Τα Χατζιδακικά: Οι διαφορετικές πτυχές του Μάνου Χατζιδάκι, σ’ ένα καινούργιο βιβλίο
Ο μελετητής του έργου του Χατζιδάκι Παναγιώτης Ανδριόπουλος μιλά για τη ζωή και το έργο του -πάντα επίκαιρου- συνθέτη
ΑΡΗΣ ΔΗΜΟΚΙΔΗΣ
Ο Παναγιώτης Ανδριόπουλος γεννήθηκε στην Πάτρα. Σπούδασε Θεολογία στο Πανεπιστήμιο Αθηνών με μεταπτυχιακές σπουδές στην περίοδο της Τουρκοκρατίας. Παράλληλα σπούδασε βυζαντινή και ευρωπαϊκή μουσική. Συμμετείχε σε πολλά χορωδιακά σχήματα, σε ερευνητικά προγράμματα του Κέντρου Σύγχρονης Μουσικής Έρευνας και έχει τραγουδήσει έργα σύγχρονων ελλήνων συνθετών σε πρώτη εκτέλεση, στην Ελλάδα και το εξωτερικό.
Το 2004 ίδρυσε το Καλλιτεχνικό Σύνολο «Πολύτροπον», με το οποίο παρουσιάζει στην Ελλάδα και το εξωτερικό πρωτότυπες παραγωγές βασισμένες κυρίως στην ελληνική ποίηση και μουσική. Οι καλλιτεχνικές συνεργασίες του πολλές και σημαντικές.
Επιπλέον, τα κείμενά του έχουν δημοσιευθεί σε διάφορους επιστημονικούς τόμους. Αρθρογραφεί σε θεολογικά και πολιτιστικού περιεχομένου περιοδικά και διατηρεί το ιστολόγιο Ιδιωτική Οδός και το site Φως Φαναρίου, το οποίο καλύπτει αποκλειστικά το Οικουμενικό Πατριαρχείο. Κείμενά του -πολλά μάλιστα ήταν για τον Χατζιδάκι- έχουμε φιλοξενήσει πολλές φορές στα Μικροπράγματα της LIFO.
Πέρσι κυκλοφόρησε το βιβλίο του «Ελληνορωσικά» (εκδόσεις s@mizdat, 2022), αλλά σήμερα μας μιλά με την αφορμή της έκδοσης της εξαιρετικής συλλογής κειμένων με τίτλο «Τα Χατζιδακικά» (ιδιωτική έκδοση, 2023).
-Αλήθεια, κύριε Ανδριόπουλε, πώς προέκυψαν τα Χατζιδακικά;
«Τα Χατζιδακικά» προέκυψαν από την αγάπη μου στον Μάνο Χατζιδάκι, αλλά και από όσα μαγικά έζησα μαζί του – ως ακροατής – την περίοδο της Ορχήστρας των Χρωμάτων (1989-1993). Τότε άρχισα να μυούμαι στην μυθολογία του Χατζιδάκι και ο Χατζιδάκις να βρίσκεται πλέον στην πρώτη θέση της προσωπικής μου μυθολογίας. Ο Χατζιδάκις σήμαινε τότε για μένα – κι ακόμα σημαίνει – αληθινή ελληνικότητα, βαθιά οικουμενικότητα, πολιτική ανοιχτότητα. «Τα Χατζιδακικά» αποτελούν, λοιπόν, κείμενα που γράφτηκαν τα τελευταία 15 χρόνια και τα δημοσίευσα στο ιστολόγιό μου «Ιδιωτική Οδός» ή στα περίφημα «Μικροπράγματά» σου στη Lifo, αγαπητέ μου Άρη, αλλά τα επεξεργάστηκα δεόντως για την έκδοση τους σε έντυπη μορφή.
