Baba Jaga

*Chata śmierci* / *Изба смерти*, 1905, Nikołaj Roerich

Baba Jaga – postać występująca w słowiańskich wierzeniach i folklorze.

Charakterystyka

Postać Baby Jagi, pierwotnie prawdopodobnie ważna w słowiańskiej mitologii, przetrwała jedynie w zdegradowanej formie jako element folkloru. Występuje tam jako stara, odrażająca wiedźma (obwisłe piersi, jedna kościana noga, ślepa lub niedowidząca), mieszkająca w chatce na kurzej stopce w głębi lasu^[1]. Babie Jadze często towarzyszyły czarny kot, kruk, sowa lub wąż. Porywała błąkających się po lesie ludzi (zwłaszcza dzieci), a następnie ich mordowała i zjadała. Przypisywano jej też zsyłanie chorób i innych dolegliwości^[2]. Na końcu opowieści zazwyczaj staczała walkę z bohaterem pozytywnym i ginęła. Sporadycznie występuje w folklorze motyw łaskawej Baby Jagi, pomagającej ludziom^[1].

Etymologia

Etymologię słowa jaga wywodzi się od prasłowiańskiego *(j)ęga (por. pol. jędza), oznaczającego „męka”, „męczarnia”, „groza”, „niebezpieczny”^[3].

Baba Jaga w innych wierzeniach

Postać Baby Jagi ma liczne odpowiedniki w wierzeniach ludów europejskich i ich bliskich sąsiadów, jak np. niemiecka Frau Holle, rumuńska Vîjbaba, węgierska wiedźma Bogorkań, mongolska Ałmas, włoska Befana lub Betunia, u Adygów Naszguszidza czy Naguczica (Нашгушидза, Нагучица), u Ketów Chosedem (Хосэдэм), kirgisko-kazachska Żałmauyz Kempir (Жалмауыз Кемпир) w wierzeniach Kirgizów jej odmianą jest demon – mite o wyglądzie staruchy ubranej w łachmany, żyjącej w górach, w lesie, z dala od ludzkich siedzib, która porywa dziewczynki do swego szałasu, wysysa z nich krew a na końcu zjada. Bliski tej postaci jest demon żałmauyz u Tatarów kazańskich, podobne istoty znaleźć można też u Ujgurów, Baszkirów, Uzbeków i Nogajców czy Albańczyków, gdzie jej odpowiednikiem była Syqenëza. Wskazuje się także na podobieństwo do greckiej Kirke^[3].

Interpretacja naukowa

Badacze próbują rekonstruować pierwotną funkcję Baby Jagi jako władczyni zwierząt leśnych i postać związaną ze światem zmarłych, być może zdegradowane bóstwo żeńskie lub demona^[4]. Możliwa jest także pierwotna funkcja Baby Jagi jako kapłanki odpowiedzialnej za obrzędową inicjację młodzieży (stąd motyw pożerania dzieci)^[3]. Według profesora Zygmunta Krzaka z Instytutu Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk chodzi tu o zohydzoną postać dawnej bogini, charakterystykę stworzoną przez męskie elity religijne i świeckie, zwalczające religię matriarchalną^[5].

Kultura masowa

Postać w literaturze i filmie

W rosyjskiej baśni Wasylisa Pięknolica (lub Dzielna Wasylisa i Baba Jaga) Baba Jaga jest przedstawiana jako bogini.
W dziele Szlachcic Zawalnia czyli Białoruś w fantastycznych opowiadaniach, wydanym w języku polskim w latach 1844-1846, autor – Jan Barszczewski – opisuje jezioro w okolicach Połocka (Białoruś), nad którym „...przed wprowadzeniem Chrystusowej wiary nad tem jeziorem stały świątynie Pioruna i Baby-Yahi”.
Baba Jaga występuje w powieści fantasy Oczarowanie Orsona Scotta Carda.
W filmie John Wick tytułowy bohater (Keanu Reeves) jest nazywany w kręgu rosyjskiej mafii Babą Jagą, ze względu na strach, który wywołuje wśród mafiozów i płatnych zabójców.
Baba Jaga występuje jako postać w serii komiksowej Baśnie.
Postać Baby Jagi pojawia się kilkakrotnie w serii komiksowej Hellboy.
Postać Baby Jagi została wykorzystana w fabularnym dodatku do gry Rise of the Tomb Raider.
Postać Baby Jagi pojawia się w polskim filmie krótkometrażowym z serii „Legendy Polskie” pod tytułem „Jaga”. Film ukazał się w 2016 roku, a przedstawiona w nim Jaga to piękna młoda kobieta, która uciekła z piekła i sieje spustoszenie.
W horrorze „Baba Jaga” („Don't Knock Twice”) produkcji brytyjskiej z 2016 roku, pojawia się postać Baby Jagi, przedstawionej jako „wschodni demon”.

Postać w muzyce

W muzyce najbardziej znanym przedstawieniem postaci Baby Jagi jest Chatka na Kurzej Stopce z Obrazków z wystawy Modesta Musorgskiego. Popularna jest również miniatura orkiestrowa Anatolija Ladowa pt. Baba Jaga.

