Helena Modrzejewska

Helena Modrzejewska

Helena Modrzejewska (ok. 1890)
Imię i nazwisko	Jadwiga Helena Misel-Chłapowska
Data i miejsce urodzenia	12 października 1840 Kraków
Data i miejsce śmierci	8 kwietnia 1909 Newport Beach
Zawód	aktorka
Współmałżonek	Karol Chłapowski (1868–1909)

Helena Modrzejewska w roli tytułowej w sztuce Barbara Radziwiłłówna Alojzego Felińskiego (fot. Walery Rzewuski, 1865)

Helena Modrzejewska w roli Marii Stuart w sztuce Friedricha Schillera

Portret Heleny Modrzejewskiej autorstwa Tadeusza Ajdukiewicza (1880)

Helena Modrzejewska (1899)

Grób Heleny Modrzejewskiej na cmentarzu Rakowickim

Tablica na kamienicy przy ul. Grodzkiej 22 w Krakowie, upamiętniająca przyjście na świat w owej kamienicy Heleny Modrzejewskiej 12 października 1840

Helena Modrzejewska, także Helena Modjeska, właśc. Jadwiga Helena Chłapowska z domu Misel (ur. 12 października 1840 w Krakowie, zm. 8 kwietnia 1909 w Newport Beach) – polska aktorka specjalizująca się w rolach szekspirowskich i tragicznych (rola tytułowa w Marii Stuart Juliusza Słowackiego czy rola oszalałej Praksedy z Karpackich górali Józefa Korzeniowskiego); najwybitniejsza aktorka w historii teatru w Polsce.

Propagatorka twórczości Williama Szekspira (między innymi Lady Makbet, Ofelia i Julia). Zaliczana była do najpiękniejszych kobiet epoki. Matka inżyniera i konstruktora mostów Rudolfa Modrzejewskiego (Ralpha Modjeskiego).

Życiorys

Była nieślubnym dzieckiem Józefy Bendy, z domu Misel, wdowy po zamożnym kupcu. Według Kazimierza Chłędowskiego jej ojcem był Władysław Hieronim Sanguszko. Jej przyrodni bracia, Józef i Feliks, także byli aktorami. Pseudonim „Modrzejewska” aktorka przybrała na początku kariery scenicznej. Uczyła się na pensji, a potem u sióstr prezentek. Związała się z Gustawem Zimajerem, dzięki któremu zadebiutowała na scenach prowincjonalnych. Występowała w Bochni, Nowym Sączu, Przemyślu, Rzeszowie czy Brzeżanach. W 1862 r. wystąpiła pierwszy raz we Lwowie, gdzie zagrała po raz pierwszy w dramacie romantycznym – jako Skierka w Balladynie Słowackiego. Od 1863 r. pojawiała się na scenach Stanisławowie i Czerniowcach, występując w kolejnych sztukach Juliusza Słowackiego. W 1865 r. Zimajer próbował zdobyć dla Modrzejewskiej kontrakt w teatrach wiedeńskich, jednak ze względu na słabą znajomość niemieckiego plan się nie powiódł. W tym samym roku zaangażowała się na 4 lata w teatrze w Krakowie, a od 1868 r. zaczęła występować na deskach teatrów warszawskich. Tam przez 8 lat występów osiągnęła status gwiazdy.

W 1876 roku wyemigrowała do Kalifornii wraz z rodziną oraz przyjaciółmi: Julianem Sypniewskim, Łucjanem Paprockim i Henrykiem Sienkiewiczem. Do grupy planującej emigrację początkowo należeli też Stanisław Witkiewicz oraz Adam Chmielowski – obydwaj jednak zrezygnowali z wyjazdu. Emigranci osiedlili się w miejscowości Anaheim w Kalifornii, gdzie prowadzili farmę (z tego okresu wywodzą się Szkice węglem Henryka Sienkiewicza). Interes jednak nie powiódł się, a grupa osadników z czasem rozstała się.

