Sintoïsme
Lo sintoïsme ò shintoïsme[1][2] (en japonés:
Lo sintoïsme coexistís relativament ben amb leis autrei religions presentas en Japon. Per exemple, un Japonés pòu seguir lei règlas dau sintoïsme dins la vida vidanta, mai èsser enterrat segon lei rites dau bodisme. Per aquela rason, la determinacion dau nombre de fidèus es pas simple car lo sintoïsme es rarament considerat coma una religion vertadiera per lei Japonés. De mai, dempuei la fin de la Segonda Guèrra Mondiala, lo sintoïsme a perdut son estatut de religion d'Estat e, d'un biais generau, la religiositat deis abitants de l'archipèla a demenit. Uei, lo nombre de sintoïstas es ansin estimat entre 80 e 90 milions, çò que representa lei dos tèrç de la populacion japonesa.
Istòria
[modificar | Modificar lo còdi]Leis originas e l'estructuracion dau sintoïsme
[modificar | Modificar lo còdi]Lei premiers tèxtes
[modificar | Modificar lo còdi]Leis originas dau sintoïsme son desconegudas, mai semblan de datar de la fin dau periòde Jomon que va de la fin dau Mesolitic japonés a la fin dau sègle V avC. Puei, aquelei crèires conoguèron una complexificacion creissenta durant lo periòde Yayoi (800/400 avC - 250 apC). Pasmens, coma lei tèxtes pus ancians sus lei cresenças sintoïstas datan solament dau començament dau sègle VIII, leis informacions sus lo subjècte provènon unicament de l'arqueologia. Fòrça elements mòstran l'existéncia de crèires complèxes (estatuetas femeninas, cilindres de pèira, escapulomancia, inumacion de cadabres agrovats, etc.[3]) mai es pas possible d'establir una cronologia clara de lor evolucion.
Lo Kojiki (« Racònte dei causas ancianas »), compilat per Ō no Yasumaro († 723), es lo premier tèxte que permet d'aver un apercebut dei mites sus la formacion de Japon[4]. Es completat per lo Nihon shoki (« Cronicas de Japon ») que foguèt acabat en 720 per lo prince Toneri (676-735). Lei dos documents començan en presentant leis originas mitologicas de l'ostau imperiau e avançan fins a arribar de fachs istorics relativament pròches deis autors. Permèton de veire que lei kamis èran ja ben presents dins la societat nipona d'aquela epòca[5]. Fins au sègle X, d'autrei recuelhs foguèron redigits per gardar una traça dei legendas dau periòde.
Leis influéncias bodistas
[modificar | Modificar lo còdi]Introduch dins l'archipèla nipon en 538, lo bodisme venguèt rapidament la religion de la cort imperiala. A partir dau sègle VIII, sa practica èra ansin largament encoratjada. Aquò entraïnèt pas una contestacion dei crèires tradicionaus, mai necessitèt una adaptacion per explicar lei diferéncias aparentas entre lei cresenças japonesas indigènas e leis ensenhaments bodistas. Lei kamis foguèron premier identificats amb lei devas[6]. Puei, venguèron leis avatars dei bodhisattvas[6]. Ansin, se lei kamis gardèron sa natura subrenaturala, foguèron integrats dins lo cicle de la naissença e de la renaissença e prenguèron pauc a cha pauc un ròtle de protector dau bodisme. Lo mèstre Kukai (774-835) aguèt un ròtle major dins la definicion d'aqueu sincretisme sintobodista. Seis idèas demorèron predominantas fins a la fin dau periòde d'Edo.
Lo sintoïsme d'Estat
[modificar | Modificar lo còdi]Dins lo corrent de son istòria, lo sintobodisme oficiau foguèt pauc a cha pauc contestat per lei partisans d'una restauracion dei crèires japonés « originaus ». L'erudit Motoori Norinaga (1730-1801) es probablament la figura principala d'aqueu movement[7]. Aqueu sintoïsme « restaurat » se caracterizèt per un retorn ai racòntes ancians e venguèt un otís per revendicar una restauracion dau poder imperiau. Ansin, après la Restauracion Meiji, foguèt adoptat coma religion d'Estat per l'emperaire Meiji. D'efiech, permetiá de justificar lo poder absolut de l'emperaire qu'èra vist, dins aqueu sistèma, coma lo descendent de la divessa Amaterasu[8].
