Referendum

Lo referendum (gerondiu del vèrb en latin refero « repòrt », « referir » de la locucion ad referendum « [convocacion] per referir ») es un procediment de democracia semidirècta per que l'ensemble dels ciutadans d'un territòri donat es convovat per exprimir una posicion sus una proposicion que lor es somesa, al subjècte d' « una mesura qu'una autra autoritat penguèt o envisatja de prene » (Julien Laferrière) e que l'eissida varia segon lo tipe de referendum considerat.

Globalitat

Se gaireben totas las democracias contemporanèas organizèron de referendums pendent lor istòria, aquestes foguèron instituits coma un mòde de govèrn regular que dins pauc de païses. La mitat dels 800 referendums organizats al nivèl nacional dins lo mond fins a la fin de 1993, lo foguèron Soïssa. Dins los autres païses, la decision d'organizar un referendum se piegèt sus (suls) partit(s) politic(s) al poder per validar sos/lors orientacions. L'usatge del referendum progressèt de biais exponencial sonque en Soïssa, en Itàlia e dins unes Estats dels EUA.

America del Nòrd

Canadà

• 1898 - Referendum sus la proïbicion de l'alcòl
• 1942 - Referendum canadian sus la conscripcion
• 1992 - Referendum canadian sus l'Ententa de Charlottetown

Quebèc

Lo Partit quebequés realizèt dos referendums per desencadenar las negociacions per la sobeiranetat del Quebèc. Pausèt a l'Assemblada nacionala lo Livbe Blanc sul projècte de sobeiranetat associacion. Lo primièr referendum se debanèt lo 20 de mai de 1980. Aquò foguèt una desfacha pel Partit quebequés de René Lévesque, l'opcion del « non » reculhissent près de 60 % dels vòtes. Pasmens, los Quebequeses donnèronencara la majoritat al Partit quebequés quand l'eleccion seguenta, lo 13 d'abril de 1981.

Un segon referendum sus la sobeiranetat se debanèt lo 30 d'actobre de 1995: lo « non » foguèt majoritari, aquestes còp, amb sonque mens d'un punt d'escart (50,5 %) (es a dire 54 288 votes d'escart). L'endeman del darrièr referendum, lo primièr ministre Jacques Parizeau demissionèt.

Estats Units d'America

Los Estats Units d'Amrican ignoran lo referendum al nivèl federal; al nivèl dels Estats, sol lo Delaware ignora lo referendum.

Pendent l’èra progressista, diferents Estats dels EUA se dotèron de proceduras de legislacion dirècta que lo referendum, l'iniciativa populara e la procedura referendària de destitucion. «La primièra iniciativa presentada als electors data de 1904 dins l'Oregon (l'Estat que amb la Califòrnia depausèt mai grand nombre d'iniciativas)». Pasmens, aqueste movement se debanèt subretot a l'Oèst : «D'entre los Estats de la còsta Èst, sols lo Maine e lo Massachusetts adoptèron l'iniciativa e lo referendum popular, alara qu'es lo cas de totes los Estats de la còsta pacifica». Al total, existís sièis proceduras de referendum als EUA:

