Przejdź do zawartości

Czermień błotna

To jest dobry artykuł
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Czermień błotna
Ilustracja
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

liliopodobne (≡ jednoliścienne)

Rząd

żabieńcowce

Rodzina

obrazkowate

Podrodzina

Aroideae

Rodzaj

czermień

Gatunek

czermień błotna

Nazwa systematyczna
Calla palustris L.
Sp. Pl. 968. (1753)
Kategoria zagrożenia (CKGZ)[3]

Multimedia w Wikimedia Commons
Pokrój
Liść
Kwiatostany
Owocostany
Stanowisko w Słowińskim Parku Narodowym
Stanowisko w Wigierskim Parku Narodowym

Czermień błotna, d. czermień błotny, czerwień błotny, wodna wsza[4][5] (Calla palustris L.) – gatunek rośliny z monotypowego rodzaju czermień (Calla), z rodziny obrazkowatych (Araceae). Występuje na obszarze od Europy Środkowej i Wschodniej po wschodnią Azję, a także w Ameryce Północnej. Rośnie na kwaśnych mokradłach i brzegach zbiorników. Roślina jest trująca, ale właściwości te zanikają po suszeniu lub gotowaniu. Wykorzystywana jest jako ozdobna do nasadzeń nad zbiornikami wodnymi, jest też jadalna (po obróbce), a dawniej stosowana była też jako lecznicza.

Rozmieszczenie geograficzne

[edytuj | edytuj kod]

Gatunek rodzimy dla obszarów półkuli północnej klimatu umiarkowanego i subarktycznego, występujący od Europy Środkowej i Wschodniej po Japonię, a także w Ameryce Północnej[6]. W Europie najdalej na zachód sięga do północnej Francji i Belgii, na południu sięga do pogórza Alp i Karpat, z rozproszonymi stanowiskami w tych pasmach (brak na Węgrzech, ale sięga do Rumunii[7]), dalej na wschód rośnie w europejskiej części Rosji do zachodniej Syberii. Granica północna biegnie przez południowe krańce Norwegii (na Wyspach Brytyjskich występuje tylko jako gatunek introdukowany[3]), wzdłuż wschodniego pogórza Gór Skandynawskich po północną Szwecję i Finlandię. W Azji gatunek rozproszony w Syberii, coraz rzadszy ku wschodowi, po czym znów pojawia się nieco częściej w Kraju Nadmorskim, w południowym Sachalinie i na Hokkaido, na pojedynczych stanowiskach obecny jest na Kamczatce. Na kontynencie północnoamerykańskim zwarty zasięg tego gatunku obejmuje południowo-wschodnią Kanadę, północno-wschodnią część Stanów Zjednoczonych wraz z Krainą Wielkich Jezior. Dalej na zachód gatunek rozproszony jest na rozległych obszarach Kanady sięgając na północy po Alaskę[8].

W Polsce czermień błotna występuje dość pospolicie na terenie całej Polski niżowej po Podkarpacie[9]. W Karpatach polskich gatunek jest rzadki i zagrożony z uwagi na eksploatację torfowisk[10]. Najwyżej położone w Polsce stanowisko (potwierdzone w 2001) znajduje się nad Smreczyńskim Stawem w Tatrach (1226 m n.p.m.)[10].

