Itr

Itr
	stront ← itr → cyrkon
	Wygląd
	srebrzystoszary
	; Widmo emisyjne itru
	Ogólne informacje
Nazwa, symbol, l.a.	itr, Y, 39; (łac. yttrium)
Grupa, okres, blok	3 (IIIB), 5, d
Stopień utlenienia	III
Właściwości metaliczne	metal przejściowy
Właściwości tlenków	słabo zasadowe
Masa atomowa	88,906 ± 0,001
Stan skupienia	stały
Gęstość	4472 kg/m³
Temperatura topnienia	1522 °C
Temperatura wrzenia	3345 °C
Numer CAS	7440-65-5
PubChem	23993
Właściwości atomowe
Promień; • atomowy; • walencyjny	; 180 (obl. 212) pm; 162 pm
Konfiguracja elektronowa	[Kr]4d15s2
Zapełnienie powłok	2, 8, 18, 9, 2; (wizualizacja powłok)
Elektroujemność; • w skali Paulinga; • w skali Allreda	; 1,22; 1,11
Potencjały jonizacyjne	I 600 kJ/mol; II 1180 kJ/mol; III 1980 kJ/mol
Właściwości fizyczne
Ciepło parowania	363 kJ/mol
Ciepło topnienia	11,4 kJ/mol
Ciśnienie pary nasyconej	5,31 Pa (1799 K)
Konduktywność	1,66×106 S/m
Ciepło właściwe	300 J/(kg·K)
Przewodność cieplna	17,2 W/(m·K)
Układ krystalograficzny	heksagonalny
Prędkość dźwięku	3300 m/s
Objętość molowa	19,88×10−6 m³/mol
Najbardziej stabilne izotopy
Niebezpieczeństwa
	Karta charakterystyki: dane zewnętrzne firmy Sigma-Aldrich [dostęp 2011-10-02]
	Globalnie zharmonizowany system; klasyfikacji i oznakowania chemikaliów
	Na podstawie podanej karty charakterystyki
Zwroty H	H228, H302, H312, H332
Zwroty P	P210, P280
	NFPA 704
Na podstawie; podanego źródła	0 2 3
Numer RTECS	ZG2980000
	Jeżeli nie podano inaczej, dane dotyczą; warunków normalnych (0 °C, 1013,25 hPa)
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Hasło w Wikisłowniku

Itr (Y, łac. yttrium) – pierwiastek chemiczny, z grupy metali przejściowych w układzie okresowym.

Do roku 2013 scharakteryzowane zostały 33 izotopy itru o liczbach masowych 76–108. Spośród nich trwały jest tylko ⁸⁹Y, który stanowi 100% naturalnego składu tego pierwiastka^[4]. Występuje w skorupie ziemskiej w ilości 29 ppm, m.in. w postaci monacytu (ok. 3% itru) i bastnazytu (ok. 0,2%)^[5]^[6] (tworzy też minerał ksenotym, YPO
4). Ze złóż tych pozyskiwany jest komercyjnie, przez przekształcenie we fluorek i redukcję wapniem^[5].

Tworzy złożone wodorki, tlenki, fluorki i wodorotlenek. Wodorki itru są stosowane jako bardzo silne środki redukujące. Nie ma znaczenia biologicznego, jest podejrzewany o rakotwórczość.

Charakterystyka

W formie czystej itr jest srebrzystoszarym, stosunkowo stabilnym na powietrzu metalem. Na jego powierzchni tworzy się trwała warstwa tlenków, tak jak to jest w przypadku glinu (pasywacja). Jego własności chemiczne przypominają magnez. Jest łatwopalny, ale nie ulega samorzutnej reakcji z tlenem. Z wodą reaguje dość powoli z utworzeniem wodorotlenku. Wióry itru zapalają się na powietrzu gdy temperatura przekroczy 400 °C.

Historia odkrycia

Został odkryty w roku 1794 przez Johana Gadolina w Finlandii. Jako wolny metal (choć w formie zanieczyszczonej) otrzymał go Friedrich Wöhler w roku 1828, redukując chlorek itru potasem^[5]^[7]. Jest to jeden z czterech pierwiastków, których nazwy zostały utworzone od szwedzkiej miejscowości Ytterby (poza itrem są to erb, iterb, terb).

Zastosowanie

Stosowany jest jako dodatek do luminoforów w kineskopach.
Lampy ze stopu itru z wolframem są stosowane w rentgenografii.
Niektóre stopy itru mają własności nadprzewodnikowe.
Stosowany jako katalizator przy polimeryzacji etenu.
Tlenek itru używany jest do stabilizacji sześciennej formy cyrkonii, np. w jubilerstwie.
Radioaktywny izotop ⁹⁰Y stosowany jest w zabiegu synowektomii radioizotopowej^[8].

Uwagi

↑ Podana wartość stanowi przybliżoną standardową względną masę atomową (ang. abridged standard atomic weight) publikowaną wraz ze standardową względną masą atomową, która wynosi 88,905838 ± 0,000002. Zob. Prohaska i in. 2021 ↓, s. 584.

