Przejdź do zawartości

Libia w okresie rządów Mu’ammara al-Kaddafiego

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Wielka Arabska Libijska Dżamahirijja Ludowo-Socjalistyczna
الجماهيرية العربية الليبية الشعبية الاشتراكية العظمى
1977–2011
Godło Flaga
Godło Flaga
Hymn: Allāhu Akbar
(Bóg jest wielki)
Ustrój polityczny

Dżamahirijja

Stolica

Trypolis (1977–2011)
Syrta (2011)[1]

Data powstania

2 marca 1977

Data likwidacji

16 września 2011

Premier

Al-Baghdadi Ali al-Mahmudi

Język urzędowy

arabski

Religia dominująca

Islam

Położenie na mapie
Położenie na mapie
Libijska Republika Arabska
الجمهورية العربية الليبية
Al-Ǧumhūriyya al-ʿArabiyya al-Lībiyya
1969–1972
Godło Flaga
Godło Flaga
Hymn: Walla Zaman Ya Silahi
Stolica

Trypolis

Data powstania

1 września 1969

Data likwidacji

1 lipca 1972

Premier

Mu’ammar al-Kaddafi

Język urzędowy

arabski

Religia dominująca

Islam

brak współrzędnych

Libia w okresie rządów Mu’ammar al-Kaddafiego – okres rządów Mu’ammara al-Kaddafiego w Libii obejmujący od 1 września 1969 (data przewrotu) do 20 października 2011 (data śmierci przywódcy). W tym czasie na forum międzynarodowym państwo libijskie było znane pod dwiema nazwami: Libijska Republika Arabska (arab. الجمهورية العربية الليبية) a następnie Wielka Arabska Libijska Dżamahirijja Ludowo-Socjalistyczna (arab. الجماهيرية العربية الليبية الشعبية الإشتراكية ).

Ustrój polityczny

[edytuj | edytuj kod]

Libia za czasów al-Kaddafiego była dżamahirijją, w luźnym tłumaczeniu „państwem ludu”. Obowiązująca doktryna polityczna zwana Trzecią Teorią Powszechną oparta była połączeniem idei demokracji bezpośredniej, socjalizmu i islamu. Opis systemu ustrojowego i główne założenia ww. doktryny politycznej której autorem był Mu’ammar al-Kaddafi[2] zostały zwarte w Zielonej książce. Ciało ustawodawcze, czyli Powszechny Kongres Ludowy, miał ok. 2700 członków. Zgodnie z konstytucją proklamowaną w 1977 roku, pełnia władzy legislacyjnej należała do 178 lokalnych zgromadzeń i komitetów ludowych. Uchwalane zalecenia i projekty ustaw były przedstawiane na forum Powszechnego Kongresu Ludowego, który nadaje im formę prawną. Kongres wyłaniał dwie instytucje centralne: liczący 5 członków Sekretariat Generalny, któremu przewodniczył sekretarz generalny, sprawujący funkcję głowy państwa, oraz Generalny Komitet Ludowy pełniący funkcję rządu.

Historia

[edytuj | edytuj kod]

Przejęcie władzy przez al-Kaddafiego

[edytuj | edytuj kod]
 Osobny artykuł: Rewolucja libijska w 1969.

Historia Libii pod rządami Mu’ammara al-Kaddafiego rozpoczęła się 1 września 1969, kiedy to grupa młodych oficerów, wykorzystując nieobecność króla Idrisa I w kraju, przeprowadziła zamach stanu detronizujący go i objęła władzę jako Rada Dowódcza Rewolucji. Pierwszym dekretem puczystów był dokument[3] proklamujący Libijską Republikę Arabską.

