Milton Friedman

Milton Friedman
Państwo działania	Stany Zjednoczone
Data i miejsce urodzenia	31 lipca 1912 ; Nowy Jork
Data i miejsce śmierci	16 listopada 2006 ; San Francisco
	profesor
	Specjalność: ekonomia
Alma Mater	Uniwersytet Rutgersa,; Uniwersytet Chicagowski,; Uniwersytet Columbia
Uczelnia	Uniwersytet Chicagowski
	Odznaczenia
	Nagrody
	Nagroda Banku Szwecji im. Alfreda Nobla w dziedzinie ekonomii
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Cytaty w Wikicytatach

Milton Friedman (ur. 31 lipca 1912 w Nowym Jorku, zm. 16 listopada 2006 w San Francisco) – ekonomista amerykański, twórca monetaryzmu, laureat nagrody Banku Szwecji im. Alfreda Nobla w dziedzinie ekonomii w 1976 roku (wcześniej otrzymał John Bates Clark Medal, 1951), przedstawiciel chicagowskiej szkoły ekonomii. Zwolennik wolnego rynku. W książce Kapitalizm i wolność proponował minimalizację roli rządu w gospodarce wolnorynkowej. Twórca testu rang Friedmana używanego w statystyce. Jeden z najbardziej wpływowych ekonomistów swego pokolenia^[1].

Życiorys

Urodził się w rodzinie żydowskich imigrantów pochodzących z miejscowości Beregszász na Węgrzech (obecnie miejscowość ta leży w granicach Ukrainy i nosi nazwę Berehowe). Studiował na Uniwersytecie Rutgersa (stan New Jersey), następnie na Uniwersytecie w Chicago. Pracował w instytucjach rządowych (Komitet Zasobów Narodowych, Narodowe Biuro Badań Ekonomicznych, Departament Skarbu), w 1946 roku obronił doktorat na Columbia University. Od 1948 roku profesor Uniwersytetu w Chicago. Zaliczany do czołowych postaci chicagowskiej szkoły ekonomii.

Uznał podaż pieniądza za główny czynnik wpływający na poziom produktu narodowego brutto, inflacji przypisując jedynie rolę zjawiska pieniężnego; zalecał zwiększanie podaży pieniądza w tempie odpowiadającym wzrostowi produktu narodowego brutto, co miało zapewnić stabilizację gospodarczą. W latach 60. prowadził dyskusję nad koncepcją Negative Income Tax (NIT), (wypracowana przez Juliet Rhys-Williams w latach 40. XX wieku), czyli nad dofinansowaniem zarabiających poniżej określonej kwoty, przy jednoczesnej likwidacji wszelkich zasiłków społecznych. Interwencjonizmowi państwa w gospodarkę przeciwstawiał system gospodarki rynkowej opartej na własności prywatnej, wolnej konkurencji i indywidualnej przedsiębiorczości. Atakował politykę fiskalną państwa, a szczególnie wysokie wydatki na cele socjalne, zasiłki dla bezrobotnych i ubezpieczenia społeczne, które pociągają za sobą wysokie podatki ograniczające działalność przedsiębiorstw i hamujące procesy wzrostu gospodarczego. Uznał, że ekonomiczne funkcje państwa powinny być ograniczone, a jego działalność powinna się koncentrować na zapewnieniu zewnętrznego bezpieczeństwa państwa oraz na stworzeniu mechanizmu rynkowego. Proponował wprowadzenie zasady wolnego handlu międzynarodowego oraz odchodzenie od polityki protekcjonizmu celnego. Uważał, że powszechna edukacja obywateli prowadzona przez rząd działa negatywnie i najlepiej byłoby przenieść obowiązek zapewnienia każdemu dziecku minimum wykształcenia na rodziców każdego dziecka^[2]. Był ostrym krytykiem doktryny Keynesa – do tego stopnia, że powołany jeszcze za Franklina Delano Roosevelta program zwalczania dyskryminacji mniejszości na rynku pracy porównywał do ustaw norymberskich^[3]^[4].