Przypisy

↑ ^a ^b David R.D.R. Lide David R.D.R. (red.), CRC Handbook of Chemistry and Physics, wyd. 90, Boca Raton: CRC Press, 2009, s. 4-41, ISBN 978-1-4200-9084-0 (ang.).
↑ Yttrium (nr 261327) (ang.) – karta charakterystyki produktu Sigma-Aldrich (Merck) na obszar Stanów Zjednoczonych. [dostęp 2011-10-02]. (przeczytaj, jeśli nie wyświetla się prawidłowa wersja karty charakterystyki)
↑ ThomasT. Prohaska ThomasT. i inni, Standard atomic weights of the elements 2021 (IUPAC Technical Report), „Pure and Applied Chemistry”, 94 (5), 2021, s. 573–600, DOI: 10.1515/pac-2019-0603 (ang.).
↑ G. Audi, A. H. Wapstra, C. Thibault, J. Blachot, O. Bersillon. The NUBASE evaluation of nuclear and decay properties. „Nuclear Physics A”. 729, s. 3–128, 2003. DOI: 10.1016/j.nuclphysa.2003.11.001. Bibcode: 2003NuPhA.729....3A. (ang.).
↑ ^a ^b ^c C.R.C.R. Hammond C.R.C.R., The Elements. Yttrium, [w:] CRC Handbook of Chemistry and Physics, David R.D.R. Lide (red.), wyd. 88, Boca Raton: CRC Press, 2007, s. 4-41, ISBN 978-0-8493-0488-0 (ang.).
↑ Yttrium: geological information [online], WebElements Periodic Table [dostęp 2021-04-28] .
↑ Yttrium: historical information [online], WebElements Periodic Table [dostęp 2021-04-28] .
↑ Sławomir Wisławski, Andrzej B. Szczepanik, Radosław Bilski, Stanisław Ancyparowicz, Alfred J. Meissner, Jacek Proniewski. Ocena skuteczności synowektomii izotopowej w nawracających samoistnych wylewach do stawów kolanowych u chorych na hemofilię. „Postępy Nauk Medycznych”. 7–8, s. 328–332, 2007.

[3] Podana wartość stanowi przybliżoną standardową względną masę atomową (ang. abridged standard atomic weight) publikowaną wraz ze standardową względną masą atomową, która wynosi 88,905838 ± 0,000002. Zob. Prohaska i in. 2021 ↓, s. 584.

[CRC-1] David R.D.R. Lide David R.D.R. (red.), CRC Handbook of Chemistry and Physics, wyd. 90, Boca Raton: CRC Press, 2009, s. 4-41, ISBN 978-1-4200-9084-0 (ang.).

[Aldrich-US-2] Yttrium (nr 261327) (ang.) – karta charakterystyki produktu Sigma-Aldrich (Merck) na obszar Stanów Zjednoczonych. [dostęp 2011-10-02]. (przeczytaj, jeśli nie wyświetla się prawidłowa wersja karty charakterystyki)

[CIAAW-4] ThomasT. Prohaska ThomasT. i inni, Standard atomic weights of the elements 2021 (IUPAC Technical Report), „Pure and Applied Chemistry”, 94 (5), 2021, s. 573–600, DOI: 10.1515/pac-2019-0603 (ang.).

[Audi-5] G. Audi, A. H. Wapstra, C. Thibault, J. Blachot, O. Bersillon. The NUBASE evaluation of nuclear and decay properties. „Nuclear Physics A”. 729, s. 3–128, 2003. DOI: 10.1016/j.nuclphysa.2003.11.001. Bibcode: 2003NuPhA.729....3A. (ang.).

[CRC88-6] C.R.C.R. Hammond C.R.C.R., The Elements. Yttrium, [w:] CRC Handbook of Chemistry and Physics, David R.D.R. Lide (red.), wyd. 88, Boca Raton: CRC Press, 2007, s. 4-41, ISBN 978-0-8493-0488-0 (ang.).

[WebEl-geo-7] Yttrium: geological information [online], WebElements Periodic Table [dostęp 2021-04-28] .

[WebEl_his-8] Yttrium: historical information [online], WebElements Periodic Table [dostęp 2021-04-28] .

[Wisławski-9] Sławomir Wisławski, Andrzej B. Szczepanik, Radosław Bilski, Stanisław Ancyparowicz, Alfred J. Meissner, Jacek Proniewski. Ocena skuteczności synowektomii izotopowej w nawracających samoistnych wylewach do stawów kolanowych u chorych na hemofilię. „Postępy Nauk Medycznych”. 7–8, s. 328–332, 2007.

[10] Alternatywnie do skandowców zalicza się często nie lutet i lorens, lecz lantan, aktyn oraz hipotetyczny unbiun.

[11] Budowa 8. okresu jest przedmiotem badań teoretycznych i dokładne umiejscowienie pierwiastków tego okresu w ramach układu okresowego jest niepewne.

[a]

[3]

[1]

[2]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[i]

[ii]