Przypisy

↑ ^a ^b Jerzy Strzelczyk: Mity, podania i wierzenia dawnych Słowian. Poznań: Rebis, 2007, s. 47. ISBN 978-83-7301-973-7.
↑ Barbara i Adam Podgórscy: Wielka Księga Demonów Polskich – leksykon i antologia demonologii ludowej. Katowice: Wydawnictwo KOS, 2005, s. 34. ISBN 83-89375-40-0.
↑ ^a ^b ^c Andrzej Kempiński: Encyklopedia mitologii ludów indoeuropejskich. Warszawa: Iskry, 2001, s. 63. ISBN 83-207-1629-2.
↑ Andrzej Szyjewski: Religia Słowian. Kraków: Wydawnictwo WAM, 2004, s. 181. ISBN 83-7318-205-5.
↑ Zygmunt Krzak, Baba Jaga [w:] Od matriarchatu do patriarchatu, Warszawa 2007, s. 371-373, ISBN 978-83-7436-136-1

[Strzelczyk-1] Jerzy Strzelczyk: Mity, podania i wierzenia dawnych Słowian. Poznań: Rebis, 2007, s. 47. ISBN 978-83-7301-973-7.

[2] Barbara i Adam Podgórscy: Wielka Księga Demonów Polskich – leksykon i antologia demonologii ludowej. Katowice: Wydawnictwo KOS, 2005, s. 34. ISBN 83-89375-40-0.

[Kempinski-3] Andrzej Kempiński: Encyklopedia mitologii ludów indoeuropejskich. Warszawa: Iskry, 2001, s. 63. ISBN 83-207-1629-2.

[4] Andrzej Szyjewski: Religia Słowian. Kraków: Wydawnictwo WAM, 2004, s. 181. ISBN 83-7318-205-5.

[5] Zygmunt Krzak, Baba Jaga [w:] Od matriarchatu do patriarchatu, Warszawa 2007, s. 371-373, ISBN 978-83-7436-136-1

[:1-6] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m ⁿ ^o ^p ^q Historyczność bóstwa kontrowersyjna.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[A]

Bóstwa	Chors Czarnobóg i Białobóg^[A] Czarnogłów^[A] Dadźbóg Dzidzileyla^[A] Dziewanna^[A] Flins^[A] Hennil^[A] Jarowit Jaryło^[A] Jesza^[A] Kupała^[A] Łada^[A] Marzanna Mokosz Nyja^[A] Perepłut Perperuna Perun Pizamar Podaga Pogoda^[A] Pogwizd^[A] Porenut Porewit Pripegala^[A] Prowe Radogost Rod Rodzanice Rugiewit Simargł Strzybóg Swarożyc Swaróg Świętowit Trojan^[A] Trzygłów Weles Zorza Żywa Żywie^[A]
Demony i duchy	ażdacha bannik bahan bełt biali ludzie bies bieda błędne ogniki bobo boginka brodarica brzeginia bzionek chabernica chała chobołd chochlik chowaniec cicha cioty cmentarna baba czart ćmok ćmuch dobrochoczy dola domowik dworowy dydko dziwożona fajermon gnieciuch grad graniecnik gumiennik hurbóż jaroszek jędza julki kikimora kłobuk kocmeuch korgorusze lamia latawiec leszy licho ludki łapiduch macica mamuna maruda mężyk miawka miernik nocnica nawie oblakinia omacnica piwosznik plonek plunek płamęta płanetnik podciep pokuć polewik południca północnica poroniec poświst raróg rokitnik rusałka samodiwa skarbnik skrzak spor Srala Bartek stichija stopan strzyga tęsknica topielica turosik uboże ustreł utopiec wampir wargin wełet wieszczy wietrzyca wieżtyca wił wiła wisielec włosień wodnik zagorkinia zaraza zimnica złydnia zmora żyrownik
Postacie mitologiczne i legendarne, bohaterowie bylin	Alosza Popowicz Baba Jaga Choryw Ciechan Czech Dobrynia Nikiticz Ilja Muromiec Iwan Carewicz Kazi Kij Kościej Nieśmiertelny Krak Krok Lech Lel i Polel^[A] Liczyrzepa Libusza Łybedź Rus Michajło Potok Mikuła Sielaninowicz Sadko Šemík Szczek Światogor Tetka Waleska Wanda Waligóra i Wyrwidąb Wołch Wsiesławiewicz
Inne	Sabat uroczne oczy wilkołak zduhacz żmij
Miejsca kultu	Arkona Babia Przełęcz Batorz Bazaltowa Góra Biały Kościół Bugaj Ciemny Wądół Głomacz Gontyniec Góra Cerkwicka Góra Dobrzeszowska Góra Grodowa Góra Świętego Jana Góra Świętej Doroty Góra Witosławska Góry Wysokie Groß Raden Feldberg Kałdus Klimont Kobyla Góra Chronowska Kopaniec Kopiec Przemysława Lednica Górna Licheń Stary Lubomia Łany Wielkie Łobżenica Łysa Góra Łysica Mileszki Motycz Mucharz Nętno Nowosielce Ślęża Poganowo Radogoszcz Radunia Rowokół Święta Góra (Gostyńska) Święta Góra (koło Staświn) Święty Bór Tropie Wawel Wolin Wyszkowo Wzgórze Lecha (Gniezno) Zamczysko Zarańsko Zawada
Osoby związane z kultem i mitologią	Cioty Junak Kolędnicy Wiedźma Wołchw Żerca
Święta i obrzędy	Badnjak Bocianie łapy Dożynki Diduch Dziady Gaik Gromnica Jańskie rajtowanie Jare Święto Kolędowanie Kołacz Korowaj Kostroma Kostrubonko Kurentowanie Maslenica Noc Kupały Obiata Oczepiny Ostatki Peperuda Pogrzeb strzały Postrzyżyny Ptasie wesele Radonica Rękawka Rozpleciny Slava Stado Stypa Swaćba Ścinanie kani Śmigus-dyngus Szczodre Gody Tryzna Zażynki Zielone Świątki Żertwa
Obiekty kultowe	Chram Kapiszcze Kamienne bóstwo pogańskie z Małocina Stanica Światowid ze Zbrucza Świętowit woliński