Tre 1872, un Offici dau culte sintoïsta foguèt creat per promòure lei rites e lo culte oficiau de l'emperaire. Totei lei prèires venguèron d'emplegats de l'Estat e cada ciutadan èra obligat de s'enregistrar dins un santuari locau. Aquò permetèt d'utilizar lo sintoïsme d'Estat per enquadrar la populacion japonesa e sostenir lei reformas iniciadas per lo poder. En 1889, un important santuari dedicat au fondator de la dinastia imperiala foguèt fondat per renforçar aquela transformacion.
Aqueu culte aguèt un ròtle important dins la resisténcia japonesa durant la Segonda Guèrra Mondiala. En 1945, leis Estatsunidencs exigiguèron donc son abolicion e l'abandon de sei prerogativas divinas per l'emperaire. En genier de 1946, Hirohito deguèt donc publicament declarar, dins un edicte imperiau, sa natura unicament umana[9] e la constitucion adoptada en 1947 lo privèt explicitament de sei poders executius. Aquelei reformas marquèron la fin dau sintoïsme d'Estat e la fondacion dau sintoïsme modèrne.
Lo sintoïsme dempuei la Segonda Guèrra Mondiala
[modificar | Modificar lo còdi]Après la fin de la Segonda Guèrra Mondiala, lo païsatge religiós de la societat japonesa foguèt trebolada per una demenicion de la religiositat deis abitants, per una crisi dei crèires tradicionaus e per l'aparicion de « religions novèlas ». Pasmens, lo sintoïsme a globalament gardat son influéncia. En 2015, segon lo govèrn nipon, 85 milions d'abitants (siá 67 % de la populacion) respectavan sei principis. De mai, d'estimacions pus importantas avançan la chifra de 100 milions de Japonés observant aquelei règlas.
Aquela resisténcia s'explica per plusors factors. D'efiech, en despiech de l'abandon dau culte imperiau, lo sintoïsme impregna totjorn la vida vidanta dins la societat japonesa. Demòra tanben compatible amb la màger part dei religions presentas dins l'archipèla, especialament amb lo bodisme. Ansin, la màger part dei Japonés seguisson lei precèptes dau sintoïsme e dau bodisme. Enfin, lei « religions novèlas » son en realitat largament inspiradas per lo sintoïsme. Per exemple, lei movements Konkokyo e Omoto Kyo son largament fondats sus lei crèires tradicionaus dei Japonés : lo premier considèra possible de venir un dieu vivent e seguís lei règlas tradicionala de la societat japonesa, lo segond dona una importància particulara ai kamis. Leis autrei movements influents son de sincretismes mesclant bodisme e sintoïsme (Sukyo Mahikari, Tenrikyo, etc.).
Basas teologicas
[modificar | Modificar lo còdi]Coma fòrça religions asiaticas, lo sintoïsme es estructurat per de principis soples. I a ansin ges de tèxtes sacrats, mai un ensemble d'obratges de referéncia que compilan lei legendas e lei mites estacats ai crèires tradicionaus. Aqueu còrpus contèn un ensemble comun que foguèt largament utilizat per leis autoritats japonesas per renforçar son poder. Pasmens, aquela uniformizacion es parciala e lei crèires locaus ocupan una plaça importanta dins lo sintoïsme.
Lei tèxtes de referéncia
[modificar | Modificar lo còdi]Lei dos obratges pus importants per lo sintoïsme son lo Kojiki e lo Nihon shoki, respectivament acabats en 712 e en 720. Son de compilacions de racòntes mitologics e de fachs istorics que permèton d'explicar la creacion de Japon e leis eveniments istorics fins a la formacion de l'Empèri[10]. Lo Kojiki sembla d'èsser fondat sus de racòntes populars datant dei sègles IV a VI apC, es a dire anteriors a l'arribada dau bodisme dins l'archipèla. Escrich en japonés mai amb de caractèrs chinés, es compausat de tres partidas. La premiera descriu la creacion e la naissença dei divinitats majoras e la segonda la fondacion de la dinastia imperiala e lei guèrras li aguent permés de conquistar leis illas japonesas. Son purament mitologicas. La tresena sembla pus istorica car establís pauc a cha pauc un liame amb d'emperaires aguent existit. De mai, lei kamis i son ben mens presents que dins lei doas premierei partidas. Lo Nihon shoki es un tèxte devesit en 31 capítols[11]. Escrich en chinés, es un obratge pus elaborat que va deis originas mitologicas de l'archipèla a d'eveniments istorics contemporanèus de son autor. De mai, descriu relativament ben lei rèines deis emperaires en precisant lei meritis e leis errors de cada sobeiran. Dona tanben un apercebut dei relacions diplomaticas de Japon amb China e Corèa.
