Tekst źródłowy strony Cesarz

{{Inne znaczenia}}
[[Plik:Statue-Augustus.jpg|thumb|upright|[[Oktawian August]] – pierwszy [[Cesarze rzymscy|cesarz rzymski]] ([[27 p.n.e.]]-14)]]
[[Plik:Charlemagne-by-Durer.jpg|thumb|upright|[[Karol Wielki]] – pierwszy [[Cesarz rzymski (Święte Cesarstwo Rzymskie)|cesarz rzymski]] (800-814)]]
[[Plik:Francis II, Holy Roman Emperor by Friedrich von Amerling 003.jpg|thumb|upright|[[Franciszek II Habsburg]] – jedyny w historii tzw. „dwucesarz”: [[Cesarz rzymski (Święte Cesarstwo Rzymskie)|rzymski]] i [[Cesarstwo Austrii|austriacki]] (1804-1806)]]
[[Plik:Ingres, Napoleon on his Imperial throne.jpg|thumb|upright|[[Napoleon Bonaparte]] – cesarz Francuzów (1804-1815)]]
'''Cesarz''' (od {{łac.|Caesar}}) – [[monarcha]], któremu przypisuje się [[Wikt:ranga|rangę]] i [[Wikt:honor|honor]] wyższe od [[król]]a.

== Pochodzenie tytułu ==
Termin „cesarz” pochodzi od przydomka (ostatniego członu nazwiska) [[Dyktator (starożytny Rzym)|dyktatora]] Republiki Rzymskiej [[Gajusz Juliusz Cezar|Gajusza Juliusza Cezara]]. Pierwszym władcą, którego uznaje się za cesarza, jest [[Oktawian August]], który używał tytułów: [[imperator]] (co znaczy ''wódz'', ''zwierzchnik armii'') i [[August (tytuł)|august]] („obdarzony autorytetem przez bogów w drodze [[Auspicjum|auspicjów]]”, „święty”).

Wbrew obiegowym opiniom termin ''Cezar'', używany przez Oktawiana Augusta nie stanowił nazwy godności, ale funkcjonował jako nazwisko rodowe, co było spowodowane faktem, iż jako adoptowany syn Juliusza Cezara odziedziczył jego nazwisko (przed adopcją nazywał się Gajusz Oktawiusz, po adopcji – Gajusz Juliusz Cezar Oktawianus). Nazwisko to naturalną koleją rzeczy dziedziczyli potomkowie Augusta, czyli kolejni władcy z dynastii julijsko-klaudyjskiej. Linia ta wygasła na [[Neron]]ie, jednak do tej pory nazwisko ''Cezar'' tak zrosło się już z tronem imperium, że kolejny władca przyjął je niejako automatycznie.

Określenia cesarza w językach europejskich pochodzą albo od łacińskiego ''imperator'': wł. ''imperatore'', hiszp. ''emperador'', port. ''imperador'', franc. ''empereur'' i ang. ''emperor'', zapożyczone z francuskiego, albo od greckiej transliteracji słowa ''Caesar'', czyli ''Kaisar'': niem. ''Kaiser'', holenderskie ''keizer'', szwed. ''kejsar'', tureckie ''kaiser'', węg. ''császára'' oraz wschodniosłowiańskie ''car''. [[Język polski]] rozróżnia słowa ''[[car]]'', ''cesarz'' i ''[[imperator]]'', natomiast [[język rosyjski]] słowa ''car'' (''царь'') i ''imperator'' (''император'').

