Przejdź do zawartości

Solaris Tramino

To jest dobry artykuł
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Solaris Tramino
Ilustracja
Tramino S105p w Poznaniu
Dane ogólne
Kraj produkcji

 Polska

Producent

Solaris Bus & Coach
Solaris Tram
Stadler Polska

Miejsce produkcji

Środa Wielkopolska
Poznań[1]
Siedlce

Premiera

Trako 2009

Lata produkcji

2009 – 2022

Dane techniczne
Liczba członów

3 – 5

Długość

29 300 – 35 740 mm

Prędkość maksymalna

70 km/h

Wnętrze
Niskopodłogowość

65-100%

Wysokość podłogi

350 mm

Multimedia w Wikimedia Commons

Solaris Tramino – rodzina tramwajów, pierwotnie produkowana przez firmę Solaris Bus & Coach z Bolechowa koło Poznania, a później przez firmę Stadler Polska (oddział szwajcarskiego przedsiębiorstwa Stadler Rail) po przejęciu przez nią spółki Solaris Tram. Prototyp zaprezentowano w lipcu 2009 roku, a dostawy tramwajów seryjnych miały miejsce w latach 2011 – 2022. Łącznie wyprodukowano 152 tramwaje, które trafiły do eksploatacji w Niemczech (Brunszwik, Jena, Lipsk) i Polsce (Olsztyn i Poznań).

Historia

[edytuj | edytuj kod]

Rodzina Solaris Tramino miała pierwotnie składać się z dwóch całkowicie niskopodłogowych odmian: 5-członowej o długości 31,7 m i 3-członowej o długości 18,8. Zakładano również możliwość budowy tramwajów dłuższych, dwukierunkowych lub nie w pełni niskopodłogowych. Jako pierwsza powstała wersja 5-członowa. Prace projektowe rozpoczęły się w 2008 roku, a budowa pudła w marcu 2009[2].

Prototyp Tramino powstał w kooperacji z Autosanem i MPK – Łódź. Autosan przygotował szkielety wszystkich członów, a w halach należących do MPK Łódź odbył się montaż pierwszego Tramino[3][2]. Kadłuby kolejnych egzemplarzy wytwarzane są w nowym zakładzie Solarisa w Środzie Wielkopolskiej[4].

Pierwsze pojazdy miały być dostarczone do Szczecina[5], jednak przetarg z początku 2009 roku unieważniono, a w kolejnym zwyciężyła firma Pesa[6].

Prezentacje promocyjne

[edytuj | edytuj kod]

Premiera prototypu tramwaju nastąpiła 14 października 2009 podczas targów Trako w Gdańsku[7]. Tramwaj ten został również zaprezentowany rok później podczas targów InnoTrans w Berlinie[8]. W 2011 roku na targach Trako i w 2012 roku na targach InnoTrans zaprezentowany został Tramino dla Poznania[9][10]. W 2013 roku na targach Trako swoją premierę miało Tramino dla Jeny[11], w 2014 roku na targach InnoTrans zaprezentowano Tramino dla Brunszwiku[12], a w 2015 roku na Trako pokazano Tramino dla Olsztyna[13]. Na InnoTrans 2016 zaprezentowano ponownie Tramino dla Olsztyna oraz makietę wnętrza Tramino dla Lipska[14][15], natomiast gotowy tramwaj dla Lipska zaprezentowano rok później podczas targów Trako w Gdańsku[16].

Kabina motorniczego w S110b
Wnętrze S110b

Zamówienia

[edytuj | edytuj kod]
  • 23 listopada 2009 – podpisanie umowy na dostawę 40 tramwajów typu S105p dla MPK Poznań[2],
  • 28 grudnia 2010 – podpisanie umowy na dostawę 5 tramwajów typu S105p dla MPK Poznań[17],
  • 11 lipca 2011 – podpisanie umowy na dostawę 5 tramwajów typu S109j dla Jenaer Nahverkehr[18],
  • 5 lipca 2012 – podpisanie umowy na dostawę 15 tramwajów typu S110b dla Braunschweiger Verkehrs[19],
  • 21 września 2012 – podpisanie umowy na dostawę 15 tramwajów typu S111o dla MPK Olsztyn[20],
  • 21 maja 2013 – podpisanie umowy na dostawę 3 tramwajów typu S110b dla Braunschweiger Verkehrs[21],
  • 26 marca 2015 – podpisanie umowy ramowej na dostawę 41 tramwajów dla Leipziger Verkehrsbetriebe[22],
    • 26 marca 2015 – podpisanie umowy wykonawczej na dostawę 5 tramwajów[22],
    • 1. kwartał 2016 – podpisanie umowy wykonawczej na dostawę 9 tramwajów[23],
    • 22 września 2017 – podpisanie umowy wykonawczej na dostawę 9 tramwajów[16],
    • 20 grudnia 2018 – rozszerzenie umowy ramowej o 20 dodatkowych tramwajów[24],
  • 29 czerwca 2017 – podpisanie umowy na dostawę 7 tramwajów dla Braunschweiger Verkehrs[25].