Libijska Republika Arabska

[edytuj | edytuj kod]

Polityka wewnętrzna

[edytuj | edytuj kod]

Po przejęciu władzy al-Kaddafi podjął działania zmierzające do monopolizacji własnej władzy i likwidacji w kraju obcych wpływów. Powołał rządzącą monopartię o nazwie Arabski Związek Socjalistyczny i został jego przewodniczącym[4]. Dążąc do likwidacji podziałów plemiennych i marginalizacji plemiennych przywódców, zastąpił granice administracyjne tak aby przekraczały one granice zamieszkiwania poszczególnych plemion[5]. Wprowadził w kraju szariat w ramach którego w Libii zdelegalizowano spożywanie alkoholu, zamknięto kluby nocne i kościoły chrześcijańskie, zachęcano ludność do noszenia tradycyjnych strojów a w ramach polityki panarabskiej język arabski uznano jako jedyny dopuszczalny w oficjalnych komunikatach i znakach drogowych[6].

Zwiększono wydajności sektora naftowego. W 1969 rząd podwyższył cenę sprzedaży ropy (za czym poszli pozostali członkowie OPEC)[7] oraz wprowadził koncernom naftowym podatek dochodowy. Działania te przyniosły Libii miliard dodatkowych przychodów w pierwszym roku[8]. W 1969 roku PKB państwa wynosił 3,8 miliarda dolarów amerykańskich to w 1974 roku wzrósł do 8,170 miliardów a w 1979 do 24,5 miliarda[9]. Normy życia Libijczyków w ciągu pierwszej dekady administracji Kadafiego znacznie się poprawiły. W 1979 roku średni dochód na mieszkańca wynosił już 8170 dolarów (w porównaniu do 40 dolarów w 1951). Dochód ten był powyżej średniej wielu krajów uprzemysłowionych (w tym Wielkiej Brytanii i Włoch)[9].

Rząd nabywał akcje największych europejskich koncernów (tj. FIAT) a także zakupił nieruchomości na Malcie i we Włoszech, które stały się cennym źródłem dochodów w latach 80., gdy zmniejszyły się zyski z ropy naftowej[10].

Polityka zagraniczna

[edytuj | edytuj kod]

Dążąc do zmniejszenia wpływów zachodniego bloku NATO w basenie Morza Śródziemnego na początku lat 70. Libia zwróciła się do Malty aby ta przestała udzielać własnych gruntów siłom NATO. W ramach kompromisu, rząd Malty kontynuował umożliwianie siłom NATO dostępu do wyspy pod warunkiem że sojusz nie użyje Malty jako bazy do ataku na terytoria arabskie[11]. Gdy Wielka Brytania zaprzestała płacenia za utrzymanie baz Royal Navy na Malcie, Libia rozpoczęła finansowanie rządu wyspy[12].

Prowadził politykę modernizacji armii i zbrojeń. Sprzęt wojskowy zakupował we Francji i ZSRR. Dobre relacje z tym ostatnim doprowadziły do zaognienia relacji ze Stanami Zjednoczonymi, które prowadziły ze Związkiem Radzieckim zimną wojnę[13].

Libia za rządów pułkownika Kadafiego wspierała ruchy narodowowyzwoleńcze w Afryce (Afrykański Kongres Narodowy w Południowej Afryce, SWAPO w Namibii, FRELIMO w Mozambiku, FROLINAT w Czadzie, POLISARIO na Saharze Zachodniej), w Azji (Organizacja Wyzwolenia Palestyny, MNLF na Filipinach) i w Europie (IRA i ETA) oraz państwa Ameryki Łacińskiej rządzone przez lewicę (m.in. sandinistowską Nikaraguę). W Palestynie Kadafi popierał organizacje zbrojne tj. Ludowy Front Wyzwolenia Palestyny, Ludowy Front Wyzwolenia Palestyny – Główne Dowództwo, Demokratyczny Front Wyzwolenia Palestyny, As-Sa’ika, Front Palestyńskiej Walki Ludowej, Czarny Wrzesień i Organizacja Abu Nidala[14].

W 1972 razem z Egiptem i Syrią utworzyła Federację Republik Arabskich.

Pod koniec 1972 i na początku 1973 roku Libia zaatakowała Czad celem przyłączenia bogatego w uran regionu Strefa Aozou[15].