== Historia tytułu ==
Upadłe w 476 zachodnie [[Cesarstwo Rzymskie]] starali się odnawiać różni władcy germańscy. Trwałą władzę cesarską nad znaczną częścią dawnego imperium rozciągnął król Franków [[Karol Wielki]], a po wymarciu Karolingów król niemiecki [[Otton I Wielki|Otton I]]. W dużym stopniu na podstawie dokumentu zwanego ''[[Donacja Konstantyna|donacją Konstantyna]]'' (który uznaje się już za [[falsyfikat]]) [[Papież|papiestwo]] uzyskało jednak prawo do przyznawania tego tytułu na [[Cywilizacja zachodnia|Zachodzie]]. Skorzystano z tego koronując [[Karol Wielki|Karola Wielkiego]] na cesarza rzymskiego w roku 800. Cesarstwo [[Frankowie|Franków]] co prawda szybko się rozpadło, ale jego powstanie pociągnęło za sobą utworzenie w X wieku [[Święte Cesarstwo Rzymskie|Świętego Cesarstwa Rzymskiego]]. Późniejsi cesarze zanegowali papieskie prawo do szafowania koroną cesarską. Cesarze bizantyjscy zniknęli razem z zagładą Cesarstwa Bizantyjskiego z ręki Turków w XV wieku, jednakże sułtanowie tureccy po zdobyciu Konstantynopola sami używali tytułu cesarza rzymskiego, czego nie uznawała chrześcijańska Europa. Z czasem tytułu cesarskiego zaczęli również używać władcy [[Rosja|Rosji]], którzy uważali się za dziedziców prawosławnego Bizancjum. W 1804 roku cesarzem koronował się [[Napoleon Bonaparte]], który symbolicznie odwoływał się do tradycji karolińskiej, z uwagi na co doprowadził do rozwiązania Świętego Cesarstwa Rzymskiego przez [[Franciszek II Habsburg|Franciszka II]]. Ten zaś, domyślając się rychłego końca Rzeszy Niemieckiej, w 1804 roku przyjął tytuł cesarza Austrii jako władcy krajów austriackich, Czech i Węgier. Najwięcej cesarstw, cztery, było w Europie od roku 1804 do 1806 (rosyjskie, austriackie, francuskie i Święte Cesarstwo Rzymskie). W 1871 roku król pruski Wilhelm I został ogłoszony cesarzem niemieckim po zwycięstwach nad Austrią i Francją. Cesarstwa zniknęły z Europy w wyniku [[I wojna światowa|I wojny światowej]]. Obecnie jedynym państwem na świecie, którego głową jest cesarz, jest [[Cesarze Japonii|Japonia]]<ref>Dokładnie tytuł ten brzmi ''tennō'' ([[Język japoński|jap.]] 天皇 ''„niebiański władca”''), co wynika z tradycji, która mówi o boskim pochodzeniu cesarskiego rodu. „''Znaczenie tego terminu jest wielce dalekie od naszego, europejskiego pojmowania słowa „cesarz”''. ([http://www.repozytorium.uni.wroc.pl/Content/42417/017.pd Pozycja ustrojowa cesarza w konstytucjach Japonii] s. 248). Znaki te czytano także ''sumeragi'', ''sumerogi'', ''sumeramikoto'' (The Compact Nelson {{ISBN|0-8048-2037-6}}, Tokyo 1999, s. 148).</ref>.

'''Kraje, których władców nazywano cesarzami:'''
* [[Chiny]] (od [[221 p.n.e.]] do 1911 oraz w latach 1915–1916, za panowania [[Yuan Shikai|Yuana Shikai]])
* [[Cesarstwo Etiopii|Etiopia]] (1137– 1975) – właściwie tytuł brzmiał ''[[król królów]]''
* [[Cesarstwo Wielkiej Japonii|Japonia]] (jedyne obecnie istniejące cesarstwo)
* [[Cesarstwo Rzymskie|Rzym]] (od [[27 p.n.e.]] do 476)
** [[Cesarstwo Bizantyńskie|Bizancjum]] (od 395 do 1453)
*** [[Cesarstwo Łacińskie]] (1204–1261)
*** [[Cesarstwo Nicejskie]] (1204–1261)
*** [[Cesarstwo Trapezuntu]] (1204–1461)
** [[Imperium Karolińskie]] (800–888)
** [[Święte Cesarstwo Rzymskie]] (od 962 do 1806)
* [[Imperium Rosyjskie|Rosja]] (od 1721 do 1917)
* [[Cesarstwo Wietnamu|Wietnam]] (od 1802 do 1945) – od 1884 cesarstwo wietnamskie było [[Indochiny Francuskie|kolonią Republiki Francuskiej]], w 1945 roku przez krótki czas istniało zależne od Japonii [[Cesarstwo Wietnamu]]
* [[Cesarstwo Francuskie|Francja]] ([[Napoleon Bonaparte|Napoleon I]], 1804–1815 i [[Napoleon III Bonaparte|Napoleon III]], 1852–1870)
* [[Cesarstwo Haiti (1804–1806)|Haiti]] (w latach 1804–1806 i 1849–1859)
* [[Cesarstwo Austrii]] (od 1804 do 1918)
* [[Cesarstwo Brazylii|Brazylia]] (Piotr I, 1822–1831 i Piotr II, 1831–1889)
* [[Cesarstwo Niemieckie|Niemcy]] (od 1871 do 1918)
* [[Cesarstwo Meksyku (1821–1823)|Meksyk]] ([[Augustyn I]], 1822–1823 i [[Maksymilian I (cesarz Meksyku)|Maksymilian Habsburg]] 1864–1867)
* [[Indie Brytyjskie|Indie]] (za panowania [[Państwo Wielkich Mogołów|mogolskiego]] (1526–1857) i brytyjskiego (1876–1947), cesarzami Indii byli wówczas królowie [[Wielka Brytania|Wielkiej Brytanii]])
* [[Cesarstwo Koreańskie]] (1897–1910)
* [[Mandżukuo]] (1934–1945) – [[protektorat]] Japonii i jej [[państwo marionetkowe]]
* [[Cesarstwo Środkowoafrykańskie]] (1976–1979).

