Gwara karaszewska

Gwara karaszewska, gwara Karaševa (serb.-chorw. govori karaševskih Hrvata) – odmiany języka serbsko-chorwackiego używane przez Karaszewców zamieszkujących siedem wsi rumuńskiej części Banatu – Karaševo, Ravnik, Lupak, Klokotič, Nermić i Jabalče, najpewniej od XV wieku. Są klasyfikowane jako część narzecza torlackiego jako poddialekt dialektu timocko-łużnickiego lub jako samodzielny dialekt. Należą do grupy gwar z zachowanym prasłowiańskim *ě (jaciem).

Z uwagi na liczne elementy językowe obce obszarowi serbsko-chorwackiemu, a nawiązujące do grupy bułgarsko-macedońskiej, przypuszcza się, że praojczyzna Karaszewców leżała w bezpośrednim sąsiedztwie obszaru bułgarskiego, a więc najpewniej na obszarze przejściowych gwar torlackich.

Cechy językowe

Charakterystycznymi cechami fonetycznymi gwary Karaszewców są:

• akcent wyrazowy nietoniczny, pozbawiony iloczasu, cofnięty z końcowej sylaby krótkiej, np. žέna, rúčak, mə́gla, tə́ma, zaś zachowany na końcowej długiej, np. kupovál, stojí, prodám,
• przejście prasłowiańskich jerów *ъ, *ь w odrębny fonem ə (szwa), np. mə́gla ‘mgła’, dən ‘dzień’, vrábəc ‘wróbel’ (akut oznacza akcent wyrazowy), jedynie w Ravniku i części Karaševa jery dały e, np. méša ‘msza’, sidén ‘dzisiaj’, stéklo ‘szkło’,
• zachowana pod akcentem wąska wymowa *ě (jać), np. pobẹ́gli, dẹ́dica, dẹ́ ‘gdzie’, zaś poza akcentem wymawiane jest jak i, np. člóvik (ale w dopełniaczu človẹ́ka), biží, rizánci, a przy tym kontynuant jacia jest odrębnym fonemem od dawnych *e i *ę, które wymawiane są szeroko, np. lεt ‘lód’, rεt ‘porządek’,
• prasłowiańskie *tj i *dj kontynuowane przez miękkie ť i ď (wobec literackich afrykat ć i đ),
• zachowane jest sonantyczne l̥, ewentualnie rozwija się w połączenie ze szwą, np. bĺ̥va ‘pchła’, jábl̥ka ‘jabłko’, žə́lč ‘żółć’, və́lna ‘wełna’,
• zachowane jest także -l w wygłosie sylaby, np. dal, bil,
• typowo sztokawskie przejście psł. *vъ-, *vь- w u-, np. únuk < psł. *vьnukъ,
• głoska *χ jest niekiedy zachowana na początku wyrazu, np. χítər,
• występuje afrykata ʒ (dz), np. ʒvẹ́zda, ʒvóno, szczególnie częsta w wyrazach pochodzenia rumuńskiego,
• grupa čr- rozwinęła się z pojawieniem się dodatkowej samogłoski, np. čεrẹ́šńε ‘czereśnia, por. trześnia’, čεrẹ́vo, čə́rn,
• na końcu wyrazów dochodzi do ubezdźwięcznienia, jednak grupy typu -st nie upraszczają się do -s, np. grost.

Do charakterystycznych cech morfologii gwary karaszewskiej należą:

• końcówka -im odmiany zaimków i przymiotników męskich i nijakich w miejscowniku liczby pojedynczej, np. dobrím,
• narzędnik liczby pojedynczej rzeczowników rodzaju męskiego i nijakiego na -am, np. človẹ́kam, srέbram,
• końcówki -ovε, -εvε w mianowniku liczby mnogiej, np. brẹ́govε ‘brzegi’, grẹ́jεvε ‘grzechy’, kral’έvε ‘królowie’ co zbliża do końcówek macedońskich i bułgarskich -ове wobec serb.-chorw. -ovi, -evi,
• częsta końcówka zerowa w dopełniaczu liczby mnogiej, np. koń, žεn,
• końcówka -am celownika liczby mnogiej wszystkich rodzajów, np. krávam,
• końcówka -i biernika liczby mnogiej rodzaju męskiego, np. čini bunari,
• miejscownik liczby mnogiej równy dopełniaczowi, np. po brigóv ‘w górach’,
• formy rzeczowników rodzaju męskiego na -a łączą się ze wszystkimi liczebnikami,
• stopniowanie analityczne z przyrostkami po- i naj-.
• rzadki aoryst,
• rzadki, zanikający bezokolicznik, o końcówce -ti, -ći,
• czas przyszły tworzony z czasownikiem posiłkowym lam ‘chcę’, np. lam da popẹ́vam ‘będę śpiewać’,
• tryb rozkazujący o końcówce 2. osoby liczby mnogiej -ẹtε, np. idẹ́tε ‘idźcie’.

Składnia wykazuje znaczne wpływy rumuńskie, należą do nich:

• enklityki w położeniu proklitycznym, np. smo sε nazdrávili,
• celownik posesywny typu nέna slúgi mojέmu ‘ojciec mojego sługi’.

Bibliografia

• Josip Lisac: Hrvatska dijalektologija 1. Hrvatski dijalekti i govori štokavskog narječja i hrvatski govori torlačkog narječja. Zagreb: Golden Marketing – Tehnička Knjiga, 2003. ISBN 953-212-168-4. (chorw.).
• Franciszek Sławski: Zarys dialektologii południowosłowiańskiej. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1962.