Morfologia

[edytuj | edytuj kod]
Pokrój
Płożąca roślina zielna, osiągająca wysokość 15–40 cm[7].
Łodyga
Poziome, zielone[11], dęte[7]/gąbczaste[12] kłącze o długości do 50[9]–100 cm[13] i średnicy do 1–3 cm, płożące się zwykle bezpośrednio na powierzchni podłoża[14][13]. Kłącze rozgałęzia się sympodialnie, przy czym mimo że pąki powstają w każdym węźle – rozgałęzienia są bardzo rzadkie[12].
Korzenie
Korzenie przybyszowe powstają w węzłach kłącza[14]. Są kruche, mało rozciągliwe, sięgają do 0,6–0,8 m głębokości[13].
Liście
Liście pojawiają się w dwóch szeregach na całej długości kłącza, skupione przy jego wierzchołku[9]. Ogonki liściowe gąbczaste[12], wzniesione, o długości (5-)10–30(-40) cm. U nasady liści długie i wolne języczki. Blaszki liściowe połyskliwe, jasnozielone, całobrzegie, szeroko jajowate do niemal okrągłych, z sercowatą nasadą i spiczastym lub kończykowatym wierzchołkiem, o wymiarach (5-)6–12(-14)×4–11(-12) cm[14][7]. Użyłkowanie liścia łukowate[11]. Brzegi liścia zwykle zawijają się nieco do środka[15].
Kwiaty
Roślina jednopienna. Kwiatostan typu kolbiastego pseudancjum wyrasta na wzniesionej szypułce o długości 15–30 cm i średnicy 8–12 mm. Pochwa kwiatostanu (spatha) jajowata do eliptycznej, płasko otwarta, wewnątrz (doosiowo) biała, a od zewnątrz (odosiowo) całkowicie lub częściowo zielona, o wymiarach 4–6×3–3,5 cm, ostro zakończona kończykiem[14]. Kolba osadzona na krótkim trzonku, cylindryczna, żółtawo-zielona, o długości 1,5–3 cm i szerokości do 1,3 cm, całkowicie pokryta kwiatami obupłciowymi, drobnymi i pozbawionymi okwiatu. Niekiedy na wierzchołku tylko z kwiatami męskimi[7]. Kwiaty obupłciowe z (6-)9–12 pręcikami dwóch typów: zewnętrzne z szerokimi nitkami i wewnętrzne z wąskimi nitkami pręcików[14], główki pręcików żółte[7], zewnątrzpylne[12]. Wzór kwiatowy to: *A6–9 G(3_)[16]. Zalążnie jednokomorowe, zawierające od 6 do 9(-10) anatropowych zalążków[14], szyjka słupka krótka[7]. Istnieją doniesienia o roślinach tworzących w jednej pochwie więcej niż jedną kolbę (do 4)[12].
Owoc
Czerwone jagody o wymiarach 6–12×5–10 mm, zebrane w kolbowaty owocostan. Zawierają po (2-)4–8(-14) nasion[13][12]. Nasiona są brązowe, cylindryczne[12], eliptyczne lub jajowate[7], o długości 3–5 mm, z twardą łupiną nasienną[12], obfitym bielmem, otoczone galaretowatym i lepkim śluzem[14].

Biologia

[edytuj | edytuj kod]
Rozwój
Czermień błotna jest wieloletnim, hygrofitycznym hydrofitem, helofitem, geofitem lub chamefitem. Kwitnie od maja do sierpnia – w zależności od warunków klimatycznych (na południe od Bałtyku – od maja, w południowej Skandynawii – od czerwca, w środkowej – od lipca, a na północnych krańcach zasięgu – w sierpniu[17]). Jej przedsłupne kwiaty są zapylane przez owady[7][14][18]. Najczęściej kwiatostany odwiedzają bzygowate Syrphidae[14]. Niektóre źródła przypisują także ślimakom możliwość zapylania ich kwiatów[19]. Po dojrzeniu owoców w końcu lata, kolba pokłada się i zanurza w wodzie[20]. Nasiona otoczone śluzem mogą pływać i są przenoszone przez wodę (hydrochoria) lub przylepiając się do ptaków są transportowane na powierzchni ich ciał (epizoochoria). Rośliny rozmnażają się także wegetatywnie za pomocą kłącza[13]. Kłącze kontynuuje wzrost z pąka w kącie liścia wspierającego pęd kwiatostanowy. Wzrost ten jest bardzo szybki – w pierwszym sezonie wyrasta wzdłuż tego odcinka kłącza od 6 do 12 liści, z czego jeden lub dwa rozwijają się jeszcze przed rozwinięciem się kwiatostanu[12]. W ciągu jednego sezonu kłącze może przyrosnąć o ponad 1 m długości[21]. Po okresie spoczynku zimowego, kiedy to kłącze zamiera z wyjątkiem części szczytowej[21], wyrastają kolejne dwa liście i pęd kwiatostanowy kończący wzrost. Z pąka u jego nasady wyrasta kolejne odgałęzienie przedłużające rozwój rośliny. Z każdego kłącza wyrasta w danym roku jeden pęd kwiatostanowy[12]. Kiełkowanie nasion jest hipogeiczne. Młode siewki przypominają kształtem rośliny dorosłe, z wyjątkiem pierwszego liścia, który jest bardzo zredukowany. Kolejne jednak, poza mniejszymi rozmiarami, nie różnią się od liści dojrzałych[12]. Młode, rozwijające się liście zwinięte są rurkowato i ustawione pionowo, co interpretowane jest jako adaptacja chroniąca przed przegrzaniem[22]. Z zamierającego kłącza uwalniane bywają pąki śpiące, dające wiosną początek nowym roślinom[21].
Cechy fitochemiczne
Roślina trująca, zawiera alkaloid aroinę[23] i kryształy szczawianu wapnia. Przy kontakcie ze śluzówką układu pokarmowego powoduje silne, bolesne pieczenie oraz stan zapalny warg, języka, gardła, utrudnione jest mówienie[24], a po spożyciu w większych ilościach może wywołać biegunkę (także krwawą) i paraliż. Kontakt soku rośliny ze skórą wywołuje silne podrażnienie miejscowe lub ogólne[25][26][27]. W wyniku obrzęków może wystąpić duszność[27]. Także przy kontakcie z oczami występuje obrzęk, pieczenie i łzawienie. Do zatruć dochodzi najczęściej w przypadku dzieci spożywających czerwone jagody[27]. W przypadku podrażnień skóry należy przemywać ją wodą z mydłem, w przypadku oczu – przemywać pod bieżącą wodą przez 15 minut. Po spożyciu należy po podaniu wody lub mleka możliwie niezwłocznie wywołać wymioty i skierować osobę poszkodowaną do leczenia lekarskiego lub szpitalnego[27].
Czermienią zatruć się może bydło i konie, zwłaszcza podczas suchego lata, gdy zwierzęta mogą dostać się w głąb bagien i skusić soczystymi liśćmi tego gatunku. Objawami zatrucia są: niepokój, ślinotok, drżenie, słabe i przyśpieszone tętno, śmierć może nastąpić bardzo szybko[28].
W wyniku suszenia lub gotowania właściwości trujące czermieni zanikają[20].
Genetyka
Liczba chromosomów 2n = 36, 72[29].