Testy w innych miastach

[edytuj | edytuj kod]

17 lutego 2015 do Krakowa do zajezdni Nowa Huta przetransportowano prototypowego S100 celem odbycia testów[26][27]. Testy rozpoczęły się 23 lutego i trwały do 30 sierpnia. W czasie testów Tramino obsługiwało kursy na liniach 1, 4 i 14, które prowadzą do Nowej Huty[28].

W 2016 roku jeden z jenajskich S109j był testowany w ruchu liniowym we Frankfurcie nad Odrą. Tramwaj został również zaprezentowany podczas dnia otwartego zajezdni tramwajowej[29].

Przejęcie produkcji przez Stadlera

[edytuj | edytuj kod]

1 kwietnia 2017 rozpoczęła działalność spółka Solaris Tram będąca wspólnym przedsięwzięciem Solaris i Stadlera. W czerwcu spółka sprzedała pierwsze tramwaje – Tramino dla Brunszwiku[30].

16 stycznia 2018 konsorcjum Solarisa i Stadlera podpisało umowę ramową na dostawę 50 tramwajów dla MPK w Krakowie[31]. Pomimo iż podczas przetargu oferowany tramwaj został określony jako Tramino Kraków to przewoźnik ostatecznie otrzymał tramwaj z rodziny Stadler Tango[32].

W drugiej połowie listopada 2018 Stadler wykupił od Solarisa wszystkie udziały w spółce Solaris Tram[33] (był to efekt przejęcia Solarisa przez hiszpański koncern CAF, który jest konkurentem Stadlera na rynku pojazdów szynowych). W lutym 2019 poinformowano, że produkcja Tramino zostanie częściowo przeniesiona do fabryki Stadler Polska w Siedlcach[34].

Konstrukcja

[edytuj | edytuj kod]

Do rodziny Tramino należą zarówno tramwaje wieloprzegubowe (Tramino dla Poznania) oraz tramwaje typu GTx, zwane w Polsce krótkimi wagonami przegubowymi[35] (Tramino dla Jeny, Brunszwiku i Olsztyna)[36].

Przewidywana przez producenta żywotność tramwaju to 30 lat[36].

Typ Rozstaw
szyn 		Liczba
członów 		Układ
osi 		Długość Szerokość Masa Liczba
i moc silników 		Miejsca
siedzące 		Niska
podłoga 		Właściwości
S100 1435 mm 5 Bo'2'Bo' 31,70 m 2,35 m 41,8 t 4 × 105 kW 61+8 100% klimatyzacja przestrzeni pasażerskiej przewóz osób na wózkach automaty biletowe zasobniki energii  [2][37][38][39]
S105p 1435 mm 5 Bo'2'Bo' 32,03 m 2,4 m 42,5 t 4 × 105 kW 48+5 100% klimatyzacja przestrzeni pasażerskiej przewóz osób na wózkach przewóz rowerów automaty biletowe  [40][36]
S109j 1000 mm 3 1A'+'Bo'+A1' 29,3 m 2,3 m 39,05 t 4 × 90 kW 61 100% pojazd dwukierunkowy klimatyzacja przestrzeni pasażerskiej przewóz osób na wózkach automaty biletowe  [41][36]
S110b 1100 mm 4 1A+'Bo'+1A'+A1' 35,74 m 2,3 m 50,8 t 5 × 90 kW 87 100% klimatyzacja przestrzeni pasażerskiej przewóz osób na wózkach zasobniki energii  [42][43][12]
S111o 1435 mm 3 29,3 m 2,5 m 43 t 4 × 120 kW 43 100% pojazd dwukierunkowy klimatyzacja przestrzeni pasażerskiej przewóz osób na wózkach automaty biletowe Internet bezprzewodowy  [20][44][45][46][47][48]
XL 1458 mm 4 37,63 m 2,3 m 8 × 85 kW 75 65% [15][49]
Brunszwik 2 1100 mm 4 36 m 79 100% klimatyzacja przestrzeni pasażerskiej przewóz osób na wózkach zasobniki energii  [30]