Wielka Arabska Libijska Dżamahirijja Ludowo-Socjalistyczna

[edytuj | edytuj kod]

Proklamacja Dżamahirijji

[edytuj | edytuj kod]

W 1977 roku w wyniku rozpadu Federacji Republik Arabskich Libijska Republika Arabska przekształciła się Wielką Arabską Libijską Dżamahirijję Ludowo-Socjalistyczną[16], której ustrój był oparty na Zielonej książce napisanej przez al-Kaddafiego. Dzięki dochodom płynącym z bogatych złóż ropy naftowej Libia stała się krajem niezależnym od Zachodu. Miliardy dolarów uzyskanych z ropy wydano na szkoły, drogi, domy, szpitale, rozwój rolnictwa oraz broń i popieranie ruchów narodowowyzwoleńczych.

Nowo powstałe państwo, w lipcu 1977 przegrało krótkotrwałą przygraniczną wojnę z Egiptem.

We wczesnych latach 80. rząd Libii przeprowadził szereg liberalizacyjnych reform gospodarczych co zaprowadzić miało do ograniczenia spadków z dochodów z ropy naftowej. Rozpoczęła się reforma przemysłu i rolnictwa oraz doszło do ponownego otwarcia małego biznesu[17].

W latach 1986–1987 Libia toczyła w Czadzie tzw. wojnę Toyot.

Konflikt ze Stanami Zjednoczonymi

[edytuj | edytuj kod]

1981 roku, nowy prezydent USA Ronald Reagan nazwał Kadafiego „wściekłym psem Bliskiego Wschodu” i „międzynarodowym pariasem”. Zaostrzył stanowisko amerykańskie wobec Libii, błędnie uznając rząd tego kraju za marionetkowy reżim ZSRR[18]. W sierpniu 1981 lotnictwo amerykańskie zestrzeliło na libijskich wodach terytorialnych dwa libijskie samoloty Su-17 (wersja 22)[19]. W odpowiedzi na to zamknięta została ambasada Libii w Waszyngtonie. Reagan wycofał z Libii część przedsiębiorstw amerykańskich co miało na celu zmniejszenie liczby Amerykanów przebywających w tym państwie[20]. W marcu 1982 roku, USA wprowadziło embargo na libijską ropę[21] a w styczniu 1986 roku rząd USA nakazał wszystkim firmom amerykańskim zaprzestania działalności w kraju, mimo tego że w dalszym ciągu w Libii przebywało kilkuset pracowników pochodzących z Ameryki[22]. Pogorszone zostały również stosunki dyplomatyczne z Wielką Brytanią po tym gdy w nieznanych okolicznościach w Londynie w kwietniu 1984 roku zastrzelona została brytyjska policjantka Yvonne Fletcher a o jej zabójstwo oskarżeni zostali libijscy dyplomaci[23]. W 1986 roku, US Navy po raz kolejny rozpoczęła ćwiczenia w Zatoce Syrtyjskiej u wybrzeży Libii, rozwścieczeni Libijczycy podjęli się próby wojskowego odwetu za ćwiczenia, akcja nie udała się a Amerykanie zatopili kilka libijskich okrętów[24].

W tym samym roku Amerykanie oskarżyli Libię o zorganizowanie zamachu na dyskotekę w Berlinie w 1986 roku, w zamachu zginęło dwóch amerykańskich żołnierzy. Reagan obarczając winą za zamach rząd Libii, zorganizował wojskowy odwet[25]. Ruch ten skrytykowała CIA, która uważała, że większe zagrożenie dla interesów USA w regionie stanowi Syria a tak wzmocni tylko dobrą reputację Kadafiego, mimo rad CIA, rząd uznał Libię za „miękki cel” i zdecydował się na uderzenie[26]. Na arenie międzynarodowej Reagana wsparła Wielka Brytania, pozostali europejscy sojusznicy Amerykanów uznali natomiast atak za niezgodny z prawem międzynarodowym[27]. 15 kwietnia 1986 amerykańskie samoloty wojskowe rozpoczęły serię ataków powietrznych, akcja przeprowadzona została pod nazwą Operation El Dorado Canyon. Bombardowaniu uległy obiekty wojskowe w różnych częściach kraju, w ataku zginęło około 100 Libijczyków, w tym wielu cywilów[28].