Ekologia

[edytuj | edytuj kod]
Siedlisko
Zasiedla wilgotne gleby torfiaste, kwaśne, na stanowiskach bagiennych: torfowiskach przejściowych, w okrajkach torfowisk wysokich, rzadziej na torfowiskach niskich, a także na brzegach kwaśnych zbiorników wodnych, w tym okresowo wysychających[9]. Wymaga podłoża mokrego, błotnistego[7], organogenicznego[30] i często jest to pło torfowcowe[9]. Przerasta i utrwala silnie uwodnione pła tworzone najczęściej przez torfowca spiczastolistnego Sphagnum cuspidatum i kończystego Sph. fallax. Rośnie także w mszystych turzycowiskach, zaroślach wierzbowych, też w bagiennych brzezinach i olsach torfowcowych[13]. W optymalnych warunkach – nad zbiornikami dystroficznymi może być gatunkiem bardzo ekspansywnym i wówczas pełni istotną rolę w lądowaceniu takich akwenów[13]. Jest gatunkiem tolerancyjnym wobec warunków świetlnych, ale najlepiej rośnie w umiarkowanym nasłonecznieniu i półcieniu. Preferuje siedliska umiarkowanie ubogie (mezotroficzne) i umiarkowanie kwaśne (pH od 5 do 6)[30]. Mimo znacznego często udziału czermieni w zbiorowiskach bagiennych jej rola w tworzeniu torfu jest niewielka ze względu na szybki rozkład zamierających organów[31].
Interakcje z innymi gatunkami
Gatunek często tworzy jednogatunkowe agregacje. Wyróżnia się zespół z jego dominacją – Calletum palustris, ale też uznaje się czermień za gatunek charakterystyczny dla zespołu pła szalejowego Cicuto-Caricetum pseudocyperi[9]. Podkreślane jest też bardzo częste występowanie czermieni w różnych zbiorowiskach klasy Scheuchzerio-Caricetea fuscae[13]. Do gatunków, które najczęściej towarzyszą czermieni należą siedmiopalecznik błotny Potentilla palustris i bobrek trójlistkowy Menyanthes trifoliata[32].
Na czermieni błotnej żerują wielożerne chrząszcze Tanysphyrus lemnae (ryjkowcowate)[33]. Jest ona też rośliną pokarmową: błotniarki stawowej, zatoczka rogowego, amura, desmana ukraińskiego, bobra, karczownika ziemnowodnego i piżmaka[20]. Owoce są bardzo chętnie zjadane przez ptaki kaczkowate[34]. Niedźwiedzie brunatne, po przebudzeniu ze snu zimowego, mają spożywać kłącza czermieni błotnej w celu pobudzenia układu pokarmowego do wypróżnienia[35].