Tramwaje wieloprzegubowe

[edytuj | edytuj kod]
Tramwaje wieloprzegubowe:
1 – S100, 2 – S105p,
Krótkie wagony przegubowe:
3 – S109j, 4 – S111o, 5 – S110b

Wieloprzegubowe tramwaje S100 (prototyp) i S105p (wersja poznańska) posiadają po 5 członów. Pod każdym członem nieparzystym znajduje się dwuosiowy wózek, a człony parzyste są podwieszane i tym samym pozbawione wózków. Poszczególne człony połączone są przegubami, z których 4 umożliwiają skręt w poziomie, a 1 w pionie. W pierwszym i ostatnim członie znajdują się jednoskrzydłowe drzwi, a w 2. i 4. członie znajdują się po 2 pary dwuskrzydłowych drzwi. Na środkowym członie znajduje się pantograf połówkowy. Tramwaje są w 100% niskopodłogowe i pozbawione jakichkolwiek stopni, w rejonie wejść podłoga znajduje się na wysokości 350 mm, a nad wózkami na wysokości 480 mm[2][39][37][50][40][36].

Seryjny S105p różni się od prototypowego S100 m.in. brakiem wcięć w dolnej części pudła, dzięki czemu można było najwęższe przejścia w tramwaju poszerzyć z 600 mm do 750 mm, szersze są również podwójne drzwi – 1500 mm zamiast 1300 mm, zmniejszono liczbę miejsc siedzących na rzecz ogólnej pojemności pojazdu oraz zmieniono zwrot pantografu (w S100 był ustawiony pod włos)[38][36][37].

Krótkie wagony przegubowe

[edytuj | edytuj kod]

Tramwaje typu GTx, w przeciwieństwie do tramwajów wieloprzegubowych, posiadają wózki pod każdym członem, dzięki takiemu rozwiązaniu masa tramwaju rozkłada się bardziej równomiernie, jest on bardziej stabilny oraz siły przekazywane przez przeguby są mniejsze[36]. Wadą tego rozwiązania jest to, że takie tramwaje zajmują większą skrajnię[51].

Pierwszym Tramino tego typu są tramwaje S109j zakupione przez Jenę. S109j są to tramwaje trójczłonowe i dwukierunkowe, poruszające się na trzech wózkach, z których środkowy ma napędzane dwie osie, a skrajne po jednej[52]. Wózki nie są skrętne, a jedynie elastyczne – wychylają się o 4,5°[53]. Pojazdy są całkowicie klimatyzowane, część siedzeń znajduje się w układzie metro i posiadają po 4 drzwi o szerokości 1300 mm po obu stronach pojazdu[52]. Z wyjątkiem drzwi przy kabinach motorniczego, drzwi nie znajdują się naprzeciwko siebie[54].

Kolejnymi Tramino tego typu są tramwaje zakupione przez Brunszwik. Są to tramwaje czteroczłonowe i jednokierunkowe, poruszające się na czterech wózkach, z których drugi ma napędzane obie osie, a pozostałe tylko po jednej[19]. Pojazdy wyposażone są system stabilizujący tor jazdy oraz superkondensatory[55]

Kolejne tramwaje tego rodzaju zamówił Olsztyn[36], Tramino dla Olsztyna bazuje na wersji dla Jeny. Główną różnicą jest inny sposób montażu silników – w Tramino Olsztyn silnik znajduje się na wózkach, a nie w nadwoziu, jak w przypadku Tramino Jena[56]. Model dla Olsztyna dodatkowo wyróżnia niestandardowa skrajnia – tramwaj ma 2,5 m szerokości (standardowo tramwaje w Polsce mają 2,4 metra szerokości)[57]. Tramwaje wyposażone są w aktywny system zawieszenia, który pozwala na dostosowanie wysokości wejścia pojazdu oraz w system hydraulicznej stabilizacji toru jazdy[58].