W roku 1988 nad Lockerbie w południowej Szkocji eksplodował w powietrzu samolot pasażerski amerykańskich linii lotniczych Pan Am – zginęło łącznie 270 osób. O zamach oskarżono libijskie służby bezpieczeństwa, czego dowiedziono podczas procesu, który zaczął się w 1999 roku. Zamach miał być odwetem za bombardowanie Libii. W 1989 dwa libijskie samoloty bojowe zostały zestrzelone przez wojsko Stanów Zjednoczonych na libijskim wybrzeżu[29].

Liberalizacja polityczna

[edytuj | edytuj kod]

W 1992 roku ONZ nałożyła na Libię sankcje gospodarcze. Ograniczenie wymiany międzynarodowej stało się bezpośrednią przyczyną trudności gospodarczych, które doprowadziły do konfliktów politycznych wewnątrz kraju. Sankcje zostały zniesione przez ONZ 12 września 2003 roku, w wyniku przyznania się Libii do odpowiedzialności za atak w 1988 roku i zgody na wypłacenie 2,7 miliarda USD odszkodowań rodzinom ofiar zamachu. W 2009 al-Kaddafi został wybrany na jeden rok szefem Unii Afrykańskiej[30].

W 1999 roku Libia rozpoczęła rozmowy z brytyjskim rządem w celu normalizacji stosunków[31]. Kaddafi w 2001 roku potępił zamach z 11 września zorganizowany przez Al-Kaidę, wyraził współczucie dla ofiar i wezwał do zaangażowania Libii w wojnę z terroryzmem wojującego islamizmu[32]. Libia nawiązała też bliższe relacje z krajami Dalekiego Wschodu - Chinami i KRLD[33]. Pod wpływem ataku na Irak, w grudniu 2003 roku, Libia wyrzekła się posiadania broni masowego rażenia, zlikidował program broni chemicznej i jądrowej[34]. W rezultacie poprawiły się stosunki z USA[35], a w marcu 2004 roku brytyjski premier Tony Blair spotkał się z Kadafim na jednej z libijskich pustyń[36]. W kwietniu 2004 roku Kadafi odwiedził siedzibę Unii Europejskiej w Brukseli co w rezultacie doprowadziło do poprawy stosunków rządu z państwami UE[37]. UE zakończyła sankcje wobec Libii a w październiku 2010 roku wypłaciła Libii 50 milionów euro, które przeznaczone zostały na zatrzymanie afrykańskich imigrantów próbujących dostać się do Unii Europejskiej[38]. W 2006 roku Libia została usunięta z amerykańskiej listy państw sponsorujących terroryzm[39].

Od połowy lat 90. Al-Kaddafi prowadził bardziej umiarkowaną politykę. Przywódca sfrustrowany brakiem panarabskich ideałów coraz bardziej marginalizował arabski nacjonalizm, zamiast tego zwrócił się w stronę panafrykanizmu i podkreślał afrykańską tożsamość Libii[40]. Od 1997 do 2000 roku, Libia podpisała umowy o współpracy lub porozumienia o dwustronnej pomocy z dziesięcioma państwami kontynentu[41], a w 1999 roku przystąpiła jako członek założyciel do Wspólnoty Państw Sahelu i Sahary[42].

Mu’ammar al-Kaddafi i prezydent Tanzanii Jakaya Kikwete na szczycie UA w Addis Ababie. (2009)

W 2002 roku była jednym z założycieli Unii Afrykańskiej (UA)[43]. Na trzecim szycie UA, który odbył się w Libii w lipcu 2005 roku, Kaddafi wezwał do dalszego poziomu integracji[44]. W czerwcu 2005 roku Libia dołączyła do Wspólnego Rynku Afryki Wschodniej i Południowej[45]. W sierpniu 2008 roku został ogłoszony przez komisję plemiennych afrykańskich wodzów (wodzów) „Królem królów”[46]. 1 lutego 2009 w Addis Abebie w Etiopii odbyła się jego ceremonia koronacyjna, co zbiegło się z jego wyborem na przewodniczącego UA na okres jednego roku[30][47].

