Barbara Radziwiłłówna

Barbara Radziwiłłówna
	; Miniatura Barbary Radziwiłłówny, warsztat Lucasa Cranacha Młodszego, 1555/1565 r.
	Bóg nam radzi
	Królowa Polski
Okres	od 1548; do 8 maja 1551
Koronacja	7 grudnia 1550
Poprzedniczka	Elżbieta Habsburżanka
Następczyni	Katarzyna Habsburżanka
	Dane biograficzne
Dynastia	Radziwiłłowie
Data urodzenia	6 grudnia 1520, 1522 lub 1523
Data śmierci	8 maja 1551
Ojciec	Jerzy Radziwiłł
Matka	Barbara Kolanka
Rodzeństwo	Mikołaj Radziwiłł
Mąż	Stanisław Gasztołd
Mąż	Zygmunt II August
	Multimedia w Wikimedia Commons

Barbara Radziwiłłówna (ur. 6 grudnia 1520–1523^[1] w Wilnie, zm. 8 maja 1551 w Krakowie) – druga małżonka Zygmunta II Augusta, królowa polska, wielka księżna litewska.

Trzecia polska królowa niedynastycznego pochodzenia, po Elżbiecie z Pilczy (która była jej prapraprababką) i Barbarze Zápolyi.

Po śmierci pierwszego męża nawiązała romans z młodym królem, który poślubił ją w roku 1547, po śmierci pierwszej małżonki. Ślub zawarto w sekrecie oraz bez zgody rodziców i bez zasięgnięcia opinii rady, w celu zalegalizowania potomka, którego jakoby spodziewała się Barbara. Ujawnienie mezaliansu spowodowało wielki skandal i ostrą kampanię przeciwko uznaniu ważności małżeństwa monarchy z poddaną, rozpoczynając walkę Zygmunta Augusta o koronację małżonki. Barbarę Radziwiłłównę nazywano publicznie wielką nierządnicą litewską, używając również wyrażeń niecenzuralnych, wyliczano jej rzekomych kochanków, a nawet atakowano słownie podczas bezpośrednich spotkań. Barbara została ostatecznie koronowana na pół roku przed swoją śmiercią, która nastąpiła po długiej i ciężkiej chorobie.

Postać wzbudzająca wiele kontrowersji i sprzecznych opinii. Bohaterka wielu utworów literackich, filmowych i plastycznych oraz prac naukowych.

Życiorys

Pochodzenie

Barbara Radziwiłłówna była córką kasztelana wileńskiego i hetmana wielkiego litewskiego Jerzego Radziwiłła i Barbary z Kołów, siostrą hetmana Mikołaja Radziwiłła, zwanego Rudym. Poprzez matkę była potomkinią królowej Polski Elżbiety Pileckiej, trzeciej żony Władysława Jagiełły.

Data urodzenia

Dzień i miesiąc narodzin Barbary Radziwiłłówny są pewne, ponieważ zostały odnotowane za jej życia w rachunkach królewskich za rok 1549^[2]. Barbara Radziwiłłówna z pewnością urodziła się 6 grudnia. Natomiast data roczna narodzin królowej, znana z kilku przekazów, może być różnie interpretowana, zamykając się jednak w granicach lat 1520–1523.

Opierając się na rękopiśmiennym rodowodzie, znajdującym się w zbiorach rodzinnych Radziwiłów, w XIX w. Edward Kotłubaj za datę narodzin Barbary Radziwiłłówny uznał rok 1520^[3]. Jednakże w „De origine gentis Radiviliae” Salomon Rysiński wskazywał rok 1522^[4], zaś metryczka przyszyta do sukni królowej, którą odkryto w 1931 r. podczas badań podziemi wileńskiej katedry, odnosiła się do roku 1523^[2].

Małżeństwa

18 maja 1537 r. poślubiła w Gieranojach Stanisława Gasztołda, wojewodę nowogródzkiego, a potem trockiego, po czterech latach małżeństwa owdowiała. Na Stanisławie wygasł ród Gasztołdów. W myśl zasad prawa litewskiego po wygaśnięciu w linii męskiej rodu dobra przypadały wielkiemu księciu. Opiekun Barbary, jej brat, Mikołaj Rudy, zwrócił się o pomoc do królowej Bony (chodziło o możliwość korzystania chociaż z części dóbr ziemskich). W październiku 1543 r. nastąpiło wydarzenie, które zmieniło całe życie Barbary. Do Gieranojów przyjechał król Zygmunt August. Oficjalnym celem wizyty było załatwienie spraw spadkowych po Gasztołdach. Wówczas prawdopodobnie nastąpiło pierwsze zbliżenie pomiędzy późniejszymi małżonkami. Pobyt króla został wtedy przedłużony, oficjalnie z powodu szerzącej się zarazy. Romans był kontynuowany w Wilnie, w tym czasie Zygmunt August był jeszcze małżonkiem Elżbiety Austriaczki.