-Πώς προέκυψε η ερευνητική ενασχόλησή σας με τον Χατζιδάκι;
Αυτή η «ερευνητική ενασχόληση» θα έλεγα ότι είναι σπουδή στην ελληνικότητα. Ερευνώντας τον Χατζιδάκι σπουδάζεις την ελληνικότητα του 20ού αιώνα σε όλες τις εκφάνσεις της. Προσεγγίζοντας και ερευνώντας το έργο του ανακάλυψα τους ζωγράφους, τους ποιητές, τους χορευτές. Ανακάλυψα τις άγνωστες πτυχές και συνθέσεις μεγάλων συνθετών, όπως του Μπετόβεν και του Μάλερ, κατάλαβα πώς ο Χατζιδάκις έχει την τρομερή ικανότητα να περιέχει ο ίδιος ένα μουσικό σύμπαν. Γιατί ο Χατζιδάκις δεν είναι μόνο τα τραγούδια του και οι μουσικές του, αλλά μας μυσταγωγεί στις μουσικές του κόσμου, είτε με την Πειραματική Ορχήστρα Αθηνών την δεκαετία του ’60, είτε με την Ορχήστρα των Χρωμάτων τη δεκαετία του ’90. Ο ίδιος έλεγε – πολύ σωστά – ότι τον ενδιαφέρουν όσοι τον ανακαλύπτουν κι εγώ τον βλέπω να στέκεται πάντοτε μπροστά μου προς ανακάλυψιν. Είναι τόσο πολυδιάστατος και απρόβλεπτος, ώστε πραγματοποιώ ελεύθερη κατάδυση και μαθητεία στην ομορφιά του.
-Στο βιβλίο μαθαίνουμε για πολλές πτυχές του έργου του Χατζιδάκι και το πώς σχετίζεται αυτό με άλλους καλλιτέχνες. Θέλετε να μας μιλήσετε λίγο για το περιεχόμενο;
Ο Χατζιδάκις ως γνήσιος καλλιτέχνης επηρέαζε και επηρεαζόταν. Ο ίδιος διάβαζε πολύ, άκουγε πολλή μουσική, διαλεγόταν με νέους καλλιτέχνες. Ήταν πραγματικά ένα πνεύμα ανήσυχο, σε εγρήγορση. Έτοιμος να δημιουργήσει με πάθος κι ας θεωρούσε – μετριοπαθώς – την όλη εργασία του ως ένα «παιχνίδι» για το οποίο έβαζε κάθε φορά «στοίχημα». Μου φαίνεται ακόμα τόσο καταπληκτικό να ανακαλύπτει μέσα στην Κατοχή τους συνθέτες της εποχής του, με τα πενιχρά μέσα που υπήρχαν τότε. Εκείνες οι προσωπικές του ανακαλύψεις, τον καιρό εκείνο, τον καθόρισαν τόσο ώστε να τις διευθύνει αργότερα με την Πειραματική Ορχήστρα Αθηνών ή με την Ορχήστρα των Χρωμάτων. Το «Ελληνικό Χορόδραμα», το «Πολύτροπον», ο «Σείριος», ο «Μουσικός Αύγουστος» στην Κρήτη, οι Μουσικοί Αγώνες της Κέρκυρας και πολλά ακόμα, τι άλλο ήταν παρά το πάθος του για σχέση με την αληθινή τέχνη και τους αληθινούς καλλιτέχνες, πέρα από φτηνούς εντυπωσιασμούς και αισθηματολογίες. Ο Χατζιδάκις ήταν ακριβός, δηλαδή ασυμβίβαστος και ακέραιος σε όλα τα επίπεδα.
-Ποίηση και Χατζιδάκις. Ποια θα λέγατε πως είναι η σχέση του με τους Έλληνες και ξένους ποιητές που αναφέρονται στο βιβλίο;
Πρώτα πρώτα θεωρώ πως ο Χατζιδάκις ήταν ο ίδιος ποιητής ή καλύτερα ο ορισμός της ποίησης, με την έννοια ότι πάντοτε δρούσε με ποιητικό τρόπο. Ήταν η αριστοκρατία του πνεύματος. Χωρίς βερμπαλισμούς, χωρίς συνθήματα, ήταν ο άνθρωπος που ζούσε μέσα από την ποίηση. Αλλά ταυτόχρονα είχε κι αυτή την απίστευτη διάκριση: Θεωρούσε ότι το ζήτημα δεν είναι η μελοποιημένη ποίηση, αλλά το ποιητικό τραγούδι. Γι’ αυτό συνεργάστηκε στενά με τον Νίκο Γκάτσο και παρήγαγαν από κοινού μια δική τους «ποιητική γλώσσα». Μόνο στον «Μεγάλο Ερωτικό» και στα «Τραγούδια της αμαρτίας» καταπιάστηκε με την μελοποίηση. Προσωπικά έμαθα πολλούς σπουδαίους κύκλους τραγουδιών – σε ποίηση σημαντικών ευρωπαίων ποιητών και μουσική μεγάλων συνθετών – μέσα από τις ραδιοφωνικές εκπομπές του Χατζιδάκι και μέσα από την Ορχήστρα των Χρωμάτων. Γνώριζε και την κλασική και τη μοντέρνα ποίηση, τίποτα δεν του διέφευγε. Πάντως ο ίδιος μιλούσε για ποιητική πράξη, που είναι ουσιαστικά η ποιητική νοημοσύνη στην καθημερινότητα μας.