Systematyka i zmienność

[edytuj | edytuj kod]

Obecnie do rodzaju czermień zalicza się wyłącznie czermień błotną. Dawniej rodzaj ten obejmował wiele innych gatunków, wyłączonych później w odrębne rodzaje, np.:

Pozycja gatunku zgodnie z Angiosperm Phylogeny Website (aktualizowany system APG IV z 2016)
Rodzaj Calla zaliczany jest do podrodziny Aroideae, rodziny obrazkowatych, rzędu żabieńcowców w kladzie jednoliściennych[2].
We wcześniejszych wersjach systemu APG (do wydania siódmego) rodzaj Calla był klasyfikowany do monotypowej podrodziny Calloideae. Po włączeniu rodzaju do Aroideae pozostaje jednak jego pozycja w nim mocno niejasna ze względu na szereg unikatowych cech. Do tych najbardziej osobliwych należy północny, okołobiegunowy zasięg (pozostali przedstawiciele Aroideae rosną w strefie klimatu umiarkowanego ciepłego i międzyzwrotnikowego – wspólny z nimi zasięg Calla ma tylko w Europie Zachodniej i wschodniej części Ameryki Północnej), budowa pyłku i obupłciowe kwiaty[2]. Analizy molekularne wskazują na jego bazalną pozycję w obrębie podrodziny. Analizy porównawcze budowy pyłku, morfologiczno-anatomiczne i z zakresu fizjologii kwitnienia sytuują ten rodzaj raczej między podrodzinami Zamioculcadoideae (klad Stylochaeton) i Lasioideae lub między Zamioculcadoideae i Aroideae[18].
Pozycja gatunku w systemie Reveala z roku 2007 (2010)
Gromada okrytonasienne (Magnoliophyta Cronquist, Takht. & Zimmerm. ex Reveal), podgromada Magnoliophytina (Frohne & U. Jensen ex Reveal), klasa Magnoliopsida (Brongn.), podklasa żabieńcowe (Alismatidae Takht.), nadrząd obrazkopodobne (Aranae Thorne ex Reveal), rząd obrazkowce (Arales Juss. ex Bercht. & J. Presl), rodzina obrazkowate (Araceae Juss.), rodzaj Calla L.[36]
Zmienność

Opisana została forma C. palustris f. polyspathacea Victorin & Rousseau wyróżniająca się obecnością 2–3 kwiatostanów w obrębie jednej pochwy kwiatostanowej[14].

Nazewnictwo

[edytuj | edytuj kod]
Toponimia nazwy naukowej
Nazwa naukowa rodzaju Calla pochodzi od greckiego słowa κάλλος (kallos – piękno) i została użyta już w pracach Pliniusza Starszego[37]; nazwa gatunkowa palustris w języku łacińskim oznacza bagienny.
Nazwy zwyczajowe
Polska nazwa czermień wywodzi się od cerkiewnosłowiańskiego słowa чēрменъ (czrmĭn – czerwony)[38][39]. Inne nazwy, które zanotowano to: bobek błotny, czermień, czerwień, czerwień błotny, grzybieniec, kaczynek, nurzaniec, świnia trawa, teczk, tuczk, wesz wodna[40]. W języku angielskim zwyczajowa nazwa czermieni błotnej to water arum (wodny obrazek), water dragon (wodny smok), wild calla (dzika kalla). W języku niemieckim roślinę tę określa się jako Drachenwurz, a zwyczajowo jako Sumpfkraut (błotne ziele), Drachenkraut (smocze ziele), Schlangenkraut (wężowe ziele) lub Schweinsohr (świńskie ucho)[41].
Synonimy[6][24]
  • synonimy nomenklatoryczne:
    • Callaion palustris (L.) Raf.
    • Provenzalia palustris (L.) Raf.
  • synonimy taksonomiczne:
    • Calla brevis (Raf.) Á.Löve & D.Löve
    • Calla cordifolia Stokes
    • Calla generalis E.H.L.Krause in J.Sturm
    • Calla ovatifolia Gilib.
    • Calla palustris f. aroiformis Asch. & Graebn.
    • Calla palustris f. gracilis Asch. & Graebn.
    • Calla palustris f. polyspathacea Vict. & J.Rousseau
    • Callaion bispatha (Raf.) Raf.
    • Callaion brevis (Raf.) Raf.
    • Callaion heterophylla (Raf.) Raf.
    • Provenzalia bispatha Raf.
    • Provenzalia brevis Raf.
    • Provenzalia heterophyla Raf.
    • Dracunculus paludosus Montandon