XL

[edytuj | edytuj kod]

Na trzeci wariant zdecydowano się w przypadku tramwajów zamówionych przez Lipsk, które są częściowo niskopodłogowe i wyposażone w wózki obrotowe, obracające się więcej niż kilkanaście procent względem osi pojazdu[59]. Tramwaje te mają po 4 wózki napędowe oraz 1 toczny wózek Jakobsa[15].

Eksploatacja

[edytuj | edytuj kod]
Prototypowy S100 w Poznaniu
Państwo Miasto Przewoźnik Typ Okres eksploatacji Liczba
 Polska Poznań MPK Poznań S100 2011–2018 1
S105p od 2011 45
Olsztyn MPK Olsztyn S111o od 2015 15
 Niemcy Jena Jenaer Nahverkehr S109j od 2013 5
Brunszwik Braunschweiger Verkehrs S110b od 2014 25
Lipsk Leipziger Verkehrsbetriebe XL od 2017 61
Łączna liczba: 152

Poznań

[edytuj | edytuj kod]
S105p w Poznaniu

23 listopada 2009 Solaris podpisał umowę z MPK Poznań na dostawę 40 niskopodłogowych tramwajów[2] z opcją rozszerzenia o kolejne 20 sztuk[60]. 28 grudnia 2010 MPK podpisało umowę z Solarisem na dodatkowe 5 egzemplarzy[17]. Na potrzeby zamówienia Solaris wynajął w poznańskiej dzielnicy Junikowo halę, gdzie Tramino przechodziły ostateczny montaż[60].

Na 2 dni przed podpisaniem pierwszej umowy do Poznania dotarł prototypowy Tramino o zbliżonej charakterystyce do tramwajów zamówionych przez MPK[61], który w marcu 2010 roku rozpoczął testy na ulicach Poznania[62]. W połowie maja prototyp otrzymał dopuszczenie do ruchu ulicznego[63], a pod koniec maja została zaprezentowany na zjeździe Komisji Tramwajowej Izby Gospodarczej Komunikacji Miejskiej[38]. 26 listopada Tramino odbył swój pierwszy kurs z pasażerami[64], a 28 stycznia rozpoczął kursy liniowe na linii nr 14 Os. Sobieskiego – Górczyn[65]. Ostatecznie MPK zdecydowało się na wydzierżawienie prototypowego Tramino od Solarisa[65]. W 2015 prototypowy Tramino odbył w Krakowie kilkumiesięczne testy, po których powrócił do Poznania[28][66], gdzie był testowany do sierpnia 2018[67].

Pierwszy seryjny Tramino został dostarczony 23 kwietnia 2011 do zajezdni przy ulicy Głogowskiej[68], gdzie 23 maja został zaprezentowany i otrzymał homologację[69]. 11 sierpnia pierwszy, a 26 sierpnia drugi tramwaj po raz pierwszy wyjechały na trasę[70][71]. Do końca 2011 roku dostarczono 26 egzemplarzy[72]. Dostawy zakończono 28 maja 2012[73].

11 grudnia 2014 Tramino prowadzone przez pijanego pracownika warsztatu podczas przejazdu technicznego najechało na inny tramwaj w wyniku czego 20 osób zostało rannych. Uszkodzenia tramwaju były na tyle poważne, że tramwaj otrzymał nowy szkielet czołowego członu[74].

W sierpniu 2018 roku zakończono eksploatację prototypowego egzemplarza (S100) z powodu awarii. Pojazd powrócił do producenta. W lutym 2022 roku rzecznik prasowy Solarisa ogłosił plany kasacji prototypu z powodu braku chętnych na zakup lub dzierżawę oraz ze względu na koszt przywrócenia tramwaju do ruchu przewyższający jego wartość[75].

W sierpniu 2021 roku egzemplarz o numerze taborowym 547 brał udział w wypadku – został najechany przez tramwaj Moderus Gamma o numerze 610. W zdarzeniu ucierpiało 31 osób[76][77]. W czerwcu 2022 i styczniu 2023 wypadkom uległy 2 kolejne tramwaje, które zderzył się z wiaduktem na Górczynie. W obu przypadkach nie było poszkodowanych[78].

W kwietniu 2022 roku MPK Poznań odkupiło prototypowy model Tramino, który został przewieziony na teren Zajezdni Franowo[79], a w październiku 2023 podpisano z konsorcjum firm Serwis Pojazdów Szynowych oraz Falkone umowę na naprawę główną i modernizację tego tramwaju upodobniającą do pozostałych seryjnych Tramino S105p[80].

