Sèrbocroat
Sonan sèrbocroat (o rarament croatosèrbe) (nom autoctòn: srpskohrvatski = српскохрватски, hrvatskosrpski = хрватскосрпски) l'ensemble format per quatre lengas eslavas: lo croat, lo bosnian, lo montenegrin e lo sèrbe. Totas quatre son fòrça similaras e mutualament intelligiblas. Lo sèrbocroat es doncas un diasistèma e las quatre lengas que lo compausan, croat, bosnian, sèrbe e montenegrin, son de lengas per elaboracion.
Un diasistèma e quatre lengas
[modificar | Modificar lo còdi]En efièch, dempuèi l'independéncia de Croàcia en 1991 e de Bòsnia e Ercegovina en 1992, puèi de Montenegro en 2006, lo sèrbocroat es pas pus reconegut enlòc per lenga oficiala. Se reconeisson sonque quatre lengas distintas, que caduna ten la sieuna nòrma pròpria, e mai demoren fòrça semblantas:
- Lo croat es la lenga oficiala de Croàcia e de la comunitat croata de Bòsnia e Ercegovina. S'escriu sonque en alfabet latin.
- Lo bosnian (o mens oficialament bosniac) es la lenga oficiala de la comunitat "musulmana" (dicha "bosniaca") de Bòsnia e Ercegovina. S'escriu sonque en alfabet latin e mai se pòsca teoricament escriure tanben en alfabet cirillic.
- Lo sèrbe es la lenga oficiala de Serbia e de las comunitats sèrbas de Croàcia e de Bòsnia e Ercegovina. S'escriu indiferentament en alfabet cirillic o en alfabet latin. Pasmens, la novèla Constitucion de la Republica de Serbia estipula que sol lo cirillic es oficial.
- La reivindicacion d'una lenga montenegrina es estada longtemps minoritària, mas l'an fin finala represa las autoritats del novèl Estat montenegrin independent. Pasmens, aquela lenga es encara a s'elaborar. Aquela elaboracion compòrta de causidas de formas fòrça localas, qu'an menat a la necessitat de crear de novèlas letras per tal de notar de fonèmas qu'existisson pas dins los divèrses estandards, çò que podriá far del montenegrin, paradoxalament e un pauc artificialament, una lenga mai diferenciada de las autras tres que non o son las autras tres entre elas. La Constitucion montenegrina estipula que lo montenegrin se pòt escriure tant en alfabet cirillic coma en alfabet latin.
Un diasistèma e tres dialèctes
[modificar | Modificar lo còdi]Los tres grands dialèctes
[modificar | Modificar lo còdi]Lo diasistèma sèrbocroat se compausa de tres grands dialèctes, que lor nom ven de la forma que i pren l'interrogatiu "qué": lo štokavski ("qué" i se ditz što o šta), lo kajkavski (i se ditz kaj) e lo čajkavski (i se ditz čaj). La mapa o mòstra, lo štokavski es de fòrça lo mai important dels tres, que cobrís Serbia, Montenegro, Bòsnia e una brava mitat de Croàcia. Lo kajkavski es lo dialècte de la region de Zagreb, amb d'unes parlars que fan transicion amb l'eslovèn, e lo čajkavski se parla en Ístria e dins de parts de la Croàcia occidentala e de Dalmàcia (Zadar, Split).
Las tres variantas del štokavski
[modificar | Modificar lo còdi]Lo štokavski, al sieu torn, se parteja en tres grands sotadialèctes, definits segon la realizacion de la vocala jat de l'ancian eslau. Aquela vocala se pronóncia al jorn d'avuèi coma una e longa dins la màger part de Serbia: aquò's l'ekavski; je o ije (segon la sieuna plaça dins lo mot) en Croàcia, en Montenegro, al sud-oèst de Serbia e dins la màger part de Bòsnia: aquò's lo jekavski; e i dins d'unes parçans de Bòsnia e de Croàcia: aquò's l'ikavski.
Un exemple de mot dins los tres dialèctes: ekavski lep, jekavski lijep, ikavski lip ("bèl").
