Przejdź do zawartości

Języki bantu

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Rodziny językowe Afryki

Języki bantu – rodzina języków afrykańskich, zaliczana do wielkiej rodziny nigero-kongijskiej. W rodzinie tej wyróżnia się ponad 400 języków, którymi posługuje się około 350 milionów osób na terenie niemal całej Czarnej Afryki z wyjątkiem większości Afryki Zachodniej, Półwyspu Somalijskiego oraz południowo-centralnej Namibii i zachodniego RPA[1].

Najważniejsze języki z grupy bantu to suahili, rwanda, lingala, njandża, makua, bemba, tonga, szona, xhosa i zulu.

Cechy charakterystyczne

[edytuj | edytuj kod]

Podstawowe cechy języków rodziny bantu to:

Rzeczowniki w języku bantu zawierają z reguły temat poprzedzony prefiksem, zmieniającym postać w zależności od kategorii liczby. Rzeczowniki dzielą się na klasy na podstawie tychże prefiksów. Niemal wszystkie wyrazy w zdaniu bantu są zazwyczaj wyposażone w prefiks, oznaczający klasę, do której należy rzeczownik, użyty w tym zdaniu w funkcji podmiotu. W języku bantu występują również sufiksy, zazwyczaj dołączane do tematów czasownikowych.

Geneza i rozprzestrzenianie się języków bantu

[edytuj | edytuj kod]

Pochodzenie języków bantu od wspólnego prajęzyka nie jest dziś w zasadzie przez nikogo podważane. Wśród specjalistów od bantuistyki nie ma jednak zgody co do obszaru pierwotnego występowania tych języków, ani kierunków ich migracji. Rekonstrukcję wspólnego języka prabantu dodatkowo utrudnia niski stopień poznania większości języków tej rodziny (zwłaszcza z północnych krańców zajmowanego przez nie obszaru) oraz fakt tworzenia przez nie kontinuum językowego, co wskazuje na ich wzajemne interakcje. Z drugiej strony pewnych wskazówek na temat historii języków bantu dostarcza ich wysoki stopień podobieństwa i zwarty, choć rozległy obszar ich występowania. Uważa się, że taka dystrybucja wskazuje na względnie krótki czas różnicowania się tych języków (ok. 3–4 tys. lat).

Hipoteza J. Greenberga

[edytuj | edytuj kod]

W latach 40. XX wieku Joseph Greenberg oparł swoją hipotezę wędrówek ludów mówiących językami bantu na spostrzeżeniu – dziś przez nikogo nie kwestionowanym – że są one spokrewnione z językami kordofańskimi (Greenberg proponował jednak nieco dalsze pokrewieństwo, niż się dzisiaj sądzi – umieścił języki kordofańskie na równi z językami nigero-kongijskimi, do których zaliczają się bantu, w obrębie nieuznawanej dziś makrorodziny nigero-kordofańskiej). Zgodnie z teorią Greenberga praojczyzną ludów bantu miałyby być tereny na styku obszarów zajmowanych przez te grupy językowe, a więc tereny dzisiejszego Kamerunu i Republiki Środkowoafrykańskiej. Greenberg nie przedstawił jednak koncepcji dalszego rozprzestrzeniania się języków bantu ani ich klasyfikacji.

Hipoteza M. Guthriego

[edytuj | edytuj kod]

Malcolm Guthrie wysunął pod koniec lat 60. XX wieku hipotezę rozprzestrzeniania się języków bantu, opartą na badaniach leksykostatystycznych. Zrekonstruował on około 2000 wspólnych rdzeni bantu i zbadał stopień ich zachowania w kilkudziesięciu językach testowych tej rodziny. Guthrie przyjął następnie teoretyczne założenie, że obszar zajmowany przez języki zachowujące najwięcej pierwotnych rdzeni jest obszarem pierwotnego występowania języków bantu. Zgodnie z tym założeniem, języki różnicowałyby się coraz bardziej w miarę oddalania się mówiących nimi ludów od swojej pierwotnej siedziby. W świetle tych założeń praojczyzną języków bantu miałyby być tereny Wyżyny Katanga w południowo-wschodniej części Demokratycznej Republiki Konga (za hipotetyczne jądro języków bantu często uznaje się w tym kontekście język bemba[2]). Teza ta jest jednak krytykowana.