Gospodarka Libii w XXI wieku uległa prywatyzacji[48]. Zadowolony z przebiegu reform al-Kadafi w przemówieniu w marcu 2003 roku wezwał do prywatyzacji na szeroką skalę[48]. W 2003 roku, przemysł naftowy został w dużej mierze sprzedany prywatnym korporacjom[49]. Do 2004 roku bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Libii wyniosły 40 miliardów dolarów, w porównaniu z 2003 rokiem odnotowano więc sześciokrotny wzrost[50].

Wojna domowa i upadek Kaddafiego

[edytuj | edytuj kod]
 Osobny artykuł: Wojna domowa w Libii.

W 2011 w Darnie i Bengazi[51] doszło do wybuchu antyrządowych protestów, które następnie objęły pozostałe części kraju[52], przeradzając się w powstanie w Libii, tłumione przez siły porządkowe i wojsko[53]; Rada Bezpieczeństwa ONZ uchwaliła rezolucję nr 1973, która zezwoliła na podjęcie w Libii operacji wojskowej skierowanej przeciwko siłom rządowym. 19 marca 2011 odbył się „paryski szczyt w sprawie Libii” po którym lotnictwo i marynarka koalicji państw (Francja, Kanada, Włochy, Stany Zjednoczone i Wielka Brytania) rozpoczęły ostrzał celów militarnych w okolicach Trypolisu i Misraty, realizując w ten sposób rezolucję nr 1973. Akcja nosiła kryptonim Świt Odysei.

Po kilku miesiącach walk znaczną przewagę uzyskali powstańcy, którzy po trwających od 20 do 23 sierpnia, walkach zdobyli Trypolis. 26 sierpnia Narodowa Rada Tymczasowa przeniosła oficjalnie swoją siedzibę z Bengazi do Trypolisu. Miejsce pobytu byłego przywódcy nie było znane[54] aż do 20 października 2011, kiedy to został przez powstańców schwytany a następnie w bliżej nieznanych okolicznościach zabity. Tego samego dnia padła Syrta, czyli ostatni bastion lojalistów Kaddafiego. Tym samym ostatecznie zakończył się okres rządów Mu’ammara al-Kaddafiego w Libii.