Divèrseis obratges mens importants complètan ò precisan lei racòntes dau Kojiki e dau Nihon shoki. Lei fudoki son un ensemble de rapòrts comandats per l'emperaitritz Genmei en 713 per enregistrar lei costumas, l'istòria, lei tradicions oralas e lei nòtas geograficas de cada província. Contènon donc d'elements dei mitologias e dei practicas ritualas localas[12]. Pasmens, a l'excepcion de cinc províncias, totei lei fudoki son perduts. Lo Kogo shui foguèt presentat a l'emperaire per Inbe no Hironari en 807. Es una istòria dau clan Inbe que s'intègra dins la trama generala dei dos obratges de referéncia. Contèn donc d'eveniments suplementaris, mai càmbia pas lei legendas principalas. A tanben un interès rituau car lo clan Inbe realizava de servicis religiós per la cort imperiala. L’Engishiki es un recuelh de lèis e de reglaments que foguèt acabat en 927 per Fujiwara no Tadahira. Contèn una partida importanta sus lei règlas religiosas japonesas de son epòca. Enfin, se pòu nòtar lo Shinsen shojiroku qu'es una notícia genealogica de l'aristocracia japonesa establida en 814-815. Permetiá de precisar l'origina de 1 182 familhas. 404 èran consideradas coma « divinas » e 335 coma « imperialas ».
Lo Shintoshu, escrich a la fin dau sègle XIV, es un obratge de referéncia pus tardiu que foguèt redigit per presentar una vision bodista dei mites fondators japonés. A un ròtle centrau dins lo sincretisme sintobodista.
La mitologia japonesa
[modificar | Modificar lo còdi]La mitologia japonesa es l'ensemble dei legendas e dei mites de Japon. Explica la creacion dau monde e de l'archipèla nipon, l'existéncia dei kamis e la natura divina de la dinastia imperiala. Segon sei racòntes de basa, lo monde èra inicialament dins un estat caotic dominat per de divinitats incarnant lei fòrças fondamentalas que dirigisson l'Univèrs. Puei, apareguèron de pareus de divinitats (kamis) que poblèron la Tèrra. Izanagi e Izanami son lei dos pus importants car son union donèt naissença ais illas de l'archipèla e a plusors kamis importants. Aquelei kamis s'unifiquèron tanben per donar naissença a d'autrei divinitats. Pasmens, Izanami moriguèt durant la jacina de Kagutsuchi, lo kami dau fuòc.
Izanagi anèt dins lo monde dei mòrts, lo Yomi, per recuperar sa femna. Pasmens, coma Izanami aviá ja gostat a la norridura d'aqueu monde, podiá pas s'entornar sensa l'acòrdi dei divinitats infernalas. Dins la sorniera, Izanagi descurbiguèt Izanagi sota la forma d'un cadabre en descomposicion. De mai, Izanagi assaièt de lo retenir dins lo monde dei mòrts. Esglasiat, Izanagi la repudièt e s'enfugiguèt. Sa femna lo maudiguèt e prometeguèt de tuar cada jorn un milier d'individús. Izanagi repliquèt en ordonant a son pòble de donar naissença, cada jorn, a 1 500 enfants. Aquela legenda explica lo cicle de la vida e de la mòrt. En mai d'aquò, après sa fugida, Izanagi obstruïguèt l'intrada dau monde infernau.
A son retorn, Izanagi executèt Kagutsuchi e menèt un rituau de purificacion. Lei dos eveniments entraïnèron l'aparicion de mai d'un kami. En particular, nasquèron Amaterasu (divessa dau Soleu), Tsukuyomi (dieu de la Luna) e Susanoo (dieu de la Chavana). Izanagi reconoguèt la poissança d'aquelei kamis e decidèt de partejar son reiaume amb elei. Divèrsei legendas descrivon lei relacions entre lei divinitats d'aqueu periòde. Un element important es l'òrdre donat per Amaterasu a son felen, Ninigi, de dirigir lo monde. Aquò menèt a la fondacion de la familha imperiala per lei descendents de Ninigi.