Hipoteza B. Heinego

[edytuj | edytuj kod]

W latach 70. XX wieku kilku niemieckich uczonych, m.in. Bernd Heine, Hans Hoff i Rainer Vossen, zaproponowało kilkuetapowy proces rozprzestrzeniania się języków bantu. Podobnie jak Greenberg za ich pierwotną siedzibę uznali tereny dzisiejszego Kamerunu. Zdaniem niemieckich uczonych drugim ośrodkiem były tereny Konga, skąd języki bantu rozprzestrzeniły się na południe, ku Angoli, Namibii i RPA oraz na południowy wschód, gdzie posługujące się nimi ludy utworzyły drugi ośrodek kulturowy. Znajdować się on miał na obszarze wskazanym przez Guthriego jako praojczyzna wszystkich języków bantu, a więc na terenie wyżyny Katanga w południowo-wschodniej Demokratycznej Republice Konga. Zgodnie z teorią niemieckich uczonych stąd miała nastąpić ostatnia faza ekspansji języków bantu na Afrykę Wschodnią.

Hipoteza D.W. Phillipsona

[edytuj | edytuj kod]
Hipoteza rozprzestrzeniania się języków bantu według D.W. Phillipsona

W 1980 roku David W. Phillipson zaproponował chronologię i trasy wędrówek ludów bantu, uwzględniające kontakty języków tej rodziny z językami nilo-saharyjskimi widoczne w materiale leksykograficznym.

  • Faza 1 – około 1000 p.n.e. utworzyła się społeczność protobantu. Podobnie jak poprzednicy Phillipson przyjął za praojczyznę języków bantu obszary dzisiejszego Kamerunu i południowo-wschodniej Nigerii.
  • Faza 2a – w okresie 1000–400 p.n.e. część ludów bantu przemieściła się na wschód, wzdłuż północnej granicy lasu tropikalnego. Ludy bantu mieli tu kontakt z ludnością mówiącą wczesnymi językami środkowosudańskimi (grupa nilo-saharyjska). Świadczą o tym liczne zapożyczenia leksykalne.
  • Faza 2b – jednocześnie, w okresie 1000–200 p.n.e. inna część ludów bantu wywędrowała z pierwotnej siedziby w kierunku południowym wzdłuż wybrzeży Atlantyku.
  • Faza 3 – w okresie 400–300 p.n.e. ludność bantu migrująca na wschód utworzyła na terenach Międzyjezierza kulturę Urewe (kultura wczesnej epoki żelaza).
  • Faza 4 – w okresie 300–100 p.n.e. część ludów kultury Urewe wywędrowała na zachód południowym skrajem lasu tropikalnego i wymieszała się tam z ostatnimi ludami fali migracyjnej 2b, dzieląc się z nimi zdobyczami techniki kultury Urewe.
  • Faza 5 – zmieszane fale migracyjne 2b i 4 wywędrowały na południe, tworząc ok. roku 100 p.n.e. ośrodek późniejszego rozprzestrzeniania się języków bantu na Afrykę Południową.
  • Faza 6 – w okresie 100–200 n.e. ludy kultury Urewe przemieściły się ku wybrzeżom Oceanu Indyjskiego na obszarach dzisiejszego pogranicza Tanzanii i Kenii, tworząc tam kulturę Kwale. Powstały tu języki pochodzące bezpośrednio od narzeczy używanych przez ludy fali migracyjnej 2a i kultury Urewe.
  • Faza 7a i 7b – w okresie 300–400 n.e. ludy kultur Urewe i Kwale wywędrowały na południe
  • Faza 8 i 9 – w okresie 400–500 n.e. ludy fali migracyjnej 5 wywędrowały na wschód i napotkały tam migrujące ludy z kultur Kwale i Urewe. W wyniku zmieszania się tych dwóch kultur powstał ok. 500 roku n.e. nowy ośrodek kulturowy w regionie wyżyny Katanga w południowej części dzisiejszej Demokratycznej Republiki Konga.
  • Faza 10 – w okresie 1000–1100 n.e. nastąpiła ekspansja kultury 9 na cały obszar Afryki Wschodniej.

Klasyfikacja języków bantu

[edytuj | edytuj kod]
Przybliżone pozycje szesnastu stref bantu według Guthriego z uwzględnieniem dodania strefy J

Słaby stopień poznania większości języków bantu nie pozwala na obecnym etapie badań na przedstawienie ich jednoznacznej klasyfikacji genetycznej[3].