La mapa mòstra tanben una extension del jekavski de cap a l'oèst, al detriment de l'ikavski que lo sieu domeni s'es trobat copat en dos. Aquela extension se deu a las migracions provocadas per las invasions otomanas. Un dels dialèctes jekavskis que s'espompiguèt bravament amb aquel fenomèn de las migracions es lo d'Ercegovina orientala (cf. infra). Aquelas migracions çaquelà explican la preséncia d'una fòrta minoritat sèrba en Croàcia, mas fòrça croats an un dialècte local jekavski tanben.
Lo lexic: diferéncias dialectalas e influéncias divèrsas
[modificar | Modificar lo còdi]I a de diferéncias lexicalas dins lo domeni sèrbocroat, e al sen d'aqueste dins lo domeni štokavski, coma i n'a dins totas las lengas e subretot las qu'an pas conegut un procèssus d'estandardizacion multisecular (pensem a l'occitan "Nadal"/"Nadau" vs. "Calendas"/"Chalendas", per citar pas qu'un exemple). Pasmens, la difusion de la lenga (nòrma) sèrbocroata per l'escòla e los mèdias, ni per l'emplec de variantas diferentas dins cada republica, a difusat un neo-štokavski aplanador de fòrças diferéncias, almens iperdialectalas. De diferéncias màgers subsistisson, que los locutors i tenon fòrt e mòrt coma caracteristica de lor "varianta", e dempuèi 1991-92 de lor "lenga". Per exemple, "setmana" se ditztjedan en croat e sedmica (седмица) en sèrbe, e en bosnian, "pan" se ditz kruh en croat e hleb (хлеб) en sèrbe e en bosnian, hljeb, qu'es lo meteis mot mas jos la sieuna forma jekavski. Los noms dels meses, en sèrbe e en bosnian, son los noms internacionals (januar (јануар), februar (фебруар), mart (март)...) e en croat son de noms eslaus autentics (siječanj, veljača, ožujak...).
Per de rasons istoricas, los parlars de Serbia e de Bòsnia an fach fòrces manlèus al turc, çò qu'es pas lo cas lo cas, solide, dels parlars de Croàcia. Maites an passat dins los estandards d'aquelas republicas, de còps que i a i an pas cap d'equivalent eslau (sèrbe kašika (кашика), "culhièr" vs. croat zliča), de còps que i a son de simples sinonims (ćuprija (ћуприја) es un autre mot per most (мост), "pont", emplegat dins tot lo domeni del serbocroat), o pòdon tanben èsser practicament de dialectalismes: jok / јок ("non") vs. lo mot corrent ne / не).
Dialectalament, la còsta croata (region de Dalmàcia) e la de Montenegro coneisson tanben de manlèus a l'italian.
Tanben, fòrças divergéncias entre sèrbe e croat venon de las causidas diferentas davant los neologismes e la formacion dels mots scientifics e tecnics (cf. infra).
Una lenga...
[modificar | Modificar lo còdi]Abans l'esclatament de Iogoslavia en 1991-1992, se considerava que i aviá una lenga sèrbocroata unica. Dins la primièra Iogoslavia de 1918 a 1941, s'i englobava lo quite eslovèn (considerat com lo sèrbocroat parlat en Eslovènia), que lo regim comunista restabliguèt lenga ni cort ni costièr.
Fa qualques annadas, un dessenh en capèl dins un article de Le Monde fasiá dire a un estudiant: "J'étudie le serbo-croate au département des langues mortes" (Estúdii lo sèrbocroat al departament de las lengas mòrtas). Es vertat que la quasi-totalitat dels locutors se dison de lenga sèrba, croata, bosniana o montenegrina, e los establiments estrangièrs coma l'INALCO de París an renomenat lo cursus "bosnian-croat-sèrbe". Pasmens, i a encara de gent, estacats a l'anciana unitat de l'espaci iogoslau, qu'estiman mai de continuar de parlar de sèrbocroat: existís una Wikipèdia que se reclama d'aquela lenga, http://sh.wikipedia.org
... resulta d'una ideologia: Ljudevit Gaj e Vuk Karadzic...