Olsztyn

[edytuj | edytuj kod]
S111o w Olsztynie

21 września 2012 podpisano umowę z Olsztynem na dostawę 15 dwukierunkowych trójczłonowych tramwajów. Wszystkie pojazdy miały zostać dostarczone w 2014 roku, kiedy miała zostać zakończona budowa nowej linii tramwajowej w Olsztynie, gdzie w latach 60. zlikwidowano tramwaje[20]. Ze względu na opóźnienia w budowie linii tramwajowych zdecydowano się przesunąć dostawy na 2015 rok[81].

Pod koniec maja 2015 pierwszy tramwaj był gotowy[82] i następnie został skierowany na testy na terenie zajezdni Franowo w Poznaniu[47], które trwały do drugiej połowy lipca[83]. 12 czerwca drugi wyprodukowany egzemplarz o numerze 3001 dostarczono do Olsztyna[84], gdzie 19 czerwca został zaprezentowany na terenie zajezdni tramwajowej[85]. 25 czerwca do Olsztyna dostarczono trzeci wyprodukowany pojazd o numerze 3002 jako drugi i planowano wówczas, że dostawy pozostałych tramwajów potrwają do pierwszych dni października[86]. 21 sierpnia na terenie zajezdni w Olsztynie odbył się pierwszy przejazd próbny jednego z tramwajów[87], a 5 października zakończono dostawy[88]. W międzyczasie, od 22 do 25 września, na gdańskich targach Trako prezentowano olsztyńskie Tramino o numerze 3011[89].

19 listopada jeden z tramwajów odbył próbny przejazd na trasie zajezdnia – dworzec kolejowy[90]. Tydzień później zakończono pierwszy etap testów, podczas którego tramwaj przejechał trasę o długości niespełna 11 km i rozpędził się do prędkości 70 km/h[91]. Podczas testów okazało się, że w przypadku 7 z 40 peronów tramwajowych potrzebna będzie drobna ich przebudowa[92]. 3 grudnia rozpoczęto szkolenia motorniczych (2 tramwaje zostały przystosowane do nauki jazdy)[93]. 6 grudnia podczas dni otwartych zajezdni tramwajowej odbyły się pierwsze przejazdy z pasażerami[94]. 19 grudnia w Olsztynie uruchomiono pierwszą linię[95], a 27 grudnia drugą[96].

Pod koniec września 2018 5 z 15 tramwajów była wyłączona z ruchu ze względu na podejrzenie luzów w łożyskach osi portalowej[97]. Ostatecznie do naprawy skierowano 7 tramwajów. W lutym 2019 w ruchu było 13 pojazdów, a 2 pozostałe w trakcie naprawy[98].

Jena

[edytuj | edytuj kod]
S109j w Jenie

11 lipca 2011 podpisano umowę z Jenaer Nahverkehr GmbH na dostawę 5 dwukierunkowych 3-członowych tramwajów[18]. W drugiej połowie lipca 2013 dostarczono pierwszy egzemplarz[52], który został zaprezentowany 3 września[99]. W drugiej połowie września wszystkie 5 tramwajów było już odebranych[11], a 9 listopada odbyła się oficjalna prezentacja w Jenie[100]. 13 stycznia 2014 pierwszy tramwaj zaliczył swój debiut liniowy[101].

Wszystkie 5 tramwajów otrzymało imiona od miast partnerskich Jeny: Aubervilliers, Berkeley, Erlangen, Lugoj i San Marcos[51].

Jenajskie Tramino są pierwszymi w historii tramwajami polskiej produkcji, które zostały sprzedane w Niemczech[51].

Brunszwik

[edytuj | edytuj kod]
S110b w Brunszwiku

5 lipca 2012 podpisano umowę z Braunschweiger Verkehrs AG na dostawę 15 tramwajów do niemieckiego Brunszwiku. Pojazdy miały być dostarczane między majem a grudniem 2014[19]. 21 maja 2013 skorzystano z opcji rozszerzenia zamówienia o 3 dodatkowe składy, które mają zostać dostarczone do maja 2015[21]. Produkcja tramwajów rozpoczęła się w grudniu 2013[81]. W marcu 2014 człony pierwszego egzemplarza zostały połączone w całość i trwało wyposażanie wnętrza[102]. Pierwszy tramwaj został dostarczony do Brunszwiku 18 lipca 2014[12], a drugi w pierwszych dniach sierpnia[103]. 28 września podczas Dni Technologii i Innowacji zaprezentowano 3 pierwsze tramwaje[104], a 13 kwietnia 2015 rozpoczęto planową eksploatację dwóch Tramino w Brunwsziku[105]. Dostawy wszystkich tramwajów zakończyły się w 2015 roku[106].