Dopiero gdy król został wdowcem, zawarł potajemny ślub z Barbarą w 1547 roku. Małżeństwo wywołało burzę wśród szlachty i spotkało się ze sprzeciwem Zygmunta Starego i Bony. Na sejmie piotrkowskim 1548, senatorowie pod wodzą prymasa Mikołaja Dzierzgowskiego, Piotra Kmity, Jana Tęczyńskiego, Andrzeja Górki i Izba Poselska z Piotrem Boratyńskim i Stanisławem Podlodowskim na czele, żądali unieważnienia małżeństwa. Król odparł wszystkie ataki, stanowczością i energią zmusił wszystkich po kolei oponentów do uległości, doprowadził do koronacji Barbary, która była od tej pory była tytułowana: "z Bożej łaski królowa polska, wielka księżna litewska, ruska, pruska, mazowiecka"^[5].

Barbara Radziwiłłówna została koronowana na królową Polski 7 grudnia 1550 r. Jej małżeństwo podniosło znaczenie rodu Radziwiłłów i innych rodów litewskich, co spotkało się z oporem szlachty i magnaterii polskiej. Według historyków przyczyną śmierci Barbary był rak szyjki macicy, a według napisanej książki w 2013 roku autorstwa dr. Janusza Kubickiego pt. Żony królów i władców Polski. Historia i medycyna królowa zmarła na kiłę^[6], co zostało jednak wykluczone przez badania przeprowadzone na szczątkach królowej w Wilnie.^[7] Według ówczesnych pogłosek mogła zostać zatruta przez teściową Bonę Sforzę.^[8] Po przedwczesnej śmierci, pochowana została 24 czerwca 1551 w katedrze wileńskiej.

Barbara Radziwiłłówna w kulturze

Jej losy stały się tematem wielu utworów dramatycznych (Alojzego Felińskiego Barbara Radziwiłłówna. Tragedia w pięciu aktach, Franciszka Wężyka, Antoniego Odyńca, Stanisława Wyspiańskiego, Lucjana Rydla) i dzieł filmowych (serial TVP Królowa Bona w reżyserii Janusza Majewskiego oraz filmy kinowe z 1936 i 1982 r. – w roli Barbary wystąpiły odpowiednio Jadwiga Smosarska i Anna Dymna). Historycy (Karol Szajnocha, Julian Bartoszewicz), przedstawiając Barbarę Radziwiłłównę na podstawie dokumentów, obniżają wyidealizowany przez legendę i poezję jej charakter i podkreślają cechy ujemne: dumę, ambicję, kapryśność czy rozwiązłość seksualną (mówiono o jej 38 kochankach).

Galeria

Królowa Barbara Radziwiłłówna – kamea autorstwa Caraglia, ok. 1550 r.
Miniatura Barbary Radziwiłłówny z cyklu portretów żon Zygmunta Augusta, 1550 r.
Barbara Radziwiłłówna w stroju koronacyjnym, ok. 1730–1737
Duch Barbary Radziwiłłówny, obraz autorstwa Wojciecha Gersona, 1886 r.
Grób królowej Barbary w katedrze wileńskiej
Józef Simmler, Śmierć Barbary Radziwiłłówny, 1860

Przypisy

↑ Obecnie historycy przyjmują z reguły jedną z dat skrajnych – rok 1520 lub 1523.
↑ ^a ^b Zygmunt Wdowiszewski, Genealogia Jagiellonów i Domu Wazów w Polsce, Kraków:Wydawnictwo Avalon, 2005, s. 150.
↑ Zygmunt Wdowiszewski, Genealogia Jagiellonów i Domu Wazów w Polsce, Kraków:Wydawnictwo Avalon, 2005, s. 149.
↑ Marceli Antoniewicz, Protoplaści książąt Radziwiłłów. Dzieje mitu i meandry historiografii, Warszawa:Wydawnictwo DiG, 2009, s. 241, 252.
↑ Michał Baliński, Pamiętniki o królowej Barbarze, żonie Zygmunta Augusta, G. Sennewald, 1843, s. 208.
↑ Barbara Radziwiłłówna i Zygmunt August. Największy romans polski. wyborcza.pl. [dostęp 2016-02-27].
↑ AndrzejA. Nowak AndrzejA., Dzieje Polski. Tom 4. Trudny złoty wiek, s. 330, ISBN 978-83-7553-277-7 .
↑ TomasT. Venclova TomasT., Wilno: przewodnik, Wyd. 2, Vilnius: R. Paknio leidykla, 2002, s. 23, ISBN 978-9986-830-47-4 [dostęp 2024-06-18] .