• 1 - L'amendament constitucional d'iniciativa parlementària: Quitament s'es pas l'iniciativa del poder executiu, aquesta procedura es tampauc pas una initiativa proprament « populara » qu'es votada pels parlamentaris. Es en vigor dins quaranta e nòu Estats, ces a dire totes levat lo Delaware; dins quinze Estats, es la sola forma de referendum existenta. S'agís de modificacions a la Constitucion de l'Estat que la legislatura somet a la decision del pòble. Quitament se pòt paréisser plan limitada, aqueste procediment permet al pòble de s'exprimir sovent e sus de subjèctes variats, las proposicions anant sovent plan al delà de l'organizacion dels poders publics e des drechs fondamentals, coma lo vòte de credits per la renovacion dels transpòrts o lo maridatge entre personas de mèsme sèxe.
• 2 - L'amendament constitucional d'initiativa populara: Son objècte es lo mèsme qu'aqueste d'initiativa parlementària, mas es lo poder de prepausar qu'es diferent. Puslèu que d'aparténer a legislatura, aparten al pòble pel biais d'una peticion aventestat signada per un nombre de personas fixada per la Constitucion. Existís dis detz e uèit Estats.
• 3 - La lei d'iniciativa parlementària: Lo poder de prepausar es lo mèsme que l'amendament d'iniciativa parlementària, mas l'objècte es diferent. En l'escasença, se demanda al pòble de se prononciar sus una simpla lei. Aquò significa que quitament se lo pòble apròva la lei, aquesta serà pas aplicada s'es declarada anticonstitucionala. Aquò significa tanben que la legislatura poirà amendar o abrogar aquesta lei sens tornar passar pel referendum (es pas generalament lo cas per un amendament constitucional). Vint e quatre Estats an aquesta procedura.
• 4 - La lei d'initiaciva populara: L'objècte es lo mèsme que per la procedura 3 e lo poder de prepausar lo mèsme que per la procedura 2. Es presenta dins vint e dos Estats.
• 5 - Lo referendum abrogatiu (veto referendum) es una forma restrencha de lei d'iniciativa populara. Son objècte pòt èsser que pas l'abrogacion d'una lei existenta, e non pas l'adopcion d'una lei nouvelle. Aquesta procedura es permesa dins vint e cinc Estats amb los vint e dos qu'admeton l’iniciativa populara mencionada en 4.
• 6 - Lo recall es une procedura de demission forçada d'una persona soumesa a un pòste eligible abans l'expiracion de son mandat. Per aquò, es necessari de recampar un cèrt nombre de signaturas d'electors, çò que desencadena un vòte sus la revocacion de l'elegit o del foncionari designat, parelhat mai sovent a une novèla eleccion. Aquesta procedura es uèi en vigor dins detz e uèit Estats.

Per exemple, en Califòrnia, cal al mens 5 % des personas avent participat a la darrièra election del governaire per desencadenar una iniciativa populara, es a dire 433 971 electors. Se l'iniciativa populara a per objectiu de modificar la Constitucion, aqueste lidal es portat a 8 % (694 354). Per organizar un recall, cal 12 %.

Pasmens, lo referendum jos totas sas formas es exclusit al nivèl federal.

Cal notar tanben que dins set Estats permetent la lei d'initiaciva populara, l'initiativa es « indirècte », çò que significa que lo referendum se debanarà se la legislatura adòpta la proposicion, quitament s'es amb d'amendaments. S'aquesta la somet a referendum, pòt tanben i sometre un contraprojècte. Dins dos Estats, l'amendament constitucional d'iniciativa populara es tanben indirècte.

America del Sud

Colómbia

Los articles 103 e 104 de la constitucion colombiana de 1991 fan del referendum un mejan d'expression de la sobeiranetat del pòble, al resultat legalament constrenhent. L'article 155 permet tanben a un projècte de lei amb aqueste d'un referendum d'èsser portat al parlament s'acampa las signaturas d'al mens 5 % dels electors inscrchs sus las listas electoralas. Un pòrta paraula pòt èsser designat per èsser entendut pel parlament a quina que siá estapa del procediment.

Una initiaciva populara passant aquesta estapa es automaticament considerada coma prioritària al nivèl parlementari, l'article 163 impausant un delai maxim de 30 jorns per sa presa en compte se s'agís d'un simple projècte de lei. Dins lo cas d'una proposicion de referendum, sol lo vote favorable del Senat es obligatòri al nivèl parlamentari sens que siá necessari de consultar la Cambra dels representants, coma la decision del president del President de la Colómbia aprovada en conselh dels ministres.

Lo projècte de lei es alara somés a referendum a une data independanta de tot autre vòte electoral. Coma l'ensemble d'aquestes darièrs en Colómbia, los referendums son somés a l'article 41 de la lei electorala, qu'impauda una participacion minimala d'un tèrç (33,3 %) dels inscrichs es requerida per que lo resultat, aprovat o regetat a la majoritat absoluda (50 % +1) dels vòte siá declarat valid.

Asia

Tailàndia

En 2007, la junta militara de la Tailàndia organizèt un referendum aprovat per sa novèla constitucion devent permetre lo retorn de la democracia.

Euròpa

Alemanha

La lei fondamentala prevei de referendum pas que pel cambiament de traçat de las frontièras dels Länder, lor fusion o lor scission. Lo referendum se debana dins los territòris concernits. Mas, segon de legislacions dels diferents Länder e comunas, de referendums locals sont autorizats, coma l’iniciativa populara.