[modificar | Modificar lo còdi]Ljudevit Gaj (1809-1872) e Vuk Stefanović Karadžić (1767-1864) son los reformators, respectivament, del croat e del sèrbe. Fins al XIXen sègle, los croats escrivián lors parlars en alfabet latin e d'un biais fonetic, los sèrbes escrivián dins una lenga sabenta, en alfabet cirillic mas amb una ortografia complicada. Ljudevit Gaj alenguèt los sieus compatriòtas a abandonar lo čajkavski e lo kajkavski e a utilizar los parlars jekavskis de Croàcia, perque aquestes pus pròches de la massa dels dialèctes sèrbocroats e tanben a causa de l'influéncia de la lenga literària jekavski de Dubrovnik. Vuk Karadžić, el, incitèt los sieus a escriure coma parlan (aquò's lo sieu famós eslogan: piši kako govoriš (пиши како говориш), "escriu coma parlas"), en cirillic e d'un biais quasi fonetic. Aquelas reformas fan la lenga escricha, siá en Croàcia siá en Serbia, accessibla al pòble, e permeton l'acòrdi de Viena (1850) pel qual maites escrivans dels dos pòbles s'engatjan a escriure la meteissa lenga amb dos alfabets diferents. Lo dialècte causit es lo jekavski de l'Ercegovina orientala (cf. supra), que çaquelà Karadžić n'èra originari. Aquel acòrdi es la traduccion lingüistica de l'ideologia iogoslava que vòl unir los pòbles eslaus del sud en lucha per lor reconeissença.
Aquel acòrdi merquèt la naissença de la lenga sèrbocroata, mas cal pasmens apondre que foguèt pas jamai completament aplicat. D'un latz, los sèrbes de Serbia continuèron d'escriure en ekavski; d'un autre, i aguèt pas jamai cap trabalh per trencar las diferéncias lexicalas o morfologicas; enfin, lo problèma del vocabulari tecnic e scientific, que se pausava pas gaire en 1850, menariá de solucions diferentas pels uns e pels autres e accentuariá la diferéncia entre lo croat e lo sèrbe.
Pasmens, i aviá tre 1850 una lenga sèrbocroata prèsta a servir de lenga comuna als croats, als sèrbes, als montenegrins e als eslaus musulmans, e qualques decennis aprèp, lo grand lingüista francés A. Meillet poiriá escriure, dins l'introduccion de la sieuna Grammaire de la langue serbo-croate ("Gramatica de la lenga sèrbocroata"): "Ni per lo sieu nom doble, lo sèrbocroat designa un sol tipe de parlars e una lenga literària unica".
...amb maitas variantas oficialas...
[modificar | Modificar lo còdi]Aquela lenga unida èra pas del tot unificada. Lo "reiaume dels sèrbes, croats e eslovèns" (SHS) proclamat en 1918, sonat reiaume de Iogoslavia a partir de 1929, assagèt d'espandir la nòrma ekavski dins tot lo país, en Croàcia e dins la quita Eslovènia (que çaquelà la sieuna lenga es ekavski per sa realizacion de l'anciana vocala iat, mas clarament diferenciada del sèrbocroat). D'unes escrivans croats seguiguèron aquela tendéncia.
La Republica Federativa Socialista de Iogoslavia que s'establiguèt en 1945 aguèt una politica lingüistica plan mai egalitària: s'admetián doas grandas varietats egalas entre elas e d'amainatjaments dins cada republica. En Serbia s'escriviá en ekavski e en alfabet cirillic, mas tanben en alfabet latin (l'ekavski en alfabet latin servissiá de facto de lenga oficiala dins los documents produsits per l'Estat federal), en Croàcia e en Bòsnia, en jekavski e en alfabet latin, e en Montenegro en jekavski e en alfabet cirillic.
...dos alfabets...
[modificar | Modificar lo còdi]Un d'aqueles amainatjaments èra en efièch la libertat d'utilizar l'alfabet latin o l'alfabet cirillic. Lo cirillic l'utilizavan sustot los sèrbes e montenegrins (mas utilizavan l'alfabet latin tanben).
Certanas letras de l'alfabet cirillic existisson pas qu'en sèrbocroat, coma la ћ que nòta una "t molhada" pròcha de la que s'ausís dins d'unes parlars gascons, la j que se pronóncia coma la i de rai o la j gascona de jòc, la љ (l molhada) o la њ (n molhada). I correspondon en alfabet latin, respectivament, las letras ć e j e los digrafs lj e nj.
Cal precisar que i aviá, e i a encara, una correspondéncia exacta entre cada letra dels dols alfabets, çò que permet una transliteracion rapida e rigorosa. Per i arribar, calguèt crear de letras suplementàrias dins l'alfabet latin, amb de signes diacritics, coma la ž (que se pronóncia coma la "j" francesa e correspond a ж del cirillic), la š (ш en cirillic, se pronóncia coma "sh" del gascon), la č (ч en cirillic, se pronóncia coma "ch"), e far de la c l'equivalent de la letra cirillica ц (prononciada "ts").