-Βρήκα πολύ ενδιαφέροντα τα κεφάλαια για τη σχέση του με τους ξένους αλλά και τους Έλληνες συνθέτες. Πείτε μας κάτι γι’ αυτά…
Παρακολουθούσε από νέος τόσο το διεθνές όσο και το εγχώριο ρεπερτόριο, στον χώρο της λόγιας μουσικής και όχι μόνο. Άκουγε και διαφορετικές εκτελέσεις του κάθε έργου και είχε να σου προτείνει και την καλύτερη γι’ αυτόν ερμηνεία. Θεωρούσε πως η μουσική είναι μία οπότε κατάρτιζε ένα πρόγραμμα με αγαπημένους του έλληνες συνθέτες, όπως ο Μενέλαος Παλλάντιος (που τον είχε και δάσκαλο), ο Πέτρος Πετρίδης και ο Μάριος Βάρβογλης, στο πρώτο μέρος, και στο δεύτερο μέρος έβαζε Άστορ Πιατσόλα! Νομίζω πως στην Ελλάδα μάθαμε τον Πιατσόλα από τον Χατζιδάκι. Το αργεντίνικο τάνγκο στην Ελλάδα είναι χατζιδακική υπόθεση. Θυμάμαι ότι από την Ορχήστρα των Χρωμάτων άκουσα για πρώτη φορά έργα του Παλλάντιου, τα οποία μετά ο Χατζιδάκις έβγαλε σε δίσκο. Κι ακόμα, η Ορχήστρα των Χρωμάτων μας έδωσε σημαντικές δισκογραφικές παραγωγές με συνθέτες που αγαπούσε ο Μάνος Χατζιδάκις (Γιάννης Χρήστου, Άστορ Πιατσόλα, Νίκος Σκαλκώτας κ.α.). Αλλά να πω και κάτι ακόμα: Είχα εκστασιαστεί όταν ο Χατζιδάκις μας παρουσίασε με την Ορχήστρα των Χρωμάτων το έργο του Νταριούς Μιγιώ «Το βόδι πάνω στη στέγη», που έχει τον τίτλο ενός βραζιλιάνικου λαϊκού τραγουδιού και βασίζεται σε μελωδίες που ο Μιγιώ θυμόταν από την παραμονή του στη Βραζιλία το 1917-18. Μαγικός κόσμος!
-Ξεχωριστή σημασία έχουν τα κείμενά σας για τους «βίους παράλληλούς» του με τον Μίκη Θεοδωράκη. Μετά απ’ όλη αυτή την έρευνα, τι πιστεύετε για τη μεταξύ τους «χημεία»;
Γνωρίστηκαν πολύ νέοι, συνδέθηκαν με φιλία, είχαν βέβαια τις διαφωνίες τους, αλλά πιστεύω ότι υπήρχε ένας βαθύς εσωτερικός σύνδεσμος. Το γεγονός ότι ο Χατζιδάκις διηύθυνε έργα του Μίκη Θεοδωράκη με την Ορχήστρα των Χρωμάτων, δηλαδή την τελευταία περίοδο της ζωής του, δε νομίζω ότι είναι λίγο πράγμα… Είχαν πολλά κοινά και όσο κι αν απομακρύνθηκαν κατά διαστήματα, νομίζω πως πάντα «συνομιλούσαν» εσωτερικά. Ο Χατζιδάκις είναι αυτός που πρώτος διηύθυνε τον «Επιτάφιο» του Θεοδωράκη, προκαλώντας τριγμούς, την εποχή εκείνη, με τη λυρική προσέγγισή του. Και ο Χατζιδάκις είναι αυτός που κάνει πρόβες τον «Επιτάφιο» στο σπίτι του στη Νέα Υόρκη με την Φλέρυ Νταντωνάκη και τον Σπύρο Σακκά, στην εκδοχή για φωνή και πιάνο. Πιστεύω ότι το έργο αυτό το θαύμαζε! Τη σουίτα μπαλέτου «Ελληνική Αποκριά» του Θεοδωράκη από τον Χατζιδάκι την πρωτάκουσα, με την Ορχήστρα των Χρωμάτων, και μετά άρχισα να μπαίνω και στον μυθικό κόσμο του «Ελληνικού Χοροδράματος», όπου και οι δύο είχαν συνεισφέρει τα μέγιστα.