Lei kamis
[modificar | Modificar lo còdi]Lei kamis son lei divinitats dau sintoïsme. Forman un ensemble innombrable d'èssers subrenaturaus que son presents sota de formas variadas dins totei leis endrechs de la natura. Pasmens, coma la natura ela meteissa, totei lei kamis an un caractèr ambigü e una prudéncia extrèma es conselhada avans d'interagir amb aqueleis entitats. Dins lei legendas pus ancianas dau sintoïsme, son regits per cinc règlas principalas :
- lei kamis an de personalitats divergentas. Quand son respectats, pòdon norrir e aimar mai, dins lo cas contrari, pòdon engendrar lo caòs e la destruccion. Tradicionalament, an donc dos esperits : lo nigi-mitama que correspònd au caractèr suau e amaisat e lo ara-mitama que correspònd a l'esperit de violéncia. I a de kamis dangeirós per natura coma aquelei liats ai malautiás ò ais insèctes predators dei culturas.
- lei kamis son pas visibles dins lo monde deis umans. Rèstan dins de luòcs sacrats, vivon per lo mejan de fenomèns naturaus e sejornan dins l'ostau dei personas aguent demandant sa benediccion per lei rituaus apropriats.
- lei kamis pòdon se desplaçar per visitar sei luòcs de culte. En consequéncia, son pas sistematicament presents dins un luòc sacrat donat.
- lei kamis son fòrça divèrs. Lo Kojiki dona una lista de 300 divinitats relativament importantas, mai cada aspècte ò objècte de la natura ò de la societat japonesa pòu aver son kami. I a ansin de kamis estacats a una fònt, una carriera, un ostau, etc.
- totei lei kamis an una autoritat ò un drech diferent, mai quand lo pòble capita de lei contentar, dèvon executar la foncion especifica de l'objècte, dau luòc ò l'idèa que trèvan.
La preséncia dei kamis dins la vida japonesa es demorada constanta. Pasmens, conoisson d'evolucions regularas. La pus importanta es l'aparicion progressiva dei « kamis de sostèn ». D'efiech, lo desvolopament de l'agricultura e de la vida urbana foguèt a l'origina de la modificacion de kamis ancians ò de l'aparicion de kamis novèus estacats au ris, a la pluèja e, pus generalament, a la creissença dei recòltas. Aquò aguèt un efiech sus lei rituaus e lei ceremònias pus practicats. Lei conflictes sociaus son tanben una causa de formacion de kamis novèus coma lei goryo-shin, d'esperits venjaires eissits de personas brutalament tuadas. De personalitats vivents son de còps egalament deïficadas, çò que crèa de kamis novèus.
Lo panteon dei kamis es donc en evolucion constanta car lei besonhs dau pòble evolucionan de lònga. Lei mutacions regardan generalament lei kamis pus locaus, mai pòdon pereu afectar de kamis nacionaus. Per exemple, lo kami de la variòla, malautiá mortala dispareguda, es desenant estacat a totei lei malautiás contagiosas. Autre exemple, lo kami dei tumors e dei flaironc representa desenant lo cancèr e sei tractaments.
Cosmologia e vida après la mòrt
[modificar | Modificar lo còdi]Segon lei legendas sintoïstas, l'Univèrs es devesit en tres mondes : lo Takamagahara es la residéncia dei dieus immortaus, lo Ashihara no nakatsukuni es lo monde deis umans e lo Yomi es lo monde dei mòrts[13]. Es una religion sensa escatologia e sensa dualitat clara entre lo bòn e lo mau[14][15]. Lei crèires sus la vida après la mòrt son largament inspirats dau bodisme[16]. Lo monde dei mòrts es sovent descrich coma un endrech lugubre e sorn. Pasmens, leis amnas dei mòrts pòdon ajudar lei vivents e, après 33 ans, venir una partida dau kami familhau[17].
Rites e celebracions
[modificar | Modificar lo còdi]Lei luòcs sacrats e lo clergat
[modificar | Modificar lo còdi]Lei luòcs sacrats dau sintoïsme comprènon de luòcs naturaus de remarca coma lo mont Fuji, de santuaris[18] e d'autars domestics. Leis espacis publics dedicats au culte d'un kami son dichs jinja[19]. Au començament dau sègle XXI, aperaquí 100 000 santuaris èran recensats en Japon[20]. Se tròban sus tota lo territòri, mai pòdon de còps èsser designats per de tèrmes pus especifics : jingu per un santuari associat amb la familha imperiala, shokonsha per lei santuaris dedicats ai victimas d'una guèrra, yama-miya per lei luòcs liats a de montanhas restadas per de kamis[21].