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ cnn.com z 1 września 2011 r.
  2. ↑ CIA - The World Factbook. cia.gov. [dostęp 2011-02-21]. [zarchiwizowane z tego adresu (24 grudnia 2016)]. (ang.).
  3. ↑ "Pierwszy dekret Rewolucji (j. ar.)". (1 września 1969) w EMERglobal Lex
  4. ↑ Blundy & Lycett 1987, s. 91; Vandewalle 2008, s. 11; Bruce St John 2012, s. 155.
  5. ↑ Bruce St John 2012, s. 154–155.
  6. ↑ Blundy & Lycett 1987, s. 64; Vandewalle 2008, s. 31; Kawczynski 2011, s. 21; Bruce St. John 2012, s. 134.
  7. ↑ Blundy & Lycett 1987, s. 66–67; Bruce St John 2012, s. 145–146.
  8. ↑ Vandewalle 2008, s. 15; Bruce St John 2012, s. 147.
  9. ↑ a b Blundy & Lycett 1987, s. 107.
  10. ↑ Harris 1986, s. 114; Blundy & Lycett 1987, s. 199–201.
  11. ↑ Bruce St John 2012, s. 150–151.
  12. ↑ Dom Mintoff, Malta's political giant, passes away, 20 kwietnia 2012, (ang.)
  13. ↑ Bruce St John 2012, s. 144–145.
  14. ↑ Blundy & Lycett 1987, s. 78; Kawczynski 2011, s. 38; Bruce St. John 2012, s. 178.
  15. ↑ Blundy & Lycett 1987, s. 181; Bruce St John 2012, s. 187.
  16. ↑ Informator ekonomiczny o krajach świata. Libia. msz.gov.pl. [dostęp 2011-02-21].
  17. ↑ Kawczynski 2011, s. 225; Bruce St John, s. 194.
  18. ↑ Kawczynski 2011, s. 115–116, 120; Bruce St. John 2012, s. 179–180.
  19. ↑ Vandewalle 2008, s. 36; Kawczynski 2011, s. 118–119.
  20. ↑ Vandewalle 2008, s. 37; Kawczynski 2011, s. 117–118; Bruce St. John 2012, s. 180.
  21. ↑ Blundy & Lycett 1987, s. 207–208; Vandewalle 2008, s. 37; Kawczynski 2011, s. 117-18; Bruce St John 2012, s. 181.
  22. ↑ Blundy & Lycett 1987, s. 27, 208; Kawczynski 2011, s. 117–118; Bruce St. John 2012, s. 176.
  23. ↑ Blundy & Lycett 1987, s. 175–178; Vandewalle 2008, s. 37; Bruce St. John 2012, s. 209.
  24. ↑ Kawczynski 2011, s. 121–122.
  25. ↑ Blundy & Lycett 1987, s. 4–5; Kawczynski 2011, s. 122.
  26. ↑ Blundy & Lycett 1987, s. 5–6.
  27. ↑ Harris 1986, s. 102; Kawczynski 2011, s. 123–125.
  28. ↑ Blundy & Lycett 1987, s. 2–3, 7–12; Vandewalle 2008, s. 37; Kawczynski 2011, s. 127–129.
  29. ↑ Bruce St John 2012, s. 202.
  30. ↑ a b Gaddafi chides African Union after leadership change. Reuters, 31 stycznia 2010. [dostęp 2010-02-01]. (ang.).
  31. ↑ Vandewalle 2011, s. 215.
  32. ↑ Vandewalle 2011, s. 220; Kawczynski 2011, s. 176; Bruce St John 2012, s. 243.
  33. ↑ Bruce St John 2012, s. 235.
  34. ↑ Vandewalle 2011, s. 217; Kawczynski 2011, s. 162, 184; Bruce St John 2012, s. 244.
  35. ↑ Kawczynski 2011, s. 178–179; Bruce St John 2012, s. 245.
  36. ↑ Kawczynski 2011, s. 240–241; Bruce St John 2012, s. 240–241.
  37. ↑ Kawczynski 2011, s. 175; Bruce St John 2012, s. 237.
  38. ↑ Bruce St John 2012, s. 274.
  39. ↑ Kawczynski 2011, s. 176.
  40. ↑ Kawczynski 2011, s. 142; Bruce St John 2012, s. 227.
  41. ↑ Bruce St John 2012, s. 229.
  42. ↑ Kawczynski 2011, s. 189.
  43. ↑ Kawczynski 2011, s. 190; Bruce St John 2012, s. 229.
  44. ↑ Kawczynski 2011, s. 190–191; Bruce St John 2012, s. 230.
  45. ↑ Bruce St John 2012, s. 231.
  46. ↑ Kawczynski 2011, s. 188; Bruce St John 2012, s. 270–271.
  47. ↑ Kawczynski 2011, s. 190; Bruce St John 2012, s. 272.
  48. ↑ a b Bruce St John 2012, s. 250.
  49. ↑ Bruce St John 2012, s. 247.
  50. ↑ Kawczynski 2011, s. 180; Bruce St John 2012, s. 248.
  51. ↑ Protests as Hezbollah poised to form Lebanon government. BBC News, 24 stycznia 2011. [dostęp 2011-02-02]. (ang.).
  52. ↑ Libia jak Egipt? „Dzień gniewu” wobec Muammara Kaddafiego. gazeta.pl, 16 lutego 2011. [dostęp 2011-02-16]. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-02-19)]. (pol.).
  53. ↑ Libia: Demonstranci wyparli siły porządkowe z Bengazi?. gazeta.pl, 17 lutego 2011.
  54. ↑ Wojna w Libii 26 sierpnia. Relacja minuta po minucie.