Malcolm Guthrie zaproponował klasyfikację geograficzno-referencyjną w 1948 roku, którą następnie rozwinął w latach 1967–1971[4][5]. Guthrie podzielił języki Bantu według ich geograficznych obszarów występowania na 15 grup, które oznaczył literami A–S i podzielił na „dziesiątki” (grupy A10, A20,..., S60)[4][5]. Poszczególne języki otrzymały kolejne numery w „dziesiątkach” (języki A11, A12,...,S62), a ich dialekty zostały oznaczone poprzez dodanie do kodu języka małych liter alfabetu (dialekty języka A11 to A11a, A11b itd.)[4][5]. Klasyfikacja ta została zaktualizowana przez J.F. Maho[6][7].

Klasyfikacje genetyczne zostały opracowane przez lingwistów z ośrodka badań naukowych przy Królewskim Muzeum Afryki Środkowej w Tervuren (klasyfikacja leksykostatystyczna) oraz przez członków SIL International[3]. Te trzy klasyfikacje: Guthriego, Tervuren i SIL są powszechnie uznane i stosowane w literaturze przedmiotu[3], przy czym najczęściej stosowaną klasyfikacją jest klasyfikacja Guthriego[8]. Klasyfikacje te różnią się one znacznie od siebie – klasyfikacje Tervuren i SIL bazują wprawdzie na klasyfikacji Guthriego, jednak wiele języków zostało tam przekodowanych i przegrupowanych, utworzono nowe grupy a inne zarzucono[3]. Klasyfikacja Tervuren utworzyła nową grupę referencyjną oznaczoną literą „J” – którą przejęła klasyfikacja SIL, i którą uwzględnił Maho w aktualizacji klasyfikacji Guthriego[3][7].

Poniżej przedstawiono klasyfikację języków bantu według M. Guthriego zaktualizowaną przez J.F. Maho[7]. Maho do listy Guthriego dodał nowe języki, dialekty oraz języki pidżynowe i kreolskie, stosując następujący zapis kodu[6]:

  • Nowe dialekty języka znajdującego się już na liście Guthriego oznaczono poprzez dodanie do oryginalnego kodu języka Guthriego na końcu kolejnej wielkiej litery alfabetu, np. A15C to nowy dialekt języka o kodzie A15, podczas gdy A15a i A15b to dialekty umieszczone na liście przez Guthriego.
  • Nowe języki oznaczono poprzez dodanie do oryginalnego kodu języka Guthriego na końcu kolejnych cyfr, np. A151 to nowy język, najbliższy językowi o kodzie A15. Kiedy nie można było zidentyfikować pokrewieństwa z językiem z listy Guthriego, nowy język oznaczono poprzez dodanie kolejnej cyfry do kodu grupy geograficznej, np. A101 to nowy język w geograficznej grupie A10.
  • Nowe języki pidżynowe i języki kreolskie zostały oznaczone poprzez dodanie do kodu grupy geograficznej wielkiej litery alfabetu, np. A10A to język pidżynowy lub kreolski powstały na bazie języka w grupie A10.

Poniższa lista przedstawia języki i dialekty w grupach geograficznych A–S, które mają przynajmniej 100.000 użytkowników; szczegółowe klasyfikacje wszystkich języków i dialektów przedstawione są w artykułach o poszczególnych grupach geograficznych A–S.

Zobacz też

[edytuj | edytuj kod]

