Garrelsweer
| Plaats in Nederland | |||
|---|---|---|---|
|
(Details)
| |||
| Situering | |||
| Provincie | |||
| Gemeente | |||
| Coördinaten | 53° 19′ NB, 6° 47′ OL | ||
| Algemeen | |||
| Oppervlakte | 0,26[1] km² | ||
| - land | 0,23[1] km² | ||
| - water | 0,03[1] km² | ||
| Inwoners (2023-01-01) |
430[1] (1.654 inw./km²) | ||
| Woningvoorraad | 201 woningen[1] | ||
| Overig | |||
| Woonplaatscode | 3445 | ||
| Foto's | |||
Het Damsterdiep bij Garrelsweer | |||
| |||
Garrelsweer is een klein dorp in de gemeente Eemsdelta in de provincie Groningen (Nederland), aan het Damsterdiep. Garrelsweer telt 430 inwoners.
Geografie
[bewerken | brontekst bewerken]Het dorp Garrelsweer ligt ongeveer drie kilometer ten zuidoosten van Loppersum. Aan de oostzijde ligt het gehucht Bovendijks dat aan Garrelsweer is vastgegroeid, maar oorspronkelijk onder Loppersum viel. Rondom Garrelsweer liggen de wierden Enzelens, Merum en Nienhuis. De N360 van Groningen naar Delfzijl loopt langs het dorp.
Geschiedenis
[bewerken | brontekst bewerken]De naam is ontleend aan de personennaam Gerlev, verbonden met het woord weer of wird, dat zowel dijk als wierde kan betekenen. Oorspronkelijk lag Garrelsweer in het achterland van de rivier de Fivel. Nadat deze dichtslibde, werd in de tweede helft van de 10e eeuw de Delf, het latere Damsterdiep gegraven. Het dorp lag op een strategische plaats aan dit kanaal, dat vermoedelijk in verbinding stond met een tweede kanaal bij Winsum. Eb en vloed hadden aanvankelijk vrij spel in de Delf, tot rond 1300 de sluizen bij Delfzijl werden aangelegd.
Het dorp werd voor het eerst vermeld in een oorkonde uit 1057. In die oorkonde schenkt de Duitse koning Hendrik IV onder regentschap van zijn moeder het recht om in Gerleviswert een markt te houden aan de aartsbisschop van Hamburg. Dat duidt er op dat Garrelsweer op dat moment de belangrijkste plaats in Fivelingo was. De aartsbisschop liet zijn rechten waarnemen door de graaf van Brunswijk, die op zijn beurt plaatselijke hoofdelingen als zaakwaarnemers inzette. Later verloor Garrelsweer die positie aan Appingedam. In het Oostzeegebied is een aantal munten uit Garrelsweer gevonden, die het opschrift GEROIEVVERE, GEROIEVVRE, GEREOIVV, enz. hebben. Waarschijnlijk is dit een verbastering van *Gerolev-were. Daarnaast werden enkele munten met het opschrift MERE CIVITAS gevonden, waarbij mogelijk de nabijgelegen wierde van Merum werd bedoeld. Enkele vroegere historici waren van mening dat in genoemde bronnen niet Garrelsweer, maar het dichter bij Appingedam gelegen Garreweer werd bedoeld.[2] Recenter onderzoek gaat er echter van uit dat het wel degelijk om Garrelsweer gaat.[3] Garrelsweer moet verder niet worden verward met de plaatsnaam Gerhardasweritha, die rond het jaar 1000 in de goederenlijst van het klooster Werden opduikt. Bij deze laatste plaats wordt eerder aan een onbekende nederzetting in de buurt van Winsum gedacht.[4]
De oudste dorpskern lag op de ruim 3 ha grote wierde van Nienhuis. Dit was met 6.40 meter een van de hoogste wierden van de provincie. Hier zal ooit de eerste dorpsheer hebben gewoond. Het dorp werd later verplaatst naar de dijk langs het Damsterdiep, waar in de 11e of 12e eeuw een kerk werd gebouwd, gewijd aan de heilige Nicolaas. Het grondgebied van Garrelsweer snijdt als het ware een hoek uit het vroegere kerspel Loppersum, waaruit valt af te leiden dat het oorspronkelijk tot dit kerspel behoorde. De middeleeuwse kerk is in 1912 verplaatst, waarna het oude gebouw werd afgebroken. De vrijstaande toren werd al eerder gesloopt. Aangezien de verkavelingslijnen bij Ten Boer ten dele op de oude kerk zijn gericht, is het goed mogelijk dat het bakstenen gebouw uit de 13e of 14e eeuw al een voorganger heeft gehad.
