faken keen Pedalwark. In den histoorschen Orgelbo ( as in de Nedderlannen in dat 17. un 18. Johrhunnert) geev dat ok grote Orgeln mit mehr Manualen, man sunner sülvstännig Pedal.

Windlaad

Dat Hart vun de Orgel sünd de Windladen, wo de Piepen up staht. Vun den Speeldisch ut warrt dat Bewegen vun de Tasten över de „Traktur“ an de Windlaad henleit. Dor sünd ünner de Piepen Ventilen anbröcht, de op- oder togaht, just as de Tasten dat vörgeevt. Warrt en Tast drückt, denn kann de Wind ut de Windlaad dör dat Ventil na de Piep rinströmen un ehr to’n Klingen bringen. Dor gifft dat denn ok noch en Schuver to’n Dichtmaken oder en Ventil mit de Upgaav, den Wind af to blocken för de Registers, de nich trocken wurrn sünd.

Windladen weert up verscheden Aart herstellt. De grundsätzliche Ünnerscheed besteiht twuschen „Tonkanzellenladen“ (Slieplaad, Springlaad) un „Registerkanzellenladen“ (Kegellaad, Daschenlaad, Membranlaad) un „Kastenladen“ (ohn Kanzellen). Bi en Tonkanzellenlaad staht al Piepen, de to en Tast (up dat Manual) tohören doot, up en Kanzell. Bi de Registerkanzellenlaad staht al Piepen, de to en un datsülvige Register tohören doot, op en Kanzell. Un bi de Kastenlaad staht all Piepen up en Windlaad, de nich in Kanzellen ünnerdeelt is. De öllste Aart vun en Windlaad is de „Slieplaad“. Se warrt vunwegen ehr Robustheit un ehr klanglich Vördelen midderwielen ok bi moderne Orgeln meist ganz alleen bruukt.

Wo de Orgeln ut maakt sünd

Na de ole Traditschoon sünd Orgeln ut Holt maakt. Ut Holt sünd de Kasten, de Windlaad, de Tasten un ok en Deel vun de Piepen anfardigt. Bi Instrumenten, de mit en Mechanik bedreven weert, warrt Holt faken ok bi de Mechanik bruukt. För Piepen ut Metall weert meist Legeern ut Tinn un Loot nahmen (dat heet denn Orgelmetall). Vun dat 19. Johrhunnert af an kümmt avers ok Zink un vun dat 20. Johrhunnert af an Kopper vör. Hen un wenn weert sogoor Porzellan, Plexiglas un Kunststoffen bruukt. Up de witten Tasten vun de Klaviatur sünd meist dünne Blöer vun Rinnerknaken leggt wurrn, bi weertvulle Orgeln ok ut Elfenbeen. De swarten Tasten sünd faken ut massiv Ebenholt oder ut Holt vun’n Beerboom, dat swart maakt wurrn is. Hüdigendags warrt dor faken Grenadill för nahmen. Ole Orgeln hefft faken swarte Ünnertasten un witte Bövertasten, later is dat denn just anners rüm maakt wurrn.

Registers

En Orgel hett verscheden Piepenregen. Dat sünd Orgelpiepen vun en Boaart un vun een Klangfarv. Een Piepenreeg (towielen ok mehr) warrt tohopenfaat to en Register. Dat kann vun den Speeldisch ut an- oder afschalt weern. De Registers weert tomeist över Knöpp bedeent. De ehr Naam is Registertöög oder Manubrien. Wenn een en Register inschalten will, mutt he denn Knopp oder Tog ruttrecken, wenn he dat afschalten will, mutt he't wedder rinschuven (Mechaansch Traktur). Dor kaamt de olen Naam „trecken“ un „afstötten“ för dat In- un Utschalten vun Registers vun her. Dat gifft bestimmte Registers, de dat bi allerhand annere Orgeln ok gifft. Man wie de Registers bi en Orgel tohopenstellt sund, dat is doch bi jede Orgel anners un maakt ehren „Charakter“ mit ut. Dat gifft Orgeln mit veel Registers (40 oder noch mehr) un wecke mit wenig Registers (10 oder minner).

Wenn een nu verscheden Registers trecken un dor mit tohopenstellen deit, denn heet dat Registreern. De Kunst bi dat Registreern is, ut de ganzen Möglichkeiten, de een mit all de Orgeltöön hett, de Registers to trecken, de för just de Musik, de speelt weern schall, an'n besten passen deit. Jedet Tietöller hett sien egen leevst Klangbild harrt un en Orgelspeler schull dor wat vun weten. Dorüm kann een nich up jede Orgel jedet Musikstück ut jede Tiet würklich goot spelen. Ofschoonst dat en Reeg vun bestimmte „Orgeltypen“ gifft, sünd nich twee Orgeln würklich övereen. Jedet Instrument is anpasst an den Oort, wo dat upstellt is un ok de Gesmack vun de Tiet, wo dat boot wurrn is, finnt sik in den Bo jummers wedder.

De Reeg vun Registers un ok de Speelhölpen (Koppeln etc.), de sik bi en Orgel finnt, warrt Dispositschoon nömmt. Vun ehr hangt af, wat een mit en Orgeln allens maken kann (un wat nich...).

Weblenken

Orgel. Mehr Biller, Videos oder Audiodateien to’t Thema gifft dat bi Wikimedia Commons.

Galerie mit vele Biller vun Orgeln
Bund vun de Düütschen Orgelbomeesters (BDO) (Dackverband vun de Orgelboers in Düütschland)