W 1975 r. przebywał w Chile, gdzie został doradcą chilijskiego dyktatora Augusta Pinocheta i zaproponował mu przeprowadzenie drastycznych zmian transformacyjnych (tzw. terapii szokowej), opartych na obniżce podatków, liberalizacji handlu, prywatyzacji usług publicznych, cięciu wydatków socjalnych^[5]. Wizyta była krytykowana w amerykańskich mediach, które zarzucały Friedmanowi poparcie dla łamania praw człowieka^[6]. Niedługo potem Pinochet został wsparty wieloma doradcami ekonomicznymi z chicagowskiej szkoły ekonomii, a przeprowadzane za ich radą procesy prywatyzacyjne – idące w parze z prześladowaniami lewicowych działaczy politycznych – Friedman eufemistycznie nazywał „ułatwieniem procesu dostosowawczego”^[7]. Ponownie odwiedził Chile w 1981 roku^[6].

W 1976 roku otrzymał nagrodę Banku Szwecji im. Alfreda Nobla w dziedzinie ekonomii za dokonania w zakresie analizy konsumpcji, historii i teorii monetarnej oraz za pokazanie złożoności polityki stabilizacji. Nagroda dla Friedmana spotkała się z silnymi protestami obrońców praw człowieka. Przedmiotem kontrowersji była nie tylko współpraca Friedmana z dyktaturą w Chile^[8], ale również kontrowersyjne poglądy, przez wielu uważane za antydemokratyczne^[9]. Szczególnie znane w tym kontekście są wypowiedzi Williama F. Buckleya Jr., a zwłaszcza Arthura Laffera („Chcesz udowodnić, że Milton Friedman jest faszystą? To proste. Zacytuj go”)^[9]. Jednak sam Friedman wielokrotnie podkreślał, że jest wielkim przeciwnikiem autorytaryzmu i wierzy w wolność jednostki^[a].

Był członkiem Rady Doradców Ekonomicznych prezydentów Richarda Nixona oraz Ronalda Reagana. Tworzył tzw. reaganomikę, która stanowiła powtórzenie taktyki szoku przyjętej w Chile w latach 70. – cięcia wydatków socjalnych i obniżki podatków przy znaczącym ograniczeniu opiekuńczej roli państwa. W 1988 r. Reagan nagrodził Friedmana Prezydenckim Medalem Wolności oraz Narodowym Medalem Naukowym; jednakże przypisywane Friedmanowi reformy będące częścią reaganowskiego neokonserwatyzmu przyczyniły się w Stanach Zjednoczonych do gwałtownego wzrostu nierówności społecznych, zmniejszenia roli związków zawodowych i umocnienia się korporacji^[10].

W 2005 r., po powodzi w Nowym Orleanie wskutek przejścia przez miasto huraganu Katrina, Friedman zaproponował przeznaczenie części pieniędzy przeznaczonych na odbudowę szkół państwowych – na dystrybucję bonów przeznaczonych do finansowania edukacji w prywatnych szkołach^[11]. Pomysł ten podchwycili eksperci z prawicowych think tanków, likwidując większość szkół państwowych na terenie miasta na rzecz prywatnych, wskutek czego zwolnieniu podległo 4700 nauczycieli zrzeszonych w związkach zawodowych^[12]. Magazyn „Rethinking Schools” określił operację mianem „edukacyjnej grabieży ziemi”^[13], a Naomi Klein przypisała Friedmanowi główną odpowiedzialność za gwałtowną prywatyzację mienia publicznego przez zwolenników ekonomisty, określając jego doktrynę mianem „kapitalizmu kataklizmowego”^[14].

Zmarł 16 listopada 2006 roku w szpitalu w San Francisco.

Życie prywatne

Był mężem Rose D. Friedman (1910-2009), z którą napisał kilka książek, ojcem Davida i Janet, dziadkiem Patriego.