De ontwikkeling van Garrelsweer is nauw verweven met die van het klooster Bloemhof te Wittewierum, dat op de nabijgelegen wierde een voorwerk of kloosterboerderij Nijenhuis had. Het grootste deel van het dorpsgebied was kloostereigendom. In het nabijgelegen Vismaar werd tevens een zijl ofwel sluis gelegd, die in 1262 in de kloosterkroniek wordt genoemd. Daarnaast werd het Damsterdiep afgesloten bij Muda, waar de belangrijkste sluis van het Scharmer en Slochter zijlvest kwamen te liggen. Een van beide is volgens de kloosterkroniek in 1192 aangelegd. Het zijldistrict van Garrelsweer werd ook de Nijenhuister of Scherlinser zijl-eed genoemd, het laatste mogelijk naar een hoofdelingenfamilie Skerlinga. Als zodanig maakte Garrelsweer deel uit van de schepperij Loppersum in het Dorpsterzijlvest. Als kerkvoogden traden in 1513 de beide pachtboeren van de kloosterboerderijen te Nijenhuis en Muda op. Samen met de pastoor droegen zij het collatierecht van de kerk - verbonden aan de kerkboerderij Salbetsuma - over aan de edelman Johan Rengers van ten Post.[5] Tot in de 19e eeuw hebben de nakomelingen van deze familie het recht bezeten om de predikant te benoemen.
Garrelsweer behoorde tot 1795 gedeeltelijk tot de rechtstoel van Loppersum en Wirdum. De beide boerderijen of edele heerden, waarvan de eigenaren deelnamen aan de rechtspraak behoorden tot de Merumer klauw. Dit waren de Galckum- of Galkemaheerd (ook 't Bosch genoemd) en de kerkboerderij Salbetsuma-heerd (ook Sabbelsuma-, Sabbotsema-, Sachsemaheerd of Soltbodingeheem genoemd). De laatste naam doet - als er geen sprake is van een verbastering - vermoeden dat hier eerder een zoutkeet (soltbode) heeft gestaan. Het zuidelijke gedeelte van Garrelsweer maakte deel uit van het Eesterrecht van Ten Post.
Op 15 november 2021 werd Garrelsweer opgeschrikt door een aardbeving van 3,2 op de schaal van Richter, als gevolg van de aardgaswinning op het Groningenveld.[6]
Bezienswaardigheden
[bewerken | brontekst bewerken]Bij Garrelsweer staan de maalvaardige poldermolens Meervogel en de Kloostermolen.
-
-
De neoromaanse gereformeerde kerk uit 1908 (Ytzen van der Veen)
-
De voormalige steenfabriek Enzelens
-
Houten klap over het Damsterdiep in Garrelsweer
-
Poldermolen de Meervogel
-
Café bij de brug
-
Voormalige christelijke lagere school
-
Geboren
[bewerken | brontekst bewerken]- Hendrik Edzens Hagenouw Brongers (1781-1840), notaris en politicus
- Laurens Molenkamp (1956), natuurkundige
Zie ook
[bewerken | brontekst bewerken]Externe links
[bewerken | brontekst bewerken]Noten
- ↑ a b c d e Tabel: Bevolking; maandcijfers per gemeente en overige regionale indelingen, 1 januari 2023, Centraal Bureau voor de Statistiek, Voorburg/Heerlen
- ↑ Hoofd van Iddekinge, Friesland in de Middeleeuwen, 1881, p. 63. P.J. Blok, Geschiedenis van het Nederlandse volk, 3e dr. 1923, p. 257. Gearchiveerd op 2 december 2013.
- ↑ W.A> Ligtendag, De Wolden en het water: De landschaps- en waterstaatsontwikkeling in het lage land ten oosten van de stad Groningen vanaf de volle middeleeuwen tot ca. 1870, Groningen 1995. O.S. Knottnerus, Natte voeten, vette klei: Oostelijk Fivelingo en het water, Groningen 2007. Gearchiveerd op 1 mei 2023.
- ↑ Blok et al., Lijst van inkomsten der abdij Werden uit goederen in Friesland. Oorkondenboek van Groningen en Drenthe. Cartago. Gearchiveerd op 2 november 2014.
- ↑ Groninger Archieven, H.A. Farmsum, inv.nr. 0079, reg. 263
- ↑ Aardbeving met kracht van 3,2 in Groningen, 'heel erg lang en heel erg zwaar'. NOS Nieuws (16 november 2021). Gearchiveerd op 16 november 2021. Geraadpleegd op 17 november 2021.
Literatuur
- G. Vos, Van Gerleviswert tot Garrelsweer, Stichting Historie Garrelsweer, Garrelsweer 2007
- J.E. Muntinga & G.E. Brongers, Bijdragen tot de kennis van de gemeente Loppersum, bijeengebracht ter gelegenheid van het 125-jarig bestaan van de Afdeling Loppersum van de Groninger Maatschappij van Landbouw, Groningen 1981