'''Cesarzami określa się tradycyjnie:'''
* [[Imperium mongolskie|wielkich chanów mongolskich]],
* [[Szach (władca)|szachów]] [[Cesarstwo Iranu|Persji]] (od 1934 [[Iran]]u) (a zwłaszcza szachów z [[Dynastia Pahlawi|dynastii Pahlawich]] panujących od 1925 roku) – [[Władcy Persji|władcy perscy]] używali od starożytności tytułów „[[Król królów|króla królów]]” (''szachinszach'') lub „pana królów” (''[[padyszach]]''),
* [[sułtan]]ów [[Imperium Osmańskie]]go (XIV wiek-1922). Władcy mogolscy w Indiach i osmańscy na Bliskim Wschodzie także, wzorem szachów Iranu, używali tytułu padyszacha.

== Cesarze panujący w XX i XXI wieku ==
Lista obejmuje monarchów z tytułem cesarza panujących w zakresie lat od 1901

{| class="wikitable sortable"
|-
! Portret !! Imię !! Państwo/kraj
!Dynastia !! Lata panowania
|-
| [[Plik:Queen Victoria by Bassano.jpg|80px]] || [[Wiktoria Hanowerska|Wiktoria]] || {{państwo|IND|brytyjskie|nazwa=Cesarstwo Indii}} 
|[[Welfowie]] || 1876–1901
|-
| [[Plik:Edward VII in coronation robes.jpg|80px]] || [[Edward VII]] || {{państwo|IND|brytyjskie|nazwa=Cesarstwo Indii}} 
|[[Koburgowie]] || 1901–1910
|-
| [[Plik:George V of the united Kingdom.jpg|80px]] || [[Jerzy V]] || {{państwo|IND|brytyjskie|nazwa=Cesarstwo Indii}} 
|[[Wettynowie|Windsorowie]] || 1910–1936
|-
| [[Plik:Bundesarchiv Bild 102-13538, Edward Herzog von Windsor.jpg|80px]] || [[Edward VIII Windsor|Edward VIII]] || {{państwo|IND|brytyjskie|nazwa=Cesarstwo Indii}} 
|[[Wettynowie|Windsorowie]] || 1936–1936
|-
| [[Plik:King George VI of England, formal photo portrait, circa 1940-1946.jpg|80px]] || [[Jerzy VI Windsor|Jerzy VI]] || {{państwo|IND|brytyjskie|nazwa=Cesarstwo Indii}} (do 1947)
|[[Wettynowie|Windsorowie]] || 1936–1948<ref>22 czerwca 1948 król Jerzy VI zrzekł się tytułu Cesarza Indii pozostając głową państwa Indii do proklamowania Republiki Indii w 1949.</ref>
|-
|[[Plik:Black and white portrait of emperor Meiji of Japan.jpg|80px]] || [[Mutsuhito]] || {{państwo|JPN|1870}}
| || 1867–1912
|-
|[[Plik:Emperor Taisho of Japan.jpg|80px]] || [[Yoshihito]] || {{państwo|JPN|1870}}
| || 1912–1926
|-
|[[Plik:Hirohito in dress uniform.jpg|80px]] || [[Hirohito]] || {{państwo|JPN}}
| || 1926–1989
|-
|[[Plik:Emperor Akihito cropped Emperor Akihito and Gene Castagnetti 20090715.jpg|90px]] || '''''[[Akihito (cesarz)|Akihito]]''''' || '''''{{Państwo|Japonia}}'''''
| || 1989–2019<ref name="Obecnie żyjący były cesarz">Obecnie żyjący były cesarz.</ref>
|-