Wybrane publikacje

Essays in Positive Economics (1953)
A Theory of the Consumption Function (1957)
Kapitalizm i wolność (1962, wydanie polskie poza cenzurą^[15] 1984)
A Monetary History of the United States 1867–1960 (współautor, 1963)
Wolny wybór (współautor, 1980, wydanie polskie 1996)
Monetary Trends in the United States and the United Kingdom (współautor, 1982)
The Tyranny of the Status Quo (współautor, 1984)
The Essence of Friedman (1984)
Money Mischief (1992)

Uwagi

↑ Naomi Klein zwracała uwagę, że Friedman rozumiał przez „wolność” jedynie „wolność osobistą, dzięki której zatomizowane jednostki miały zostać postawione ponad jakimikolwiek zbiorowymi celami, a ludzie mogliby wyrażać własną wolną wolę poprzez wybór konsumencki”. NaomiN. Klein NaomiN., Doktryna szoku. Jak współczesny kapitalizm wykorzystuje klęski żywiołowe i kryzysy społeczne [Legimi], HannaH. Jankowska (tłum.) i inni, Warszawa: Muza SA, 2019, rozdział 2 .

Przypisy

↑ Matthew Bishop: Essential economics: an A−Z guide. New York: Bloomberg Press, 2009, s. 127. ISBN 978-1-57660-351-2.
↑ MiltonM. Friedman MiltonM., BartoszB. Sałbut BartoszB., Kapitalizm i wolność, Gliwice: Onepress VIP, 2018, s. 172-173, ISBN 978-83-283-3027-6 [dostęp 2023-12-10], Cytat: Nasuwa się zatem następujące pytanie — jakiego rodzaju działania rząd może podejmować w związku z występowaniem tego konkretnego efektu sąsiedztwa? Najprostsza odpowiedź brzmi: powinien zapewnić każdemu dziecku pewne minimum wykształcenia określonego typu. Tego rodzaju wymóg mógłby jednak równie dobrze zostać nałożony na rodziców każdego dziecka. W takim przypadku nie dałoby się uzasadnić podejmowania przez państwo kolejnych działań. Rodzice znaleźliby się w niemal takiej samej sytuacji, jak posiadacze domów czy samochodów, którzy muszą przecież dostosowywać się do pewnych wymagań, aby zapewnić bezpieczeństwo innym osobom .
↑ Tomasz S.T.S. Markiewka Tomasz S.T.S., Wolny rynek nie robi się sam [online], Krytyka Polityczna, 2 maja 2019 [dostęp 2021-05-04] (pol.).
↑ MiltonM. Friedman MiltonM., Capitalism and freedom, Chicago: University of Chicago Press, 1963, s. 127 [dostęp 2021-05-04] .
↑ NaomiN. Klein NaomiN., Doktryna szoku. Jak współczesny kapitalizm wykorzystuje klęski żywiołowe i kryzysy społeczne [Legimi], HannaH. Jankowska (tłum.) i inni, Warszawa: Muza SA, 2019, wstęp, Cytat: Transformacja, jakiej zostało poddane społeczeństwo chilijskie, to przykład najbardziej radykalnej kapitalistycznej inżynierii w historii. [...] Pinochet „ułatwił proces dostosowawczy” z pomocą „szoków”, jakim wojskowy reżim w izbach tortur poddawał ciała tych, którzy przez nową władzę uznani zostali za potencjalnych przeciwników kapitalistycznej transformacji .
↑ ^a ^b Edwards, S., & Montes, L.. Milton Friedman in Chile: Shock Therapy, Economic Freedom, and Exchange Rates. „Journal of the History of Economic Thought”. 42(1), s. 105-132, 2020. DOI: 10.1017/S1053837219000397.
↑ MiltonM. Friedman MiltonM., Rose D.R.D. Friedman Rose D.R.D., Two Lucky People: Memoirs, Chicago: University of Chicago Press, 1998, s. 592 .
↑ A. Gunder Frank, Economic Genocide in Chile: Monetarism Versus Humanity, Spokesman Books 1976.
↑ ^a ^b L. H. LaRouche Jr., D.P. Goldman, The ugly truth about Milton Friedman, New Benjamin Franklin House 1980.
↑ MarjorieM. Mayo MarjorieM., Communities and caring: the mixed economy of welfare, New York: St. Martin’s Press, 1994, s. 6–8 .
↑ MiltonM. Friedman MiltonM., The Promise of Vouchers, „Wall Street Journal”, 5 grudnia 2005, ISSN 0099-9660 [dostęp 2020-05-13] (ang.).
↑ SteveS. Ritea SteveS., N.O. Teachers Union Loses Its Force in Storm’s Wake [online], mailman.lbo-talk.org, 11 marca 2006 [dostęp 2020-05-13] .
↑ From Rethinking Schools: Educational Land Grab [online], Rethinking Schools Publishers [dostęp 2020-05-13] .
↑ NaomiN. Klein NaomiN., Doktryna szoku. Jak współczesny kapitalizm wykorzystuje klęski żywiołowe i kryzysy społeczne [Legimi], HannaH. Jankowska (tłum.) i inni, Warszawa: Muza SA, 2019, wstęp, Cytat: Ja natomiast takie zorganizowane ataki na sferę publiczną po rozmaitych katastrofach, w połączeniu z traktowaniem tych katastrof jako świetnych okazji do ubicia interesu, nazywam kapitalizmem kataklizmowym (disaster capitalism). [...] Najpierw wyczekuje się na poważny kryzys, następnie zaś powstałe w jego wyniku zamieszanie wykorzystuje się do oddania części sektora publicznego w prywatne ręce. Na koniec takie „reformy” uznaje się za permanentne .
↑ Biblioteka Szkoły Głównej Handlowej Warszawa, notka „1976: Milton Friedman”, dostęp 2014-03-19.