Àustria

En 1978, los austrichians regetan l'apèl lançat pel Govèrn per l'aviada de la primièra centrala nucleària privada en Àustria (a Zwentendorf). Lo programa nuclear es abandonat.

Òc, en 1994 per l'adesion a l'Union europèa.

Vorarlberg

Pendent un referendum organizat en mai de 1919, l'endenman del primièr concflite mondial e seguent lo destraiment de l'Empèri austro-ongrés, 81 % dels abitants del Vorarlberg volguèt far pertit de la Soïssa.

Belgica

La constitucion belgaprevei pas la possibilitat d'un referendum e es de fach mai sovent interpretat coma excluissent la possibilitat del referendum o d'una autra forma de consultacion dirècta de la populacion, pel mens al subjècte de matèrias atribuidas per la constitucion.

En 1891, Leopòld II assagèt d'introduire lo principi del referendum reial dins la constitucion, mas la proposicion foguèt regetada per la Cambra.

Excepcionalament, en 1950 dins l'encastrede la Question reiala, una consultacion populara foguèt organizat de biais simultanèu dins cada província del país al subjècte del retorn del rei Leopòld III sul tròn.

Lo fach qu'aquesta consultacion aja poratat pas cap de solucion als problèmas qu'èra censada resòlvre mostrèt lo pauc de pertinéncia d'un referendum dins un país ont los avises podavan se detriar entre doas comunautats.

A diferentas escasenças, de projèctes de consultacion popular foguèron sometits al Conselh d'Estat. En 2004, una preposicion de lei per l'organiszacion d'una consultacion populara dins l'encastre de l'aprobacion del tractat establissent una constitucion per l'Euròpa. L'avís de l'assemblada generala de la seccion de legislacion del Conselh, foguèt negatius .

Dins las matèrias non regladas per la constitucion, pasmens, de poders locals per exemple (comunas e províncias) pòdon organizar de « consultacions popularas », purament consultativas, sus de subjèctes d'interés local.

Chipre

Un referendum foguèt organizat lo 24 d'abril de 2004 dins las doas partidas de l'illa de Chipre per se prononciar sul plan de patz prepausat per las Nacions unidas qu'a per objectiu la reunificacion del país après trente ans de divisions e de negociacions inabotidas entre las doas comunautats grègas e turca de l’illa.

Los Chipriòtas grècs votèron « non » a 76 %. MAs, 65 % dels Chipriòtas turcs votèron « òc » al plan de las Nacions unidas.

Danemarc

Òc, en 1972 (adesion), 1986 (Acte unic), 1992 (dos còps sul tractat de Maastricht), 1998 (tractat d'Amsterdam), 2000 (Èuro). Un referendum sus la Constitucion europèa lo 27 de setembre de 2005.

Eslovaquia

Òc, en 2003 sus l'adesion a l'Union europèa.

Eslovènia

Òc, en 2003 sus l'adesion a l'Union europèa. La Constitucion de l'Eslovènia (dins sa redaccion en vigor al 8 de junh de 2011) prevei un recors possible al referendum per las revisions constitucionalas (art. 170), la promulgacion d'una loi (art. 90) o l'adesion a une organizacion internacionala (art. 3a). Se debanèt lo 5 de junh de 2011 un referendum legislatiu sul recul de l'edat departença en retirada (reget del projècte). L'organizacion de referendums d'initiativa populara es possible en accòrdi amb los articles 90-1, 97 e 99 de la constitucion eslovèna, permetent aquesta forma de democracia dirècta quand un minim de 2500 signaturas es acampat, puèi al mens 40 000 dins un delai d'un mes, contra una lei votada pel parlament.

Espanha

Segon l'article 92 de la constitucion de 1978, « las decisions politicas d'una importança particulara poirián èsser somesa a totes los ciutadans per la via d'un referendum consultatiu » amb autorizacion prealable del Congrès dels deputats.

Aqueste article foguèt aplicat dos còps:

• en 1986, quand lo socialista Felipe González faguèt aprovar per referendum lo manten de son país dins l'organizacion militara atlantica
• en 2005 quand lo socialista José Luis Rodríguez Zapatero faguèt adoptar la constitucion europèa prepausant la question seguenta: « Aprovatz lo Tractat per que s'establesca una Constitucion per l'Euròpa? » (« ¿Aprueba usted el Tratado por el que se establece una Constitución para Europa? »)

Vejatz l'article consacrat a la Constitucion europèa .