-Ως θεολόγος, καλύψατε με πολύ ενδιαφέροντα τρόπο και το θέμα «Χατζιδάκις και θρησκεία. Μιλήστε μας λίγο γι’ αυτό.
Ο Χατζιδάκις δεν ήταν αυτό που λέμε «θρησκευόμενος» άνθρωπος. Ευτυχώς! Έτσι είχε την καθαρότητα να μας δώσει «θεολογικά» – τα χαρακτηρίζω – κείμενα για τα Χριστούγεννα ή τον Επιτάφιο και το Πάσχα. Ανίχνευε την ουσία, δεν έμενε στην επιφάνεια. Γι’ αυτό και η έννοια του «Επιταφίου» τον συνείχε: από την «Οδό Ονείρων» μέχρι την «Εποχή της Μελισσάνθης» κ.ο.κ. Επίσης, δείτε τι τεράστια σημασία έχει στο έργο του ο Χριστός ή η Παναγία. Όχι με δογματικό τρόπο, αλλά σίγουρα με ουσιαστικό και ενίοτε υπερβατικό. Ο Χριστός είναι παιδί («ήσουν παιδί σαν τον Χριστό») αλλά και «είν’ ο θλιμμένος έφηβος Χριστός». Η Παναγιά είναι «μια θλιμμένη αρχόντισσα» αλλά και η «Παναγία των Πατησίων». Η έννοια της «αμαρτίας» που είναι «βυζαντινή», ενώ ο έρωτας «αρχαίος», έχει ξεχωριστό ενδιαφέρον στον Χατζιδάκι. Να σημειώσουμε εδώ ότι ο Ανδρέας Καρακότας, που ερμήνευσε μοναδικά «Τα τραγούδια της αμαρτίας» σε ποίηση Ντ. Χριστιανόπουλου, μας έδωσε και το θαυμάσιο βιβλίο «Αμαρτία και περιθώριο στο σύγχρονο ελληνικό τραγούδι», όπου αναφέρεται στις σχετικές απόψεις του Μάνου Χατζιδάκι. Κι ακόμα, η τελευταία συναυλία του Χατζιδάκι με την Ορχήστρα των Χρωμάτων ήταν αφιερωμένη στο φαινόμενο του νεοναζισμού, αλλά είχε προγραμματίσει η επόμενη να ήταν αφιερωμένη στις λεγόμενες παρεκκλησιαστικές οργανώσεις, καθώς είχε καταλάβει τον διαβρωτικό τους ρόλο μέσα στην ελληνική κοινωνία. Ο Χατζιδάκις είναι ανεξάντλητος και εδώ.
-Από τα αγαπημένα μου κεφάλαια ήταν αυτό για την τελευταία του συναυλία, που, καθόλου τυχαία, ήταν εναντίον του νεοναζισμού. Τι είχε γίνει τότε;
Είχε σκεφθεί κάθε συναυλία του με την Ορχήστρα των Χρωμάτων να έχει ένα θέμα. Έτσι, έκανε focus σε ζητήματα που απασχολούσαν τον ίδιο αλλά και την κοινωνία. Το μανιφέστο του για το φαινόμενο του νεοναζισμού διατύπωσε σε ένα κείμενο που είχε ως ένθετο στο πρόγραμμα της συναυλίας και το οποίο από τότε έγινε διάσημο, καθώς αποδείχθηκε προφητικός. Ο Χατζιδάκις ήταν ένας πραγματικά ελεύθερος άνθρωπος. Μας δίδαξε, λοιπόν, να μην εγκλωβιζόμαστε σε ιδεολογίες, προλήψεις και προκαταλήψεις που ουσιαστικά υποδηλώνουν τον άνθρωπο. Αυτό όμως προϋποθέτει ανθρώπους υποψιασμένους και σε καμία περίπτωση εφησυχασμένους.
Η άνοδος του νεοναζισμού στην Ευρώπη αλλά και στην Ελλάδα τον δικαίωσε πλήρως.
-Παραμένει πιστεύετε ο Χατζιδάκις επίκαιρος σήμερα;
Θεωρώ πως είναι και σήμερα και αύριο τραγικά επίκαιρος. Η ευαισθησία του συνελάμβανε πράγματα από το μέλλον. Ξαναδιαβάζοντας τα κείμενα του, ακούγοντας τις μουσικές του, πορευόμαστε με αυτόν οδοδείκτη. Ήταν «του ολίγου και του ακριβούς», κατά τον Ελύτη. Καίριος και ουσιαστικός. Ρεαλιστής και προφητικός. Με προοπτική Σείριου, ήτοι οδού προς τα άστρα.