Bibliografia

Lanny Ebenstain, Milton Friedman. Biografia, Difin, Warszawa 2009
Piotr Ptak, Ile państwa w gospodarce? Milton Friedman o ekonomicznej roli państwa, Wydawnictwo CH Beck, Warszawa 2008.
Beata Tarnowska (red.), Nagrody Nobla. Leksykon PWN, Warszawa 2001

Linki zewnętrzne

Milton Friedman The Concise Encyclopedia of Economics (ang.)
„Free to Choose” by Milton Friedman – The legendary 1980’s television show
The role of government in education (ang.)

[10] Naomi Klein zwracała uwagę, że Friedman rozumiał przez „wolność” jedynie „wolność osobistą, dzięki której zatomizowane jednostki miały zostać postawione ponad jakimikolwiek zbiorowymi celami, a ludzie mogliby wyrażać własną wolną wolę poprzez wybór konsumencki”. NaomiN. Klein NaomiN., Doktryna szoku. Jak współczesny kapitalizm wykorzystuje klęski żywiołowe i kryzysy społeczne [Legimi], HannaH. Jankowska (tłum.) i inni, Warszawa: Muza SA, 2019, rozdział 2 .

[1] Matthew Bishop: Essential economics: an A−Z guide. New York: Bloomberg Press, 2009, s. 127. ISBN 978-1-57660-351-2.

[2] MiltonM. Friedman MiltonM., BartoszB. Sałbut BartoszB., Kapitalizm i wolność, Gliwice: Onepress VIP, 2018, s. 172-173, ISBN 978-83-283-3027-6 [dostęp 2023-12-10], Cytat: Nasuwa się zatem następujące pytanie — jakiego rodzaju działania rząd może podejmować w związku z występowaniem tego konkretnego efektu sąsiedztwa? Najprostsza odpowiedź brzmi: powinien zapewnić każdemu dziecku pewne minimum wykształcenia określonego typu. Tego rodzaju wymóg mógłby jednak równie dobrze zostać nałożony na rodziców każdego dziecka. W takim przypadku nie dałoby się uzasadnić podejmowania przez państwo kolejnych działań. Rodzice znaleźliby się w niemal takiej samej sytuacji, jak posiadacze domów czy samochodów, którzy muszą przecież dostosowywać się do pewnych wymagań, aby zapewnić bezpieczeństwo innym osobom .