Z wizytą Modrzejewskiej w Polsce na przełomie 1879/1880 wiąże się tragiczne wydarzenie: siedemnastu uczniów gimnazjalnych postanowiło uczcić aktorkę i złożyło się na wieniec dla niej. Bukiet był związany wstążką w kolorach narodowych, na której znajdował się napis w języku polskim Helenie Modrzejewskiej od uczniów gimnazjalnych. Kwiaty zostały wręczone aktorce podczas jednego z przedstawień w Warszawie. Wspomniani gimnazjaliści zostali oskarżeni przez władze o patriotyczną demonstrację. Uczniów ukarano relegowaniem ze szkoły i jednocześnie zakazano przyjęcia ich do jakiejkolwiek innej szkoły. Jeden z uczniów, Ignacy Neufeld, zastrzelił się 21 stycznia 1880, a Modrzejewska brała udział w jego pogrzebie. Sprawa gimnazjalistów zyskała w owym czasie znaczny rozgłos.

Modrzejewska w efekcie kilkuletniej bytności za granicą i intensywnej nauki języka angielskiego, przyjąwszy pseudonim Helena Modjeska, z sukcesem zadebiutowała w Stanach Zjednoczonych na deskach California Theatre. Kontynuowała swą karierę aktorską na obczyźnie, przeważnie występując na scenach amerykańskich i angielskich. Zyskała olbrzymie uznanie i rozgłos, występując głównie w repertuarze szekspirowskim. W 1883 przyjęła obywatelstwo amerykańskie. W 1893 została poproszona o wygłoszenie odczytu na kongresie kobiet w Chicago (World’s Fair Auxiliary Congress), gdzie przedstawiła sytuację kobiet pod zaborami rosyjskim i pruskim. Krytyczny stosunek Modrzejewskiej wobec rządu rosyjskiego wyrażony w przemówieniu spowodował wydanie ukazu carskiego, który zakazywał jej wjazdu na terytorium rosyjskie. Ostatnia wizyta na ziemiach polskich miała miejsce na przełomie lat 1902/1903. W trakcie tego pobytu od 31 października 1902 do 28 kwietnia 1903 Modrzejewska występowała we Lwowie, Poznaniu i Krakowie.

Podczas swojej światowej kariery Modrzejewska nie zapominała o Krakowie. Po dłuższej przerwie do rodzinnego miasta przybyła w roku 1879, zaproszona na jubileusz Józefa Ignacego Kraszewskiego. Podczas jednego z kolejnych pobytów poznała Stanisława Wyspiańskiego, który wyrysował jej projekt sukni – kostiumu Laodamii w „Protesilasie i Laodamii”. W latach osiemdziesiątych XIX w. władze miasta ofiarowały Modrzejewskiej drewnianą willę z ogrodem. Urządzeniem domu zajął się przyjaciel aktorki Stanisław Witkiewicz, który nadał później willi cechy stylu zakopiańskiego. W budynku tym artystka zatrzymywała się podczas pobytów w Krakowie. Dom stoi do dzisiaj przy al. Grottgera, a obok niego wznoszą się zabudowania kolonii robotniczej zwanej „Modrzejówką”.

4 czerwca 1903 pojechała wraz z mężem z Europy do Stanów Zjednoczonych. 2 maja 1905 dała w Nowym Jorku jubileuszowe przedstawienie. Po jubileuszu odbyła dwuletnie tournée i zakończyła karierę aktorską. Modrzejewska występowała potem jeszcze sporadycznie, wspierając cele charytatywne. Zagrała łącznie w 260 rolach. Zmarła w Bay Island w East Newport w Kalifornii 8 kwietnia 1909 roku. Jej pogrzeb odbył się w Los Angeles, ale potem jej szczątki przeniesiono na cmentarz Rakowicki w Krakowie, a uroczystości pogrzebowe przerodziły się w manifestację patriotyczną. Mowę pogrzebową wygłosił Henryk Sienkiewicz. Grób Modrzejewskiej położony jest przy głównej alei, w kwaterze 54.