Estònia

Òc en 2003 sus l'adesion a l'Union europèa.

França

Dempuèi 1958, lo referendum es reconegut, amb lo mòde representatiu, coma una de las doas modalitats d'expression de la sobeiranetat nacionala. Lo principi es pausat a l'article 3 de la constitucion de la Cinquena Republica. En practica, l'initiativa es exclusivament lo fach de l'executiu.

Exsitís dos principals tipes de referendums en França:

• lo referendum nacional d'inciativa presidenciala (article 88-5 e 89 de la Constitucion) e parlamentària (article 11 de la Constitucion), que cobrís lo camp legislatiu, aqueste dels tractats e lo camp constitucional;
• lo referendum local (compres dins l'article 72-1, subretot dempuèi la refòrma constitucioala del 28 de març de 2003), que participa al movement recent de la governança locala amb lo posssible drech de peticion

Irlanda

Lo referendum es necessari per modificar la Constitucion (21 sus 25 depuèi 1972 foguèron aprovats). Un referendum èra previst sus la Constitucion europèa, mas a fin finala annulat. Lo 12 de junh de 2008, l'Irlanda regetèt lo Tractat de Lisbona, abans de l'aprovar per un referendum novèl lo 2 d'octobre de 2009.

Itàlia

L’utilizacion del referendum coma procediment de consultacion del còrs electoral que se pronóncie sus una question per una responsa afirmativa o negativa pòt concernir de nòrmas juridicas de diferents rengs. Los 45, constituants italians instaurèron un contra poder legislatiu mejans lo referendum abrogatif d’initiaciva populara. La Cort Constitucionala italiana joguèt un ròtle important per encastar aquesta practica instituissent un contraròtle a posteriori.

Lo referendum abrogatiu

Un verai contra poder legislatiu

L’article 75 de la Constitucion italiana del 27 de decembre de 1947 precisa qu’« un referendum popular es fixat per decidir de l’abrogacion, totala o parciala, d’una lei o d’un acte avent valor de lei, quand lo demandon cinc cents mila electors o cinc Conselhs regionals. Lo referendum es pas autorizat per las leis fiscalas e budgetàrias, d’amnistia e d'ajornament de pena, d’autorizacion de ratificar los tractats internacionals. Totes los ciutadans nomenats a elegir la Cambra dels deputats an lo drech de participar al referendum. La proposicion somesa al referendum es aprovada se la majoritat dels electors participèt al vòte e se la majoritat dels vòtes exprimits favorablament capitèt. La lei determina las modalitats de mesa enòbra del referendum ». La lei constitucionala de l'11 de març de 1953 relativa a las nòrmas complementàrias de la Constitucion al subjècte de la Cort constitucionala apond dins son article 2 una competéncia de contraròtle de l’admissibilitat de las demandas de referendum.

Atal, en mèsme temps qu’i a contrapoder legislatif, i a tanben salvagada d’un cèrta seguretat juridica levant al referendum la possibilitat d’abrogar de leis que poiriá damatjar la gestion de l’Estat, exigissent la participacion de la majoritat dels electors e instituent un contraròtle de las demandas.

Un contraròtle de constitucionalitat a priori e a posteriori

Aquesta lei permetava al legislator d’abrogar formalament la lei qu'aviá fach l’objècte del referendum e d’i substituir de novèlas disposicions de mèsme reng dins la ierarquia de las nòrmas. La Cort constitucionala italiana corrigiguèt l’orientacion donada pel legislator a l’initiativa referendària dins sa decision n°68 de 1978 ont estimèt qu'aqueste article es illegal que prevesiá pas los mejans que cal per defendre los signataris de las demandas de referendum abrogatiu. Podent pas annular la lei, qu'aquò auriá paralizat l’institucion referendària, los jutges adoptan una decision additiva: apondan al tèxte contrarotlat una nòrma fixant las condicions d’intervencion del legislator sus las nòrmas fasent l’objècte d’un referendum abrogatiu. Atal, se la lei es abrogada abans referendum e remplaçada per d’autras disposicions de mèsma natura e avent lo mèsme objècte, lo referendum se farà sus las novèlas disposicions legislativas. Fin fanala la Cort constitucionala a instaurèt l’interdiccion de restablir pel legislator de la norme abrogada dins sa decision n° 468 de 1990, estimant que «lo referendum manifèsta una volontat definitiva e podent pas èsser levada».