|[[Plik:Crown Prince Naruhito (2018).jpg|90px]] || '''[[Naruhito]]<ref>Obecnie jedyny monarcha o tym tytule.</ref>''' || '''{{Państwo|Japonia}}'''
| || 2019-
|-
| [[Plik:Bundesarchiv Bild 146-2004-0096, Kaiser Wilhelm II..jpg|90px]] || [[Wilhelm II Hohenzollern|Wilhelm II]] || {{państwo|DEU|1871}}
|[[Hohenzollernowie]] || 1888–1918
|-
| [[Plik:Kaiser franz.jpg|80px]] || [[Franciszek Józef I]] || {{państwo|AUT|1804}}
|[[Dom Habsbursko-Lotaryński|Habsbursko-Lotaryńska]] || 1848–1916
|-
|[[Plik:Emperor karl of austria-hungary 1917.png|80px]] || [[Karol I Habsburg|Karol I]] || {{państwo|AUT|1804}}
|[[Dom Habsbursko-Lotaryński|Habsbursko-Lotaryńska]] || 1916–1918
|-
| [[Plik:Nicholas II with St Vladimir order.jpg|80px]] || [[Mikołaj II Romanow|Mikołaj II]] || {{państwo|RUS|1721}}
|[[Romanowowie|Romanowie]] || 1894–1917
|-
| [[Plik:《载湉读书像》.jpg|80px]] || [[Guangxu]] || {{państwo|CHN|1890|nazwa=Chiny}} 
| [[Dynastia Qing|Qing]]|| 1875–1908
|-
| rowspan="2" | [[Plik:Xuantong.jpg|80px]] || rowspan="2" | [[Puyi]] || {{państwo|CHN|1890|nazwa=Chiny}} 
| rowspan="2" | [[Dynastia Qing|Qing]]|| 1908–1912<br />1917
|-
| {{państwo|Mandżukuo}}|| 1934–1945
|-
| [[Plik:YuanShikaiPresidente1915.jpg|80px]] || [[Yuan Shikai|Hongxian]] || {{państwo|CHN|1915}}
| || 1915–1917
|-
| [[Plik:Menelik II.jpg|80px]] || [[Menelik II]] || {{państwo|ETH|cesarstwo|nazwa=Abisynia}}
| rowspan="4" | [[Dynastia salomońska|salomońska]]|| 1889–1913
|-
| [[Plik:Yasu V.jpg|80px]] || [[Lydż Ijasu|Lij Yasu V]] || {{państwo|ETH|cesarstwo|nazwa=Abisynia}}|| 1913–1916
|-
| [[Plik:Ethiopia empress zauditu.jpg|80px]] || [[Zeuditu|Zauditu]] || {{państwo|ETH|cesarstwo|nazwa=Abisynia}}|| 1916–1930
|-
| [[Plik:Selassie-2.jpg|80px]] || [[Hajle Syllasje I|Haile Selassie I]] || {{państwo|ETH|cesarstwo|nazwa=Abisynia}}|| 1930–1935<br />1941–1974
|-
| [[Plik:Victor Emmanuel III of Italy.jpg|80px]] || [[Wiktor Emanuel III]] || [[Plik:Scudo Africa Orientale Italiana.svg|25px]] [[Włoska Afryka Wschodnia|Abisynia (włoska)]]
|[[Dynastia sabaudzka|Sabaudzka]] || 1935–1941
|-
|[[Plik:Mozaffar-ed-Din Shah Qajar - 1.jpg|102x102px]]
|[[Mozaffar ad-Din Szah Kadżar]]
|{{państwo|IRN|1907|nazwa=Iran}}
|[[Kadżarowie]]
|1886–1907
|-
|[[Plik:محمد علی شاه قاجار.jpg|112x112px]]
|[[Mohammad Ali Szah Kadżar]]
|{{państwo|IRN|1907|nazwa=Iran}}
|[[Kadżarowie]]
|1907–1909
|-
|[[Plik:AhmadShahQajar2 (cropped).jpg|103x103px]]
|[[Ahmad Szah Kadżar]]
|{{państwo|IRN|1907|nazwa=Iran}}
|[[Kadżarowie]]
|1909–1925