Coma aquelas letras latinas novèlas èran fòrça utilas per transcriure las lengas eslavas, los eslovèns las faguèron servir tanben (a l'excepcion de ć que correspond a un fonèma qu'existís pas dins lor lenga).
...e d'actituds diferentas davant lo vocabulari scientific e tecnic
[modificar | Modificar lo còdi]Pels sèrbes, que poguèron fargar un Estat pròpri tre la primièira mitat del sègle XX, manlevar de mots estrangièrs, e particularament franceses, presentava pas cap de problèma; al contra, representava un biais de s'alonhar del passat recent otoman e de s'inserir dins la cultura europèa. Los croats, per contra, integrats dins lo grand empèri d'Àustria-Ongria que i sentissián lor identitat menaçada, faguèron la causida d'adaptar tota la terminologia ligada al vam de las sciéncias e de las tecnicas a lor lenga, en creant de mots novèls a partir de rasics eslavas. Aquelas doas causidas creèron un valat entre las doas grandas variantas del sèrbocroat, que cessèt pas jamai de s'alargar.
Atal, quand los sèrbes integravan tal qual dins lor lenga lo mot internacional per la geografia, amb l'ortografia de geografija (географија), los croats creavan un neologisme: zemljopis, a partir de las rasics dels mots zemlja ("tèrra") e pisati ("escriure"); quand los sèrbes manlevavan lo neologisme francés avion (avion, авион), los croats creavan zrakoplov, de zrak, "aire", e ploviti, "navegar".
Pasmens, la tendéncia recenta del croat es a l'acceptacion dels anglicismes ligats al monde modèrne e a las tecnologias novèlas.
En Bòsnia, i a coma en Serbia una granda acceptacion dels mots estrangièrs, mas tanben, per de rasons istoricas e culturalas (afirmacion de l'identitat majoritàriament islamica del país e de las bonas relacions passadas amb lo poder otoman), un nombre de manlèus al turc, dins l'estandard ("lenga bosniana") que las autoritats de Sarajevo assajan de metre en plaça, mai grand qu'en Serbia o, aquò se compren, qu'en Croàcia.
Totjorn a prepaus dels mots estrangièrs, lo croat e lo sèrbe divergisson per çò qu'es de l'adaptacion dels noms pròpris estrangièrs. Lo croat los intègra sens cap de modificacion ortografica: Victor Hugo, Rambouillet, Bill Clinton, Amnesty International... Los sèrbes, aplicant dins los quites noms pròpris la devisa "Piši kako govoriš" (cf. supra), escrivon eles Victor Igo (Виктор Иго), Rambuje (Рамбује), Bil Klinton (Бил Клинтон), Amnesti Internešenel (Амнести Интернешенел)... Pòt susprene los estrangièrs, mas los sèrbes contunhan uèi encara de practicar sistematicament aquelas transcripcions.
Lengas e dialèctes: un exemple
[modificar | Modificar lo còdi]| Francés | Croat | Bosniac | Sèrbe |
|---|---|---|---|
| Au vu des gaz d'échappement et de la pollution atmosphérique à Jérusalem, il serait nécessaire de prendre des mesures pour assurer la sécurité! | Glede ispušnih plinova i zagađivanja zraka u Jeruzalemu, bilo bi potrebito poduzeti mjere sigurnosti! | U pogledu izduvnih gasova i zagađivanja vazduha u Jerusalimu, bilo bi potrebno preduzeti mjere bezbjednosti! | У погледу издувних гасова и загађивања ваздуха у Јерусалиму, било би потребно предузети мере безбедности! |
| Croat | Bosniac | Sèrbe | Français |
|---|---|---|---|
| Bijela sol za kuhanje kemijski je spoj natrija i klora. | Bijela so za kuhanje je hemijski spoj natrijuma i hlora. | Bela so za kuvanje je hemijsko jedinjenje natrijuma i hlora. | Lo sal blanc per la cosina es un compausat quimic del sòdium e del clòr. |
| Vlak sa željezničkoga kolodvora krenut će točno u deset sati. | Voz sa željezničke stanice krenut će tačno u deset sati. | Voz sa železničke stanice krenuće tačno u deset sati/časova. | Lo tren de la gara va començar exactament a dètz oras. |
- parlar de Dalmàcia:
NE MOŽE NAUČIT
Netko u kinu puši u vrijeme filma. Dolazi kućepazitelj i veli mu:
- – Oprostite, al vi bi trebali znati da je u kinu zabranjeno pušiti.