La Cort donc protegiguèt l’institucion referendària contra l’activisme del parlament mas tanben encastrèt l’utilizacion del referendum. En efièch, la demanda de referendum subís un contraròtle de legalitat del Burèl pel referendum auprès de la Cort de cassacion (respècte de la procedura legislativa) e un contraròtle d’admissibilitatper la Cort constitucionala. D'aqueste contraròtle ven una importanta jurisprudéncia (106 decisions entre 1972 e 2000) visant a exclure del camp referendari las leis ligadas a la leis tocada per l’article 75 e aqueste que la fòrça normativa es superiora a aquesta de las leis ordinàrias e tanben aquesta que lo contengut normatiu pòt pas èsser modificat sens portar aténher a las disposicions constitucionalas que meton en òbra. La Cort contraròtla las condicions de forma de las questions referendàrias per permetre un vòte conscient dels electors mas examina tanben la finalitat cercada per l’abrogacion referendària (efièch normatiu cercat, efièch non manipulatiu es a dire non creator d’una novèla reglementacion).

Autres referendums

L'article 138 de la Constitucion prevei la possibilitat de sometre una lei constitucionala a un referendum. Los tres referendums d'aqueste tipe se debanèron 2001, 2006 e 2016

Mai, en aplicacion de l'article 132 de la Constitucion, un referendum pòt decidir de la fusion de regions o de la creacion de novèlas regions.

Letònia

Òc, en 2003 sus l'adesion de l'Union europèa.

Non, en 2012 sus l'adopcion du rusa coma lenga oficiala.

Liechtenstein

De referendums facultatius son regularament organizats.

Lituània

Òc, en 2003 sus l'adesion a l'Union europèa.

Luxemborg

Un referendum consultatiu sus la Constitucion europèa se debanèt lo 10 de julhet de 2005 Modèl:Date-. Un autre referendum se debanèt lo 7 de junh 2015 Modèl:Date-, portant sus l'autreg del drech de vòte a partir de l'edat de 16 ans, sus l'autreg del drech de vòte a las legislativas pels estrangièrs e sus la limitacion de la durada de las foncions ministerialas.

Malta

Òc, en 2003 sus l'adesion à l'Union europèa.

Norvègia

Per dos còps, en 1973 e en 1993, lo pòble norvegian foguèt consultat sus l’adesion a l’Union europèa. Dins ambedos cas lo vòte foguèt non.

Ongria

La Ongria faguèt un referendum en 2003 per son adesion a l'Union europèa.

Païses Basses

Un referendum consultatiu sus la Constitucion europèa se denaèt lo 1èr de junh 2005. Resultat: reget à près de 61 % dels vòtes.

La lei del 1èr de julhet de 2015 permet de desencadenar un referendum consultatiu a posteriori sus cada lei votada pel Parlament neerlandés (levat de tèxtes concernant l'ostal reial, lo budget, o encara la Constitucion), a condicion de reünir 300 000 signaturas, siá 1,7 % de la populacion. Lo referendum es valable sonque se al mens 30 % dels electors se desplaçan a las urnas. Aquesta lei es realizada pel primièr còp amb lo referendum del 6 d'abril de 2016 sus l'accòrdi d'associacion entre l'Ucraïna e l'Union europèa, per que una majoritat del Parlament s’exprimiguèt en favor del respècte del resultat.

Polonha

Òc, en 2003 sus l'adesion a l'Union europèa. Un referendum consultatiu sus la Constitucion europèa èra previst en 2005 mas foguèt annulat.

Portugal

Un referendum consultatiu sur la Constitucion europèa tanben foguèt annulat. En 2007, un referendum sus l'interrupcion volontària de prensa.

Republica chèca

Òc, en 2003 sus l'adesion a l'Union europèa.

Reialme Unit

Dempuèi 1973 (referendum en Irlanda del Nòrd), la procedura del referendum ven sempre mai abituala al Reialme Unit. I aguèt de referendums dins los païses constituents del Reialme Unit, tanen dins de regions e vilas.