Bibliografia

Władysław Pociecha, w: Polski Słownik Biograficzny. T. 1. Kraków: Polska Akademia Umiejętności – Skład Główny w Księgarniach Gebethnera i Wolffa, 1935, s. 294–298. Reprint: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Kraków 1989, ISBN 83-04-03484-0.

Linki zewnętrzne

[1] Obecnie historycy przyjmują z reguły jedną z dat skrajnych – rok 1520 lub 1523.

[Zygmunt_Wdowiszewski_2005-2] Zygmunt Wdowiszewski, Genealogia Jagiellonów i Domu Wazów w Polsce, Kraków:Wydawnictwo Avalon, 2005, s. 150.

[3] Zygmunt Wdowiszewski, Genealogia Jagiellonów i Domu Wazów w Polsce, Kraków:Wydawnictwo Avalon, 2005, s. 149.

[4] Marceli Antoniewicz, Protoplaści książąt Radziwiłłów. Dzieje mitu i meandry historiografii, Warszawa:Wydawnictwo DiG, 2009, s. 241, 252.

[5] Michał Baliński, Pamiętniki o królowej Barbarze, żonie Zygmunta Augusta, G. Sennewald, 1843, s. 208.

[wyborcza.pl-6] Barbara Radziwiłłówna i Zygmunt August. Największy romans polski. wyborcza.pl. [dostęp 2016-02-27].

[7] AndrzejA. Nowak AndrzejA., Dzieje Polski. Tom 4. Trudny złoty wiek, s. 330, ISBN 978-83-7553-277-7 .

[8] TomasT. Venclova TomasT., Wilno: przewodnik, Wyd. 2, Vilnius: R. Paknio leidykla, 2002, s. 23, ISBN 978-9986-830-47-4 [dostęp 2024-06-18] .

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

Dynastia piastowska	Oda Miśnieńska 1025 Rycheza Lotaryńska 1025–1034 Wyszesława 1076–1079 Małgorzata Brandenburska 1295–1296 Ryksa Elżbieta 1303–1305 i tytularna królowa: 1306–1307 Wiola Elżbieta Cieszyńska 1305–1306 Anna Przemyślidka 1306 i 1307–1310 Elżbieta Przemyślidka 1310–1330 Beatrice de Bourbon 1334–1335 Jadwiga Kaliska 1320–1333 Aldona Anna Giedyminówna 1333–1339 Adelajda Heska 1341–1368 Jadwiga Żagańska 1363–1370
Dynastia andegaweńska	Elżbieta Bośniaczka 1370–1384 Jadwiga Andegaweńska 1384–1399
Dynastia jagiellońska	Anna Cylejska 1403–1416 Elżbieta Granowska 1417–1420 Zofia Holszańska 1424–1434 Elżbieta Rakuszanka 1454–1492 Helena Rurykowiczówna 1501–1506 Barbara Zápolya 1512–1515 Bona Sforza 1518–1557 Elżbieta Habsburżanka 1543–1545 Barbara Radziwiłłówna 1550–1551 Katarzyna Habsburżanka 1553–1572
Królowie elekcyjni	Anna Jagiellonka 1575–1586 (1596) Anna Habsburżanka 1592–1598 Konstancja Habsburżanka 1605–1631 Cecylia Renata Habsburżanka 1637–1644 Ludwika Maria Gonzaga 1646–1648 i 1649–1667 Eleonora Habsburżanka 1670–1673 Maria Kazimiera d’Arquien 1676–1696 Krystyna Eberhardyna Hohenzollernówna 1697–1727 Katarzyna Leszczyńska z Opalińskich 1705–1708 Maria Józefa Habsburżanka 1734–1757
Królestwo kongresowe Dynastia Romanowów	Elżbieta Aleksiejewna 1815–1825 Aleksandra Fiodorowna 1825–1831/1855 Maria Aleksandrowna 1841–1880 Maria Fiodorowna 1866–1928 Aleksandra Fiodorowna 1894–1917