Bibliografia

[edytuj | edytuj kod]
  • Libia. Historia, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2011-09-17].
  • Agnieszka Eile: 40. lat mineło - czyli krótka historia współczesnej Libii. Stosunki Międzynarodowe - stosunki.pl, 19 października 2009.
  • Marek M Dziekan, Pisarze muzułmańscy VII-XX w. Mały słownik, Warszawa: „Verbinum”, 2003, s. 73-74, ISBN 83-7192-201-9, OCLC 830494087.
  • Death of a Dictator: Bloody Vengeance in Sirte. Human Rights Watch. 2012.
  • Bearman, Jonathan (1986). Qadhafi's Libya. London: Zed Books. ISBN 978-0-86232-434-6.
  • Mirella, Bianco (1975). Gadafi: Voice from the Desert. Margaret Lyle (translator). London: Longman. ISBN 0-582-78062-4.
  • Blundy, David; Lycett, Andrew (1987). Qaddafi and the Libyan Revolution. Boston and Toronto: Little Brown & Co. ISBN 978-0-316-10042-7.
  • Bruce St. John, Ronald (2012). Libya: From Colony to Revolution (revised edition). Oxford: Oneworld. ISBN 978-1-85168-919-4.
  • John K. Cooley, Libyan Sandstorm, London: Sidgwick & Jackson, 1983, ISBN 978-0-283-98944-5, OCLC 9408465.
  • Brian Lee Davis, Qaddafi, Terrorism, and the Origins of the U.S. Attack on Libya, New York: Praeger, 1990, ISBN 0-275-93302-4, OCLC 60035776.
  • El-Khawas, Mohamad A. (1986). Qaddafi: His Ideology in Theory and Practice. Amana. ISBN 978-0-915597-24-6.
  • Sami G. Hajjar, The Marxist Origins of Qadhafi's Economic Thought, „The Journal of Modern African Studies”, 20 (3), 1982, s. 361–375, DOI: 10.1017/s0022278x00056871, JSTOR: 160522 (ang.).
  • Lillian Craig Harris, Libya: Qadhafi's Revolution and the Modern State, Boulder, Colorado: Westview Press, 1986, ISBN 0-8133-0075-4, OCLC 13700085.
  • Lindsey Hilsum, Sandstorm: Libya in the Time of Revolution, London: Faber and Faber, 2012, ISBN 978-0-571-28803-8, OCLC 785724033.
  • Daniel Kawczynski, Seeking Gaddafi: Libya, the West and the Arab Spring, wyd. Updated ed, London: Biteback, 2011, ISBN 978-1-84954-148-0, OCLC 751807187.
  • Metz, Helen Chapin (2004). Libya. US GPO. ISBN 1-4191-3012-9.
  • Monti-Belkaoui, Janice; Monti-Belkaoui, Ahmed (1996). Qaddafi: The Man and His Policies. Avebury. ISBN 978-1-85972-385-2.
  • Pargeter, Alice (2012). Libya: The Rise and Fall of Qaddafi. New Haven: Yale University Press. ISBN 978-0-300-13932-7.
  • Simons, Geoff (2003). Libya and the West: From Independence to Lockerbie. Oxford: Centre for Libyan Studies. ISBN 1-86064-988-2.
  • Vandewalle, Dirk (2008), „Libya's Revolution in Perspective: 1969–2000”, Libya Since 1969: Qadhafi's Revolution Revisited, Palgrave Macmillan, pp. 9–53, ISBN 0-230-33750-3
  • Vandewalle, Dirk (2011), „From International Reconciliation to Civil War: 2003–2011”, Libya Since 1969: Qadhafi's Revolution Revisited (revised edition), Palgrave Macmillan, s. 215–239, ISBN 0-230-33750-3 Death of a Dictator: Bloody Vengeance in Sirte. Human Rights Watch. 2012.
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Libia_w_okresie_rządów_Mu’ammara_al-Kaddafiego&oldid=75116242”