|-
|[[Plik:Reza Shah Pahlavi Official Portrait - Colorized 2.jpg|112x112px]]
|[[Reza Szah Pahlawi]]
|{{państwo|IRN|1964}}
|[[Dynastia Pahlawi|Pahlawi]]
|1925–1941
|-
|[[Plik:Shah fullsize.jpg|112x112px]]
|[[Mohammad Reza Pahlawi]]
|{{państwo|IRN|1964}}
|[[Dynastia Pahlawi|Pahlawi]]
|1941–1979
|-
| [[Plik:Bokassa colored.png|80px]] || [[Jean-Bédel Bokassa|Bokassa I]] || {{państwo|CAF|cesarska}}
| [[Dynastia Bokassa|Bokassa]]|| 1976–1979
|-
| [[Plik:Vua Thanh Thai.jpg|80px]] || [[Thành Thái]] || {{państwo|VNM|1802|nazwa=Wietnam}}
| rowspan="4" | [[Dynastia Nguyễn|Nguyễn]]|| 1889–1907
|-
| [[Plik:Vua Duy Tan nho.jpg|80px]] || [[Duy Tân]] || {{państwo|VNM|1920|nazwa=Wietnam}}|| 1907–1916
|-
| [[Plik:越南阮朝弘宗宣皇帝阮福晙（启定1916年—1925年）31岁登基时的冕服照片（1916年）.jpg|80px]] || [[Khải Định]] || {{państwo|VNM|1920|nazwa=Wietnam}}|| 1916–1925
|-
| [[Plik:Bao Dai 1953.jpg|80px]] || [[Bảo Đại]] || {{państwo|VNM|1945c}}|| 1926–1945
|-
| [[Plik:Gojong of the Korean Empire 01.jpg|80px]] || [[Gojong]] || {{państwo|KOR|1897}}
|[[Dynastia Yi|Yi]]
| 1897–1907
|-
| [[Plik:Sunjong of the Korean Empire.jpg|80px]] || [[Sunjong]] || {{państwo|KOR|1897}}
|[[Dynastia Yi|Yi]]
| 1907–1910
|-
|[[Plik:Sultan Abdul Hamid II of the Ottoman Empire.jpg|123x123px]]
|[[Abdülhamid II]]
|{{państwo|TUR|1844}}
|[[Osmanowie]]
|1876–1909
|-
|[[Plik:Sultan Mehmed V of the Ottoman Empire cropped.jpg|97x97px]]
|[[Mehmed V]]
|{{państwo|TUR|1844}}
|[[Osmanowie]]
|1909–1918
|-
|[[Plik:Sultan Mehmed VI.jpg|99x99px]]
|[[Mehmed VI]]
|{{państwo|TUR|1844}}
|[[Osmanowie]]
|1918–1922
|}

'''Kwestie sporne:'''

* [[Michał Romanow (1878–1918)|Michał II]] – 15 marca 1917 imperator (cesarz) Rosji Mikołaj II abdykował na rzecz swego brata [[Michał Romanow (1878–1918)|Michała Aleksandrowicza Romanowa]] tytułując go imperatorem wszechrosyjskim Michałem II – który jednak następnego dnia zrezygnował z tronu posługując się tytułem wielkiego księcia.
* [[Asfa Uesen|Amha Selassie I]] – 12 września 1974 po obaleniu cesarza [[Hajle Syllasje I|Hajle Selasje I]] junta wojskowa ogłosiła cesarzem Abisynii jego syna [[Asfa Uesen]]a. On jednak tytułu nie przyjął, dopiero w 1989 na emigracji proklamował się cesarzem jako Amha Selassie I i „panował” do śmierci w 1997 roku.

== Zobacz też ==
{{wikisłownik|cesarz}}
* [[imperium]]
* [[August (tytuł)|august]]
* [[Cezar (tytuł)|cezar]]
* [[car]]

== Przypisy ==
{{Przypisy}}

{{Kontrola autorytatywna}}

[[Kategoria:Władcy]]
[[Kategoria:Tytuły monarsze]]