La màger part dei jinja son compausats d'un ensemble de bastiments inspirats per l'arquitectura dau periòde d'Heian. L'intrada es marcada per un torii, un portau de fusta qu'es vengut un simbòl de Japon[22]. Lei dos bastiments pus importants dau complèxe son generalament lo haiden, dedicat au culte, e lo honden, luòc reservat au kami dau santuari. La decoracion dei jinja es generalament despulhada. Son sovent netetjats e asegats per pas ofensar lei kamis[23]. Lei bastiments son fachs de fusta e pintats de roge vermelhon. Es necessari de lei tornar construrre regularament car la fusta es un materiau perible.
La gestion dei jinja es assegurada per de prèires, per una comunautat ò per una familha[24]. La foncion de prèires es tradicionalament ereditària, mai dins lo Japon actuau, de cursus universitaris de prèire son estats creats per completar lei rengs dau clergat[25][26]. Lei jinja pus importants pòdon èsser servits per una comunautat constituïda de desenaus de prèires, mai es frequent qu'un prèire s'ocupa solet de plusors santuaris pichons. La foncion sacerdotala es generalament reservada ais òmes. Pasmens, aquela règla varièt dins lo corrent de l'istòria dau país. Lei femnas pòdon tornarmai venir preiressa dempuei la Segonda Guèrra Mondiala, mai la foncion demòra mai que mai masculina amb 90 % d'òmes dins leis ans 1990[27].
Lo culte
[modificar | Modificar lo còdi]Lo sintoïsme a ges de celebracion obligatòria[28]. Lei cresents son liures de definir lei santuaris visitats, la frequéncia de sei passatges e la natura de seis ofèrtas. Un cresent pòu tanben anar dins un santuari per faire d'ofèrtas ai kamis en generau ò a un kami diferent de la divinitat tutelària dau luòc[29]. Lei preguieras son tanben fòrça variadas e regardan generalament de requistas particularas e pragmaticas[30]. Pòdon èsser realizadas dirèctament ò fisadas a un prèire[31].
Dins aquò, en despiech d'aquela libertat, de costumas ben establidas establisson de rites observats per la màger part dei cresents. D'efiech, fòrça rites de passatge de la societat japonesa son associats a de ceremònias ò de preguieras sintoïstas[32]. Lei romavatges en certanei santuaris sintoïstas son tanben frequents e importants[33].
Lei rituaus de purificacion
[modificar | Modificar lo còdi]Lei rituaus de purificacion an una plaça majora dins lei crèires sintoïstas. D'efiech, per escapar ai consequéncias d'un tatari, es necessari de se purificar e, sovent, aquela necessitat s'estend ai familiars. Un tatari es una nocion arcaïca qu'es liada au concèpte de kami. Designa una mena de malediccion qu'es infligida per un kami a l'autor d'un tsumi. Lo tsumi correspònd a una « fauta » e a una « solhura » susceptibla de trebolar l'entendament de l'òme e d'empachar son illuminacion (es a dire son sauvament). Uei, lo tèrme es generalament traduch per « malediccion » dins la màger part dei diccionaris. Dins lei definicions pus ancianas, la solhura aviá un caractèr pus fisic que morau : èra ansin causada per lo contacte amb la mòrt, lo sang, leis excrements, etc[34]. Pasmens, amb lo desvolopament de la societat, lo tsumi es pauc a cha pauc vengut una nocion morala que sanciona leis infraccions socialas.