[3] Tomasz S.T.S. Markiewka Tomasz S.T.S., Wolny rynek nie robi się sam [online], Krytyka Polityczna, 2 maja 2019 [dostęp 2021-05-04] (pol.).

[4] MiltonM. Friedman MiltonM., Capitalism and freedom, Chicago: University of Chicago Press, 1963, s. 127 [dostęp 2021-05-04] .

[5] NaomiN. Klein NaomiN., Doktryna szoku. Jak współczesny kapitalizm wykorzystuje klęski żywiołowe i kryzysy społeczne [Legimi], HannaH. Jankowska (tłum.) i inni, Warszawa: Muza SA, 2019, wstęp, Cytat: Transformacja, jakiej zostało poddane społeczeństwo chilijskie, to przykład najbardziej radykalnej kapitalistycznej inżynierii w historii. [...] Pinochet „ułatwił proces dostosowawczy” z pomocą „szoków”, jakim wojskowy reżim w izbach tortur poddawał ciała tych, którzy przez nową władzę uznani zostali za potencjalnych przeciwników kapitalistycznej transformacji .

[ed-6] Edwards, S., & Montes, L.. Milton Friedman in Chile: Shock Therapy, Economic Freedom, and Exchange Rates. „Journal of the History of Economic Thought”. 42(1), s. 105-132, 2020. DOI: 10.1017/S1053837219000397.

[7] MiltonM. Friedman MiltonM., Rose D.R.D. Friedman Rose D.R.D., Two Lucky People: Memoirs, Chicago: University of Chicago Press, 1998, s. 592 .

[A_Gunder_Frank_Economic_Genocide-8] A. Gunder Frank, Economic Genocide in Chile: Monetarism Versus Humanity, Spokesman Books 1976.

[gold-9] L. H. LaRouche Jr., D.P. Goldman, The ugly truth about Milton Friedman, New Benjamin Franklin House 1980.

[11] MarjorieM. Mayo MarjorieM., Communities and caring: the mixed economy of welfare, New York: St. Martin’s Press, 1994, s. 6–8 .

[12] MiltonM. Friedman MiltonM., The Promise of Vouchers, „Wall Street Journal”, 5 grudnia 2005, ISSN 0099-9660 [dostęp 2020-05-13] (ang.).

[13] SteveS. Ritea SteveS., N.O. Teachers Union Loses Its Force in Storm’s Wake [online], mailman.lbo-talk.org, 11 marca 2006 [dostęp 2020-05-13] .

[14] From Rethinking Schools: Educational Land Grab [online], Rethinking Schools Publishers [dostęp 2020-05-13] .

[15] NaomiN. Klein NaomiN., Doktryna szoku. Jak współczesny kapitalizm wykorzystuje klęski żywiołowe i kryzysy społeczne [Legimi], HannaH. Jankowska (tłum.) i inni, Warszawa: Muza SA, 2019, wstęp, Cytat: Ja natomiast takie zorganizowane ataki na sferę publiczną po rozmaitych katastrofach, w połączeniu z traktowaniem tych katastrof jako świetnych okazji do ubicia interesu, nazywam kapitalizmem kataklizmowym (disaster capitalism). [...] Najpierw wyczekuje się na poważny kryzys, następnie zaś powstałe w jego wyniku zamieszanie wykorzystuje się do oddania części sektora publicznego w prywatne ręce. Na koniec takie „reformy” uznaje się za permanentne .