Zagrożenia i ochrona

[edytuj | edytuj kod]

Gatunek ze względu na rozległy zasięg występowania oraz stabilny charakter populacji w znacznej jego części uznany został w Czerwonej Liście Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody (IUCN Red List) za gatunek najmniejszej troski (LC)[3]. Jednak regionalnie ustępuje na obszarach, gdzie tereny podmokłe są osuszane[7]. Jako gatunek zagrożony wymieniany jest z terenów przy skraju zasięgu – z amerykańskich stanów: Illinois, Indiana i Maryland[42], a w Europie z: Francji, Szwajcarii, Czech i Chorwacji[3]. W Polsce gatunek ma wciąż znaczną liczbę stanowisk, jednak wskazuje się na jej spadek[30].

Mokradła, w których czermień często rośnie, stanowią siedlisko przyrodnicze „torfowiska przejściowe i trzęsawiska (przeważnie z roślinnością z Scheuchzerio-Caricetea)” (kod 7140), wymagające ochrony w Unii Europejskiej w sieci obszarów Natura 2000[32].

Zastosowanie

[edytuj | edytuj kod]
Rośliny jadalne
W Szwecji wysuszone i sproszkowane kłącze czermieni błotnej, zawierające skrobię, było dodawane do mąki używanej do pieczenia chleba[43]. W Bangladeszu z gotowanego kłącza przygotowuje się potrawę typu curry[44]. Owoce, wysuszone i ugotowane, nadają się do spożycia. Są niesmaczne, ale bogate w składniki odżywcze[45]. Indianie Ameryki Północnej z suszonych i sproszkowanych jagód i nasion przygotowywali mąkę[46].
Rośliny lecznicze
Napar z korzeni czermieni stosowany był przez Indian Gitksan do przemywania oczu niewidomym, przy krwotokach i problemach z oddychaniem. Indianie Kri używali czermieni do leczenia obolałych nóg. Irokezi wywar z korzeni oraz okłady z pędów czermieni stosowali lecząc ukąszenia węży. Indianie Potawatomi stosowali okłady z korzeni przy obrzękach[47]. Roślina wykorzystywana była leczniczo także w Europie. Surowcem leczniczym było kłącze znane jako Radix dracunculi palustris i stosowane było jako lek na ukąszenia węży[48]. Współcześnie roślina w zasadzie nie jest stosowana do celów leczniczych, ewentualnie rzadko w lecznictwie ludowym[7].
Rośliny magiczne
Indianie Gitksan dodawali czermień do napojów magicznych[47].
Rośliny ozdobne
Czermień błotna uprawiana jest jako roślina ozdobna w oczkach wodnych. Najlepiej rośnie w stojącej lub wolno płynącej wodzie. Wymaga podłoża błotnistego, najlepiej żyznego i kwaśnego. Preferuje pełne słońce, ale dobrze rośnie również w warunkach zacienionych[7]. Rozmnażanie przez podział kłączy wczesną wiosną lub z nasion. Jest rośliną niepodatną na choroby i szkodniki oraz mrozoodporną – rośnie od 2 do 6 strefie mrozoodporności[15]. Zalecane jest usuwanie zamierających liści i partii kłączy[21].