I aguèt fins al 26 de junh de 2016 pas que tres referendums a l'escala del Reialme Unit: lo primièr en 1975 sus la question del manten al sen de la CEE, los britanics deguèron respondre a la question «Do you think the UK should stay in the European Community (Common Market)?», «Pensatz que lo Reialme Unit dega demorar al sen de la Comunautat europèa (Mercat comun)?». Lo sgond se debanèt lo 5 de mai de 2011 e portava sus l'introduccion d'un mòde de vòte batejat « vòte alternatiu ». Fin finala lo 3n se debanèt lo 26 de junh de 2016, e portava sus la demrança o la sortida del Reialme Unit de l'Union europèa (« Should the United Kingdom remain a member of the European Union or leave the European Union? » «Deu lo Reialme Unit doit-il demorar membre de l'Union europèa o daissar l'Union europèa?»): la sortida foguèt aprovada per près de 52 % dels vòtes exprimits, la participadion essent de 72 %.

Soïssa

Al nivèl fedeal, existís 2 tipes de referendum: lo referendum obligatòri, al subjècte de tota revision de la Constitucion, l'adesion a d'organizacions de seguretat collectiva o a de comunautats supranacionalas e los arrestats federals urgents desprovesits de basa constitucionala e que la durada de validitat passa una annada, e lo referendum facultatiu, qu'a per subjècte tot acte federal per que 8 cantons o 50 000 ciutadans soïssas demandèron una votacion.

La mèsma possibilitat de referendum facultatiu existís tanben al nivèl dels cantond e de las comunas, amb pasmens un nombre requerit de signaturas mai feble. Dins unes cantons e unas comunas, un « referendum constructiu » es obligatòri per totes las leis introdusent de depensas novèlas (es a dire non previst pel budget annal) superioras à un montant definit.

La Soïssa coneis tanben un drech d'initiativa populara al nivèl federal (initiativa populara federala) permetent als ciutadans de prepausar una modificacion de la Constitucion federala, mas tanben als nivèls cantonal e comunal.

Suècia

Òc, 6 depuèi 1922.

Oceania

Austràlia

Òc, necessari per modificar la Constitucion (8 sus 43 dempuèi 1909 foguèron aprovats).

• referendum de 1916 per instaurar la conscripcion: regetat;
• referendum de 1917 per introduire una forma limitada de conscripcion: regetat;
• referendum de 1951 per interdire lo Partit comunista: regetat;
• referendum de 1967 per comptabilizar los Aborigèns dins lo cens e permetre a las autoritats federalas de legiferar a lor subjècte: aprovat;
• referendum de 1999 per abolir la monarquia e instituir una republica: regetat.

Problematicas

La practica d'aqueste metòde ligat a la democracia dirècta mòstra un cèrt nombre de limitas que pòt resumir en tres punts:

• Lo referendum es ligat a l'agenda politic de sos organizaires, que contraròtlan per exemple son calendièr e tanben la formulacion de la question pausada (procediment « contrarotlat e proegemonic ») ;
• Los subjèctes abordats son a vegada complèxes e pòdon demandar una cèrta expertisa qu'es pas plan ausible dins un debat als entorns emocionals o pendent una consultacion dobertament populista;
• Lo referendum, per definicion, ven « enforçar, e quitament reificar la presa de decision a majoritat simpla als prejudicis dels interesses de las minoritats e del individús ».

Annèxas

Voses connèxas

Articles connèxes

• Referendums relatius a l'Union europèa
• Democracia participativa
• Sobeiranetat
• Sufragi universal
• Preferendum

Ligams extèrnes

• (fr) Marion PAOLETTI, « Référendum », in CASILLO I. avec BARBIER R., BLONDIAUX L., CHATEAURAYNAUD F., FOURNIAU J-M., LEFEBVRE R., NEVEU C. et SALLES D. (dir.), Dictionnaire critique et interdisciplinaire de la participation, Paris, GIS Démocratie et Participation, 2013, (ISSN 2268-5863).
• (fr) Étude des dispositions constitutionnelles relatives aux référendums dans plusieurs pays européens et aux États-Unis
• (fr) Oui ou non, le piège rhétorique du référendum
• (fr) Référendum direct de la 3e chambre Parlement Direct de la communauté française directe.