Recensament dau nombre de cresents
[modificar | Modificar lo còdi]Lo recensament dau nombre de cresents es malaisat car pauc de Japonés se depintan coma sintoïstas dins lei respònsas donadas ais enquistas de recensament[35]. Lo caractèr pauc estructurat e tradicionau dei rites e sa mescla amb lo bodisme japonés explican aqueu resultat feble. Lei determinacions pus precisas assaian donc de trobar d'autrei mejans per estimar lo nombre de sintoïstas mai, segon lo metòde utilizat, lei resultats demòran fòrça variables. Per exemple, en 2008, 26 % dei participants a una enquista declaravan visitar regularament lei santuaris sintoïstas, mai solament 16,2 % èran convencuts de l'existéncia dei kamis[36]. Puei, en 2015, de donadas oficialas suggerissián una implantacion pus importanta de practicas e de costumas sintoïstas au sen de la populacion (80 %)[37]. La chifra de 40 % de sintoïstas au sen de la populacion nipona es donc largament un arbitratge entre diferentei valors eissidas de tecnicas de mesura diferentas. Pasmens, lo nombre santuaris coneguts e de prèires (85 000) atèstan d'una certana vitalitat.
En defòra de Japon, lo sintoïsme es una religion rara. Foguèt importat a la fin dau sègle XIX dins plusors regions asiaticas colonizadas per Japon mai, après la Segonda Guèrra Mondiala, lei santuaris foguèron abandonats ò destruchs[38]. D'autrei jinja foguèron bastits dins d'autrei país per de comunautats d'emigrants. Lo cas pus conegut es probablament aqueu de Brasil.
Liames intèrnes
[modificar | Modificar lo còdi]Bibliografia
[modificar | Modificar lo còdi]- (en) Brian Bocking, A Popular Dictionnary of Shinto, Richmond, Curzon, 1997.
- (fr) Mircea Eliade e Ioan P. Couliano, Dictionnaire des religions, París, Plon, 1990.
- (en) Joseph M. Kitagawa, On Understanding Japanese Religion, Princeton, Princeton University Press, 1987.
- (en) C. Scott Littleton, Shinto: Origins, Rituals, Festivals, Spirits, Sacred Places, Oxford, Oxford University Press, 2002.
- (en) John K. Nelson, A year in the Life of a Shinto Shrine, Seattle e Londres, University of Washington Press, 1996.
- (fr) Miyata Noboru (trad. Jean Michel Butel), « Divinité à la mode et Shinto folklorique », Ebisu - Études Japonaises, n° 23, 2000, pp. 21-44.
- (en) Stuart D. B. Picken, Historical Dictionary of Shinto, Lanham, Scarecrow Press, 2011.
Nòtas e referéncias
[modificar | Modificar lo còdi]- ↑ Lo Congrès Permanent de la Lenga Occitana, Dicod'Òc, cèrcas « shinto » e « shintoïsme », consultat lo 5 de genier de 2024, [1] [2].
- ↑ Reinat Toscano, intrada « shintoïsme », Diccionari de Lenga d'Òc d'après lo parlar niçard, Auba Novèla, 2023, p. 1523.
- ↑ (fr) Mircea Eliade e Ioan P. Couliano, Dictionnaire des religions, París, Plon, 1990, pp. 273-274.
- ↑ (fr) Pierre-François Souyri, Nouvelle histoire du Japon, Lonrai, Perrin, coll. « Japan Fondation », 2010.
- ↑ (en) Motohisa Yamakage, Mineko S. Gillespie, Gerald L. Gillespie, Yoshitsugu Komuro, Paul de Leeuw, Aidan Rankin, The Essence of Shinto: Japan's Spiritual Heart, Tòquio, Kodansha International, 2007.
- ↑ 6,0 et 6,1 (fr) Mircea Eliade e Ioan P. Couliano, Dictionnaire des religions, París, Plon, 1990, p. 276.
- ↑ (fr) Olivier Ansart, « Études Anciennes et Études Nationales dans le Japon du XVIIIème siècle : la Nature, l'Artifice et le Mal chez Ogyû Sorai et Motoori Norinaga », Ebisu - Études Japonaises , vol. 4, 1994, pp. 49-75.
- ↑ (en) Irokawa Daikichi, The Culture of the Meiji Period, Princeton, Princeton University Press, 1970.
- ↑ (en) Peter Wetzler, Hirohito and War, Honolulu, University of Hawai'i Press, 1998, p. 3.
- ↑ (en) John S. Brownlee, Political Thought in Japanese Historical Writing : From Kojiki (712) to Tokushi Yoron (1712), Wilfrid Laurier University Press, 1991.
- ↑ Un capítol es perdut : leis edicions modèrnas contènon unicament 30 capítols e son de reconstitucions realizadas a partir de còpias parcialas.
- ↑ (en) Masaru Sakamoto, Zusetsu Chizu to Arasuji de Wakaru! Fudoki, Seishun Publishing, 2011, pp. 16-17.