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
  2. ↑ a b c Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-07-25] (ang.).
  3. ↑ a b c d R.V. Lansdown, Calla palustris, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species [dostęp 2016-10-29] (ang.).
  4. ↑ Ignacy Rafał Czerwiakowski: Opisanie roślin jednolistniowych lekarskich i przemysłowych. Kraków: 1852, s. 371.
  5. ↑ Józef Rostafiński: Słownik polskich imion rodzajów oraz wyższych skupień roślin poprzedzony historyczną rozprawą o źródłach. Kraków: 1900, s. 184.
  6. ↑ a b R. Govaerts i D.G. Frodin: World Checklist of Araceae (and Acoraceae). The Board of Trustees of the Royal Botanic Gardens, Kew, 2002. [dostęp 2010-07-25]. (ang.).
  7. ↑ a b c d e f g h i j k l m Jitka Stepankowa (red.): Kvetena Ceske Republiky. 8. Praha: Academia, 2010, s. 277-278. ISBN 978-80-200-1824-3.
  8. ↑ Calla palustris L.. [w:] Den Virtuella Floran [on-line]. Naturhistoriska riksmuseet. (Za: Hultén, E. & Fries, M. 1986. Atlas of North European vascular plants: north of the Tropic of Cancer I-III. – Koeltz Scientific Books, Königstein). [dostęp 2016-10-29].
  9. ↑ a b c d e f Stanisław i Grzegorz Kłosowscy: Rośliny wodne i bagienne. Warszawa: Multico Oficyna Wydawnicza, 2001, s. 308, seria: Flora Polski. ISBN 83-7073-248-8.
  10. ↑ a b Z. Mirek i H. Piękoś-Mirkowa: Czerwona Księga Karpat Polskich. Rośliny naczyniowe. Kraków: Instytut Botaniki Polskiej Akademii Nauk, 2008. ISBN 978-83-89648-71-6.
  11. ↑ a b Jakub Mowszowicz: Rośliny wodne krajowe. Łódź: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1973, s. 63.
  12. ↑ a b c d e f g h i j k Margaret G. Dudley. Morphological and Cytological Studies of Calla palustris. „Botanical Gazette”. 98, s. 556-571, 1937. The University of Chicago Press. (ang.). 
  13. ↑ a b c d e f g h Zbigniew Podbielkowski, Henryk Tomaszewicz: Zarys hydrobotaniki. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1982, s. 252-253. ISBN 83-01-00566-1.
  14. ↑ a b c d e f g h i j S.A. Thompson: Araceae. W: Flora of North America: Magnoliophyta: Alismatidae, Arecidae, Commelinidae (in part) and Zingiberidae. T. 22. New York: Oxford University Press, 2000. ISBN 0-19-513729-9. (ang.).
  15. ↑ a b Calla palustris. [w:] Gardens & Gardening [on-line]. Missouri Botanical Garden. [dostęp 2016-10-29].
  16. ↑ Franz Firbas: Systematyka. W: Botanika: podręcznik dla szkół wyższych. Eduard Strasburger (red.). Wyd. 2 pol. według 28 oryg. Warszawa: PWRiL, 1967, s. 918. (pol.).
  17. ↑ Calla palustris Blomningstid. [w:] Den Virtuella Floran [on-line]. Naturhistoriska riksmuseet. [dostęp 2016-10-29].
  18. ↑ a b Silvia Ulrich, Michael Hesse, David Bröderbauer, Josef Bogner, Martina Weber, Heidemarie Halbritter. Calla palustris (Araceae): New palynological insights with special regard to its controversial systematic position and to closely related genera. „Taxon”. 62, 4, s. 701–712, 2013. 
  19. ↑ Maria Urbańska, Henryk Gierszal, Wojciech Andrzejewski, Katarzyna Żołnierowicz, Katarzyna Przybylska. Dlaczego i w jaki sposób chronić ślimaki?. „Studia i Materiały Centrum Edukacji Przyrodniczo-Leśnej”. 15, 3, s. 287-295., 2013. 
  20. ↑ a b c Stanisław Bernatowicz, Paweł Wolny: Botanika dla rybaków i limnologów. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1974, s. 118, 344, 385.
  21. ↑ a b c d Hubert Zientek: Rośliny w oczkach wodnych. Warszawa: Medical Tribune Polska, 2006, s. 93-94. ISBN 978-83-60135-40-2.
  22. ↑ Ефремов, А. П., Алексеев, Ю. Е.: Белокрыльник болотный // Биологическая флора Московской области. Москва: Изд-во Моск. ун-та, 1983, s. 67—82.