- traduccion occitana:
PÒT PAS APRENE
Qualqu'un al cinèma fuma durant lo filme. Arriba lo gardian e li ditz:
- – Excusatz-me, mas deuretz saber qu'es interdich de fumar al cinèma.
- equivalent sèrbe:
- en alfabet latin:
NEMOŽE DA NAUČI
Neko u bioskopu puši za vreme filma. Dolazi domar i kaže mu:
- — Izvinite, ali vi biste morali da znate da je u bioskopu zabranjeno pušenje.
- Comentari:
L'examèn d'aqueste pichòt tèxt presenta de diferéncias foneticas, gramaticalas e lexicalas entre d'un latz lo parlar ikavski dialectal e de l'autre la nòrma ("lenga") sèrba basada sul dialècte ekavski.
- Las diferéncias foneticas: cal senhalar que i pòt aver de diferéncias foneticas que son pas notadas a l'escrich coma la plaça e la longor del ton que pòdon cambiar d'un parlar a l'autre e d'una "lenga" a l'autra. Demest las que se nòtan, d'en primièr cal citar solide vrime vs. vreme, "temps". La forma jekavski qu'es de las nòrmas ("lengas") croata, bosniana e montenegrina es vrijeme. Avèm dins aquela categoria tanben cili del ikavski e ceo qu'es ekavski ("entièr"). Lo jekavski auriá cijeli o cijeo, cf. infra.
Per acabar, las formas d'infinitiu naučit ("aprene"), pušit ("fumar"), znat (saber), son tanben dialectalas: son de formas amb la desinéncia de l'infinitiu -ITI apocopada, al lòc de naučiti, pušiti, znati, que son las solas formas oficialas en croat, sèrbe e bosnian.
Pasmens, aquestas formas naučiti, pušiti e znati, se tròban pas dins lo tèxte en sèrbe: veire infra, "diferéncias gramaticalas".
- Las diferéncias lexicalas: las mai evidentas son los italianismes d'aqueste dialècte de Dalmàcia, influenciat per la proximitat de la peninsula e la preséncia veniciana al cors dels sègles: skužat (de scusare) per izviniti, šjor (de signore o d'un equivalent venician) per gospodin. Se vei tanben un exemple de diferéncias dins los manlèus amb kino d'un latz, bioskop de l'autre (mas avèm vist que d'un biais general lo croat evita los manlèus).
Notam que lo tèxte dialectal nos porgís un emplec pronominal del numeral jedan, "un", al sens de "qualqu'un". Pasmens es benlèu una simpla question d'estille o de nivèl de lenga.
- Las diferéncias gramaticalas: lo sèrbe a consacrat coma nòrma una tendéncia plan presenta dins fòrces parlars de Serbia, qu'es de far seguir los indicators de modalizacion ("voler", "poder"...), en plaça de l'infinitiu tradicional, de la conjoncion da seguida del vèrb conjugat. Aital, ne može naučiti (не може научити) a daissat la plaça dins l'usatge corrent a ne može da nauči (не може да научи). Aquò explica perqué trobam pas dins los tèxtes sèrbes los equivalents estandards (naučiti (научити), pušiti (пужити), znati (знати)) dels dialectalismes naučit, pušit, znat...
Aquela construccion mena lo sèrbe a emplegar lo pronom personal subjècte dins la frasa vi biste morali da znate / ви бисте морали да знате (" vos deuriatz saber"), çò que partvira l'òrdre del sintagma verbal (version dialectala: morali bi ste zna. Bi ste / biste (бисте) es una diferéncia purament ortografica.
La nòrma croata a servat la construccion tradicionala amb l'infinitiu.
- en alfabet cirillic:
НЕ МОЖЕ ДА НАУЧИ
Неко у биоскопу пуши за време филма. Долази редар и говори му:
- — Извините господине, али ви бисте морали да знате да је у биоскопу забрањено пушење.