- ↑ (en) Joseph M. Kitagawa, On Understanding Japanese Religion, Princeton, Princeton University Press, 1987, p. 143.
- ↑ (en) Littleton, C. Scott, Shinto: Origins, Rituals, Festivals, Spirits, Sacred Places, Oxford, Oxford University Press, 2002, p. 26.
- ↑ (en) Stuart D. B. Picken, Historical Dictionary of Shinto, Lanham, Scarecrow Press, 2011, pp. 36 e 71.
- ↑ (en) Littleton, C. Scott, Shinto: Origins, Rituals, Festivals, Spirits, Sacred Places, Oxford, Oxford University Press, 2002, p. 89.
- ↑ (en) Littleton, C. Scott, Shinto: Origins, Rituals, Festivals, Spirits, Sacred Places, Oxford, Oxford University Press, 2002, p. 39.
- ↑ Dins lei tèxtes, lei santuaris sintoïstas èran sovent dichs « temples ». Dins lo Japon actuau, aqueu tèrme es reservat ai complèxes religiós bodistas.
- ↑ (en) Brian Bocking, A Popular Dictionary of Shinto, Richmond, Curzon, 1997, p. 72.
- ↑ (en) John Breen, Mark Teeuwen, A New History of Shinto, Chichester, Wiley-Blackwell, p. 1.
- ↑ (en) Brian Bocking, A Popular Dictionary of Shinto, Richmond, Curzon, 1997, pp. 71-72 e 220.
- ↑ (en) John K. Nelson, A Year in the Life of a Shinto Shrine, Seattle e Londres, University of Washington Press, 1996, p. 93.
- ↑ (en) Stuart D. B. Picken, Historical Dictionary of Shinto, Lanham, Scarecrow Press, 2011, p. 23.
- ↑ Dins lo cas d'una comunautat ò d'una familha, es generalament lo proprietari dau terren de construccion dau santuari.
- ↑ (en) Kenji Ueda, « Contemporary Social Change and Shinto Tradition », Japanese Journal of Religious Studies, vol. 6, nos 1-2, 1979, pp. 303-327.
- ↑ (en) Brian Bocking, A Popular Dictionary of Shinto, Richmond, Curzon, 1997, pp. 99-102.
- ↑ (en) C. Scott Littleton, Shinto: Origins, Rituals, Festivals, Spirits, Sacred Places, Oxford, Oxford University Press, 2002, p. 98.
- ↑ (en) H. Byron Earhart, Japanese Religion: Unity and Diversity, Belmont, Wadsworth, 2004, p. 12.
- ↑ (en) Clark B. Offner, « Shinto », dins Norman Anderson (dir.), The World's Religions, Leicester, Inter-Varsity Press, 1979, pp. 191-218.
- ↑ (en) John K. Nelson, A Year in the Life of a Shinto Shrine, Seattle e Londres, University of Washington Press, 1996, p. 116.
- ↑ (en) Brian Bocking, A Popular Dictionary of Shinto, Richmond, Curzon, 1997, p. 98.
- ↑ (en) John K. Nelson, A Year in the Life of a Shinto Shrine, Seattle e Londres, University of Washington Press, 1996, p. 34.
- ↑ (en) Joseph M. Kitagawa, On Understanding Japanese Religion, Princeton, Princeton University Press, 1987, pp. xvii–xviii.
- ↑ Aquelei crèires son a l'origina de la formacion dei castas d'intocables japonés coma leis eta (« plen de solhura »).
- ↑ (en) John Breen e Mark Teeuwen, A New History of Shinto, Chichester, Wiley-Blackwel, 2010, p. 1.
- ↑ (ja) « 2008 NHK survey of religion in Japan — 宗教的なもの にひかれる日本人〜ISSP国際比較調査（宗教）から〜 », NHK Culture Research Institute, mai de 2009, consultat lo 5 de genier de 2024, [3].
- ↑ « 宗教団体数，教師数及び信者数 », Statistical Yearbook of Japan, Statistics Japan, Ministry of Internal Affairs and Communications, 2015.
- ↑ (en) Kōji Suga, « A Concept of "Overseas Shinto Shrines": A Pantheistic Attempt by Ogasawara Shōzō and Its Limitations », Japanese Journal of Religious Studies, vol. 37, n° 1, 2010, pp. 47-74.