Gull

79 Platina ← Gull → Kvikksølv Ag ↑ Au ↓ Rg Heile tabellen
Generelle eigenskapar
Namn, kjemisk symbol, atomnummer	Gull, Au, 79
Kjemisk serie	Transisjonsmetall
Gruppe, periode, blokk	11, 6, d
Tettleik, hardleik	kg/m3, (ikkje SI)
Utsjånad	Gult
Atomeigenskapar
Atommasse	196,9665 u (ikkje SI)
Atomradius (berekna)	179 () pm
Kovalent radius	134 pm
Ioneradius	137 pm (ladning: +1)
van der Waals radius	pm
Elektronkonfigurasjon	[Xe]4f145d106s1
Elektron per energinivå
Oksidasjonstrinn (oksid)	+1, +3 (amfotært)
Krystallstruktur	Kubisk flatesentrert
Fysiske eigenskapar
Tilstandsform	Fast stoff
Smeltepunkt	1337.33 K (1064.18°C)
Kokepunkt	3129 K (2856°C)
Molart volum	cm3/mol
Fordampingsvarme	324,43 kJ/mol
Smeltevarme	12,36 kJ/mol
Damptrykk	Pa ved  K
Ljodfart	m/s ved °C
Diverse eigenskapar
Elektronegativitet	2,54 (Paulings skala)
Spesifikk varmekapasitet	128 J/(kg·K)
Elektrisk konduktivitet	MS/m
Termisk konduktivitet	317 W/(m·K)
Ioniseringspotensial	kJ/mol
Mest stabile isotopar
Iso- top Naturleg førekomst Halverings- tid (ikkje SI) NM NE MeV (ikkje SI) NP xA 999% 999 mrd. år n 99999 yB
SI-einingar og STP er brukt unntatt der det er avmerkt

Gull er eit grunnstoff med atomnummer 79 og kjemisk symbol Au. Det er eit transisjonsmetall og ligg i d-blokka i det periodiske systemet. Saman med kopar og sølv høyrer det til gruppe 11.

Særskilde kjenneteikn

Til skilnad frå dei fleste andre metalla er det gult av farge.

Bruk

Reint gull er mjukt, så legeringar vert brukte til smykke og anna.

Gull har lenge vore brukt som eit dyrebart metall med sikker verdi, og ein har basert fleire valutaer på gullstandarden.

I samfunn vert det gjerne rekna som det edlaste metallet, og har gjeve namnet til ein symbolsk gullalder som er den beste tida i ein viss kultur. Ein gullmedalje vert ofte gjeve som ei høg utmerking, som førsteprisen i idrettstevlingar.

Gull er godkjend som fargetilsetjing i mat og har E-nummer 175.

Historie

Gull er mellom dei metalla som har vore kjend lengst.

Førekomst

I naturen finst gull stort sett i gedigen form, ofte i legering med sølv. Ein finn òg gull til ein viss grad i gullmineral, hovudsakleg telluridar som calaveritt.

Sjøvatn inneheld kring 10 mikrogram gull per tonn (10 ppb). Gull utgjer i gjennomsnitt 0,004 ppm (eller g/tonn) av jordskorpa, og er såleis eit særs sjeldan grunnstoff. Når konsentrasjonane vert over 1-2 g/tonn vert dei rekna som økonomisk interessante.

Førekomst i Noreg

Dei viktigaste førekomstar i Noreg er i kvartsgangar ved Eidsvoll, Bømlo, Svartdal i Telemark og Tosenfjorden i Bindal. Det er truleg ikkje vunne ut meir enn 500 kg gull frå slike kvartsgangar.

Det har vore drive gullvasking i liten målestokk i Tana-, Alta- og Reisavassdraga har det vore drive gullvasking i liten målestokk. Den totale produksjonen har her neppe vore over 100 kg.

I eldre tider vart det utvunne noko gull av såkalla gyldisk sølv i Kongsberg. Den første sendinga gjekk frå Kongsberg til København i 1644 og vart der nytta til preging av såkalla brilledukatar.

Ein har vunne ut nokre få kilo gull i året ved raffinering av kismalmar. Ved Bidjovagge gruve vart det frå starten i 1985 til gruva vart lagt ned i 1991 utvunne kring 6,2 tonn gull frå ein malm som i gjennomsnitt inneheldt 11,5 kg kobbar og 3,5 g gull per tonn.

Sjå òg

• alkymi
• grunnstoffliste
• isotoptabell
• periodesystemet

Kjelder

• Raade, Gunnar. (2012, 24. februar). Gull: førekomst. I Store norske leksikon. Henta 14. februar 2014 frå http://snl.no/gull%2Fførekomst.

Bakgrunnsstoff

• Gull, frå Sæbø skule Arkivert 2004-09-08 ved Wayback Machine.
• Webelements - gull

Wikimedia Commons har multimedia som gjeld: Gull

Denne kjemiartikkelen er ei spire. Du kan hjelpe Nynorsk Wikipedia gjennom å utvide han.