  23. ↑ A. i J. Szweykowscy (red.): Słownik botaniczny. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1996, s. 112. ISBN 83-214-0140-6. (pol.).
  24. ↑ a b Umberto Quattrocchi: CRC World Dictionary of Medicinal and Poisonous Plants: Common Names, Scientific Names, Eponyms, Synonyms, and Etymology. CRC Press, 2016, s. 726. ISBN 1-4822-5064-0.
  25. ↑ Burkhard Bohne, Peter Dietze: Rośliny trujące: 170 gatunków roślin ozdobnych i dziko rosnących. Warszawa: Bellona, Spółka Akcyjna, 2008. ISBN 978-83-11-11088-5.
  26. ↑ Lewis S. Nelson: Handbook of poisonous and injurious plants. New York: Springer, 2007. ISBN 978-0-387-31268-2. (pol.).
  27. ↑ a b c d Piotr R. Burda: Zatrucia ostre grzybami i roślinami wyższymi. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1998, s. 130-131. ISBN 83-01-12403-2.
  28. ↑ Jakub Mowszowicz: Przewodnik do oznaczania krajowych roślin trujących i szkodliwych. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1982, s. 454. ISBN 83-09-00660-8.
  29. ↑ Lucjan Rutkowski: Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14342-8.
  30. ↑ a b c Kazimierz Zarzycki, Helena Trzcińska Tacik, Wojciech Różański, Zbigniew Szeląg, Jerzy Wołek, Urszula Korzeniak: Ecological indicator values of vascular plants of Poland. Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Science, 2002, s. 34. ISBN 83-85444-95-5.
  31. ↑ Солоневич, Н. Г.: Материалы к эколого-биологической характеристике болотных трав и кустарников // Растительность Крайнего Севера и её освоение. Изд-во АН СССР, 1956, s. 307—497.
  32. ↑ a b Calla palustris mires. [w:] EUNIS habitat classification 2012 [on-line]. European Environment Agency. [dostęp 2016-10-29].
  33. ↑ Malcolm Storey: Calla palustris L. (Bog Arum). [w:] BioInfo (UK) [on-line]. [dostęp 2016-10-29].
  34. ↑ Calla palustris (Bog Arum). [w:] Online Atlas of the British & Irish Flora [on-line]. Botanical Society of the British Islands. [dostęp 2016-10-29].
  35. ↑ S.B. Jundziłł: Zoologia krótko zebrana. Zwierzęta ssące. T. 1. Wilno: 1829. (pol.).
  36. ↑ James L. Reveal: Classification of extant Vascular Plant Families. 2008-03-29. [dostęp 2010-05-21]. (ang.).
  37. ↑ K. Krause: Araceae–Calloideae. W: A. Engler: Das Pflanzenreich. T. 37. 1908. (łac.).
  38. ↑ Aleksander Brückner: Słownik etymologiczny języka polskiego. 1926-1927. (pol.).
  39. ↑ Григорий Дьяченко: Полный церковнославянский словарь.
  40. ↑ Ireneusz R. Moraczewski, Barbara Sudnik-Wójcikowska, Bożena Dubielecka, Lucjan Rutkowski, Kazimierz A. Nowak, Wojciech Borkowski, Halina Galera: Flora ojczysta – gatunki pospolite, chronione, ciekawe... (CD-ROM: Atlas roślin, słownik botaniczny i multimedialne klucze do oznaczania). Warszawa: Wydawnictwo Stigma, 2000. (pol.).
  41. ↑ Don Wagstaff: International poisonous plants checklist: an evidence-based reference. Boca Raton: CRC Press, 2008. ISBN 978-1-4200-6252-6. (ang.).
  42. ↑ Calla palustris L.. [w:] PLANTS Database [on-line]. USDA.gov. [dostęp 2016-10-29].
  43. ↑ Samuel Orgelbrand (red.): Encyklopedyja powszechna. T. 6. Warszawa: 1861. (pol.).
  44. ↑ Robert Freedman: Famine Foods. [dostęp 2010-07-25]. (ang.).
  45. ↑ Plants For A Future. [dostęp 2010-07-25]. (ang.).
  46. ↑ Francois Couplan: The encyclopedia of edible plants of North America. New Canaan, Conn.: Keats Pub., 1998. ISBN 0-87983-821-3. (ang.).
  47. ↑ a b Calla palustris. [w:] Native American Ethnobotany [on-line]. [dostęp 2016-10-29].
  48. ↑ Marian Nowiński: Dzieje upraw i roślin leczniczych. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1983, s. 209. ISBN 83-09-00678-0.
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Czermień_błotna&oldid=74481916”