29 czerwca 2017 przewoźnik zamówił kolejne 7 egzemplarzy (z opcją na kolejne 7) nieznacznie różniących się od wcześniejszych[25][30]. 22 sierpnia 2019 dostarczono pierwszy tramwaj z tej transzy[107], a w maju 2020 rozpoczął kursowanie po mieście[108]. Dostawy 7 tramwajów zakończono we wrześniu 2020 roku[109].

Lipsk

[edytuj | edytuj kod]
XL w Lipsku

26 marca 2015 podpisano umowę ramową z Leipziger Verkehrsbetriebe na dostawę 41 tramwajów do Lipska. Dostawę zaplanowano w czterech transzach, w ramach pierwszej z nich Solaris ma dostarczyć 5 tramwajów[22]. W 1. kwartale 2016 roku podpisano umowę na dostawę wagonów z drugiej transzy składającej się z 9 wagonów[23]. 21 grudnia do Lipska dotarł pierwszy tramwaj, ze względu na swoje rozmiary otrzymał przydomek XL[59]. 11 lutego podczas targów Haus-Garten-Freizeit jeden z tramwajów został zaprezentowany[110]. 13 lipca odbył się pierwszy przejazd z pasażerami, a dzień później pierwszy kurs liniowy na linii nr 4[111]. 22 września 2017 podpisano umowę na dostawę 3. transzy tramwajów składającej się z 9 sztuk, dostarczonych do Lipska było wówczas 5 pojazdów z łącznie zamówionych 23[16]. Pod koniec 2017 roku w ruchu było 7 tramwajów[112]. 20 grudnia 2018 podpisano umowę rozszerzającą zamówienie ramowe z 41 do 61 sztuk[24]. Do grudnia 2018 dostarczono łącznie 17 tramwajów[113]. Pod koniec czerwca 2022 dostarczono ostatni (61.) z zamówionych tramwajów[114].

Nagrody i wyróżnienia

[edytuj | edytuj kod]
  • 2011 – nagroda im. inżyniera Ernesta Malinowskiego na targach Trako w Gdańsku[115],
  • 2011 – nagroda im. profesora Jana Podoskiego (Izba Gospodarcza Komunikacji Miejskiej)[115],
  • 2011 – wyróżnienie w kategorii motoryzacja i transport publiczny na targach arena DESING w Poznaniu[115],
  • 2013 – nagroda im. prof. Jana Podoskiego na targach Trako w Gdańsku[116],
  • 2013 – medal Prezesa Stowarzyszenia Elektryków Polskich na targach Trako w Gdańsku[116],
  • 2015 – nagroda Red Dot za design Tramino dla Brunszwiku[117],
  • 2017 – nagroda im. inżyniera Ernesta Malinowskiego na targach Trako w Gdańsku za Tramino Lipsk[118].

Zobacz też

[edytuj | edytuj kod]