[biblioteka.sgh.waw-aspx-16] Biblioteka Szkoły Głównej Handlowej Warszawa, notka „1976: Milton Friedman”, dostęp 2014-03-19.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[a]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

1981	Philip Handler
1982	Philip W. Anderson Seymour Benzer Glenn W. Burton Mildred Cohn F. Albert Cotton Ed Heinemann Donald L. Katz Yoichiro Nambu Marshall Harvey Stone Gilbert Stork Edward Teller Charles H. Townes
1983	Howard L. Bachrach Paul Berg Margaret Burbidge Maurice Goldhaber Hermann Heine Goldstine William Hewlett Roald Hoffmann Helmut E. Landsberg George Michael Low Walter Munk George C. Pimentel Frederick Reines Wendell L. Roelofs Bruno Rossi Berta Scharrer John Robert Schrieffer Isadore M. Singer John G. Trump Richard N. Zare
1986	Solomon J. Buchsbaum Stanley Cohen Horace R. Crane Herman Feshbach Harry Gray Donald Henderson Robert Hofstadter Peter Lax Yuan T. Lee Hans Wolfgang Liepmann Tung-Yen Lin Carl S. Marvel Vernon Mountcastle Bernard M. Oliver George Emil Palade Herbert Simon Joan Steitz Frank Westheimer Chen Ning Yang Antoni Zygmund
1987	Philip Hauge Abelson Anne Anastasi Robert B. Bird Raoul Bott Michael Ellis DeBakey Theodor O. Diener Harry Eagle Walter Elsasser Michael Freedman William Summer Johnson Har Gobind Khorana Paul Christian Lauterbur Rita Levi-Montalcini George Pake H. Bolton Seed George Stigler Walter H. Stockmayer Max Tishler James van Allen Ernst Weber
1988	William O. Baker Konrad Bloch David Allan Bromley Michael Stuart Brown Paul Chu Stanley N. Cohen Elias James Corey Jr. Daniel C. Drucker Milton Friedman Joseph Leonard Goldstein Ralph Gomory Willis Hawkins Maurice Hilleman George W. Housner Eric R. Kandel Joseph B. Keller Walter Kohn Norman Ramsey Jack Steinberger Rosalyn Sussman Yalow
1989	Arnold Orville Beckman Richard B. Bernstein Melvin Calvin Harry George Drickamer Katherine Esau Herbert Grier Viktor Hamburger Samuel Karlin Philip Leder Joshua Lederberg Saunders Mac Lane Rudolph Arthur Marcus Harden M. McConnell Eugene Parker Robert P. Sharp Donald Spencer Roger Sperry Henry Stommel Harland G. Wood

Nurty	minarchizm anarchokapitalizm neolibertarianizm paleolibertarianizm chrześcijański libertarianizm feminizm indywidualistyczny geolibertarianizm zielony libertarianizm agoryzm lewicowy libertarianizm
Teoretycy libertarianizmu	Murray Rothbard Karl Hess Samuel Edward Konkin Jay Albert Nock Robert Nozick Lew Rockwell
Tematy powiązane	kapitalizm liberalizm wolność wolny rynek leseferyzm szkoła austriacka anarchizm indywidualistyczny flaga Gadsdena

Nurty i kierunki	Liberalizm klasyczny Liberalizm amerykański Liberalizm katolicki Liberalizm konserwatywny Zielony liberalizm Liberalizm demokratyczny Libertarianizm Neoliberalizm Ordoliberalizm Socjalliberalizm
Liberałowie	John Locke Monteskiusz Adam Smith Thomas Hill Green Thomas Paine John Stuart Mill Isaiah Berlin John A. Hobson Leonard Hobhouse Milton Friedman Friedrich August von Hayek Ludwig von Mises
Organizacje	Międzynarodówka Liberalna ELDR ALDE IFLRY LYMEC
Tematy powiązane	Indywidualizm Wolność Kapitalizm Społeczeństwo otwarte Wolny rynek Szkoła austriacka Leseferyzm Prawa człowieka Liberalizm w stosunkach międzynarodowych