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ Where Are The Bantu People Found In Africa?. World Atlas. (ang.).
  2. ↑ Krystyna Damm, Aldona Mikusińska (red.), Ludy i języki świata, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2000 (PWN Leksykon), s. 39, ISBN 83-01-13070-9, OCLC 830240260 (pol.).
  3. ↑ a b c d e Jouni Maho. The Bantu area: (towards clearing up) a mess. „Africa & Asia”, s. 40–49, 2001. 1. ISSN 1650-2019. (ang.). 
  4. ↑ a b c Malcolm Guthrie: The classification of the Bantu languages. Oxford Univerrsity Press, 1948. [dostęp 2015-08-01]. (ang.).
  5. ↑ a b c Malcolm Guthrie: Comparative Bantu: an introduction to the comparative linguistics and prehistory of the Bantu languages. Gregg Press, 1967-71. (ang.).
  6. ↑ a b Jouni Maho: A Classification of the Bantu Languages: An Update of Guthire’s Referential System. W: Derek Nurse, Gérard Philippson: The Bantu Languages. Routledge, 2009, s. 639–651. ISBN 978-1-135-79683-9. [dostęp 2015-08-01]. (ang.).
  7. ↑ a b c Jouni Filip Maho: NUGL Online The online version of the New Updated Guthrie List, a referential classification of the Bantu languages. 2009-06-04. (ang.).
  8. ↑ Keith Brown, Sarah Ogilvie: Concise Encyclopedia of Languages of the World. Elsevier, 2010, s. 137. ISBN 978-0-08-087775-4. [dostęp 2015-08-03].
  9. ↑ M. Paul Lewis, Gary F. Simons, Charles D. Fennig (red.), A, [w:] Ethnologue: Languages of the World, wyd. 18, Dallas: SIL International, 2015 [dostęp 2015-07-30] (ang.).
  10. ↑ M. Paul Lewis, Gary F. Simons, Charles D. Fennig (red.), B, [w:] Ethnologue: Languages of the World, wyd. 18, Dallas: SIL International, 2015 [dostęp 2015-07-30] (ang.).
  11. ↑ M. Paul Lewis, Gary F. Simons, Charles D. Fennig (red.), C, [w:] Ethnologue: Languages of the World, wyd. 18, Dallas: SIL International, 2015 [dostęp 2015-07-30] (ang.).
  12. ↑ M. Paul Lewis, Gary F. Simons, Charles D. Fennig (red.), D, [w:] Ethnologue: Languages of the World, wyd. 18, Dallas: SIL International, 2015 [dostęp 2015-07-30] (ang.).
  13. ↑ M. Paul Lewis, Gary F. Simons, Charles D. Fennig (red.), E, [w:] Ethnologue: Languages of the World, wyd. 18, Dallas: SIL International, 2015 [dostęp 2015-07-30] (ang.).
  14. ↑ M. Paul Lewis, Gary F. Simons, Charles D. Fennig (red.), F, [w:] Ethnologue: Languages of the World, wyd. 18, Dallas: SIL International, 2015 [dostęp 2015-07-30] (ang.).
  15. ↑ M. Paul Lewis, Gary F. Simons, Charles D. Fennig (red.), G, [w:] Ethnologue: Languages of the World, wyd. 18, Dallas: SIL International, 2015 [dostęp 2015-07-30] (ang.).
  16. ↑ M. Paul Lewis, Gary F. Simons, Charles D. Fennig (red.), H, [w:] Ethnologue: Languages of the World, wyd. 18, Dallas: SIL International, 2015 [dostęp 2015-07-30] (ang.).
  17. ↑ M. Paul Lewis, Gary F. Simons, Charles D. Fennig (red.), J, [w:] Ethnologue: Languages of the World, wyd. 18, Dallas: SIL International, 2015 [dostęp 2015-07-30] (ang.).
  18. ↑ M. Paul Lewis, Gary F. Simons, Charles D. Fennig (red.), K, [w:] Ethnologue: Languages of the World, wyd. 18, Dallas: SIL International, 2015 [dostęp 2015-07-30] (ang.).
  19. ↑ M. Paul Lewis, Gary F. Simons, Charles D. Fennig (red.), L, [w:] Ethnologue: Languages of the World, wyd. 18, Dallas: SIL International, 2015 [dostęp 2015-07-30] (ang.).
  20. ↑ M. Paul Lewis, Gary F. Simons, Charles D. Fennig (red.), M, [w:] Ethnologue: Languages of the World, wyd. 18, Dallas: SIL International, 2015 [dostęp 2015-07-30] (ang.).
  21. ↑ M. Paul Lewis, Gary F. Simons, Charles D. Fennig (red.), N, [w:] Ethnologue: Languages of the World, wyd. 18, Dallas: SIL International, 2015 [dostęp 2015-07-30] (ang.).
  22. ↑ M. Paul Lewis, Gary F. Simons, Charles D. Fennig (red.), P, [w:] Ethnologue: Languages of the World, wyd. 18, Dallas: SIL International, 2015 [dostęp 2015-07-30] (ang.).
  23. ↑ M. Paul Lewis, Gary F. Simons, Charles D. Fennig (red.), R, [w:] Ethnologue: Languages of the World, wyd. 18, Dallas: SIL International, 2015 [dostęp 2015-07-30] (ang.).
  24. ↑ M. Paul Lewis, Gary F. Simons, Charles D. Fennig (red.), S, [w:] Ethnologue: Languages of the World, wyd. 18, Dallas: SIL International, 2015 [dostęp 2015-07-30] (ang.).

Bibliografia

[edytuj | edytuj kod]
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Języki_bantu&oldid=74714898”