Napisała w języku angielskim pamiętniki – Memories and Impressions of Helena Modjeska (polski tytuł – Wspomnienia i wrażenia), które zostały wydane w 1910 roku w USA, a fragmenty były drukowane na łamach polskich czasopism. Polskie wydanie ukazało się w 1957 nakładem Wydawnictwa Literackiego.

Była związana uczuciowo z dwoma mężczyznami – Gustaw Zimajer był ojcem jej dwójki dzieci: syna – Rudolfa Modrzejewskiego – i córki Marii (zmarłej w dzieciństwie), ślub zaś wzięła w 1868 roku w Krakowie z ziemianinem Karolem Chłapowskim (zm. 1914). Po przeprowadzce do USA podawała się za osobę młodszą o 6 lat, a syna Rudolfa przedstawiała jako swojego brata.

Była matką chrzestną aktorki Ethel Barrymore i Stanisława Ignacego Witkiewicza. Przyjaźniła się z Pelagią Zgliczyńską.

Upamiętnienie

W 1975 roku wyemitowano polską monetę kolekcjonerską o nominale 100 zł. Moneta ta została wykonana ze srebra próby 625 w nakładzie 60 158 egzemplarzy, miała średnicę 32 mm i wagę 16,5 g, rant gładki. W 2019 r. Narodowy Bank Polski wydał upamiętniającą Helenę Modrzejewską srebrną monetę kolekcjonerską o nominale 20 złotych należącą do serii „Wielkie aktorki”.

Od 1988 r. imię Heleny Modrzejewskiej nosi ulica w Łodzi na osiedlu Andrzejów.

W 1990 powstał serial biograficzny Modrzejewska w reżyserii Jana Łomnickiego. W roli tytułowej wystąpiła Krystyna Janda.

W 2022 roku ukazała się powieść Jakuba Nowaka To przez ten wiatr, opisująca fikcyjną (choć opartą na faktach) wersję pobytu Heleny Modrzejewskiej, Henryka Sienkiewicza i innych Polaków na farmie pod Anaheim w Kalifornii w 1876 roku.

Galeria

• Kreacje Heleny Modrzejewskiej
• 
  Helena Modrzejewska w komedii Szekspira „Jak się wam podoba” w roli Rozaliny
• 
  Helena Modrzejewska w komedii Szekspira „Kupiec wenecki” w roli Porcji
• 
  Helena Modrzejewska w tragedii Szekspira „Hamlet”
• 
  Helena Modrzejewska w tragedii Szekspira „Makbet”
• 
  Helena Modrzejewska w tragedii Szekspira „Makbet”
• 
  Helena Modrzejewska w tragedii Szekspira „Makbet”
• 
  Helena Modrzejewska w tragedii Szyllera „Maria Stuart”
• 
  Helena Modrzejewska, w roli Adrianny Lecouvreur
• 
  Helena Modrzejewska, w roli Livii Quintilli

Bibliografia

• Józef Szczublewski: Żywot Modrzejewskiej. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1975. Brak numerów stron w książce
• Życiorys Heleny Modrzejewskiej. [w:] Pracownia dokumentacji życia i twórczości Heleny Modrzejewskiej [on-line]. helenamodrzejewska.uj.edu.pl. [dostęp 2012-07-28]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-05)].
• Monika Mokrzycka-Pokora: Helena Modrzejewska (Modjeska). culture.pl, sierpień 2006. [dostęp 2012-07-28].

Linki zewnętrzne

• Helena Modrzejewska, [w:] Encyklopedia teatru polskiego (autorzy) [dostęp 2024-08-21] .
• F. Siedlecki, Helena Modrzejewska. Warszawa 1920
• K. Estreicher, Modrzejewska w Ameryce. Kraków 1888
• Kolekcja poświęcona Helenie Modrzejewskiej w bibliotece Polona