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ Solaris otworzył drugą w mieście fabrykę: Tramino powstają przy Brodowskiej [online], Gazeta Średzka, 1 stycznia 2012 [dostęp 2012-06-07] (pol.).
  2. ↑ a b c d e f Tomasz Gieżyński. Solaris Tramino – nowa siła na tramwajowym rynku. „Świat kolei”. 12/2009, s. 46-47. Emi-press. ISSN 1234-5962. 
  3. ↑ Michał Szczudlik: Solaris i Autosan razem. logistyka.pb.pl, 2009-11-20. [dostęp 2014-01-01].
  4. ↑ Tam, gdzie powstają tramwaje Tramino. [dostęp 2010-12-21].
  5. ↑ Karol Wach: Szczecin wybrał Solarisa. InfoTram, 11 marca 2009. [dostęp 2009-04-03].
  6. ↑ Karol Wach: W Szczecinie jednak PESA. InfoTram, 29 lipca 2009. [dostęp 2009-08-30].
  7. ↑ TRAKO 2009: Debiut Tramino Solarisa. Rynek Kolejowy, 14 października 2009. [dostęp 2009-10-14].
  8. ↑ Arkadiusz Lubka. InnoTrans 2010. „Świat Kolei”. 10/2010, s. 3. Łódź: Emi-press. ISSN 1234-5962. 
  9. ↑ Paweł Terczyński. Międzynarodowe Targi Kolejowe TRAKO 2011. „Świat Kolei”. 11/2011, s. 12-15. Łódź: Emi-press. ISSN 1234-5962. 
  10. ↑ Dariusz Kalinowski, Ryszard Rusak. Targi InnoTrans 2012. „Świat Kolei”. 10/2012, s. 12-15. Łódź: Emi-press. ISSN 1234-5962. 
  11. ↑ a b Solaris Tramino Jena – pierwszy hit Trako. rynek-kolejowy.pl, 2013-09-24. [dostęp 2013-09-24]. (pol.).
  12. ↑ a b c Dariusz Kalinowski. Targi InnoTrans 2014. „Świat Kolei”. 11/2014, s. 12-17. Łódź: Emi-press. ISSN 1234-5962. 
  13. ↑ Roman Czubiński: Solaris: Dziś Tramino dla Olsztyna, jutro dla Lipska. transport-publiczny.pl, 2015-09-22. [dostęp 2015-09-22].
  14. ↑ Tramino Olsztyn w Berlinie. infotram.pl, 2016-09-21. [dostęp 2016-09-25].
  15. ↑ a b c Witold Urbanowicz: Solaris pokazuje wnętrze tramwaju dla Lipska. Oświetlenie zależne od pory roku. transport-publiczny.pl, 2016-09-22. [dostęp 2016-09-25]. (pol.).
  16. ↑ a b c Solaris Tram z umową na kolejne Tramino dla Lipska. infotram.pl, 2017-09-25. [dostęp 2017-09-25].
  17. ↑ a b Dalszych pięć Tramino dla Poznania. infotram.pl, 2011-01-04. [dostęp 2013-04-23].
  18. ↑ a b Solaris dostarczy tramwaje do Niemiec. infotram.pl, 2011-07-13. [dostęp 2013-04-23].
  19. ↑ a b c Der Solaris Tramino Braunschweig. braunschweiger-verkehrs-ag.de [web.archive.org]. [dostęp 2014-02-02]. (niem.).
  20. ↑ a b c Solaris, Olsztyn wybiera Solarisy Tramino [online], rynek-kolejowy.pl, 21 września 2012 [dostęp 2012-09-21] (pol.).
  21. ↑ a b Solaris Tramino jadą do Brunszwiku. kurier-kolejowy.pl, 2013-05-21. [dostęp 2013-05-21]. (pol.).
  22. ↑ a b c Witold Urbanowicz: Solaris z umową na 41 tramwajów dla Lipska. 2015-03-26. s. www.transport-publiczny.pl. [dostęp 2015-03-26].
  23. ↑ a b Solaris optymistycznie patrzy w przyszłość. infotram.pl, 2016-03-01. [dostęp 2016-03-02].
  24. ↑ a b Solaris z umową na dodatkowe 20 tramwajów do Lipska. transport-publiczny.pl, 2018-12-28. [dostęp 2018-12-28]. (pol.).
  25. ↑ a b [DE] Stadler and Solaris: Second batch of Tramino trams for Braunschweig [online], railcolornews.com, 1 lipca 2017 [dostęp 2017-08-17] [zarchiwizowane z adresu 2017-08-18].
  26. ↑ J. Kołodziej. Poznański tramwaj w Krakowie. „Świat Kolei”. 4/2015, s. 8. Łódź: Emi-press. ISSN 1234-5962. 
  27. ↑ Tramino w Krakowie. infotram.pl, 2015-02-19. [dostęp 2015-02-19]. (pol.).
  28. ↑ a b Jakub Dybalski: Kraków. Testy Tramino od Solarisa zakończone. Wraca do Poznania. transport-publiczny.pl, 2015-09-03. [dostęp 2015-09-15].
  29. ↑ Frankfurt (O) testuje Tramino. infotram.pl, 2016-09-26. [dostęp 2016-09-27].
  30. ↑ a b c Solaris Tram z pierwszym zamówieniem. Tramwaje dla Brunszwiku. transport-publiczny.pl, 2017-07-06. [dostęp 2017-08-17]. (pol.).
  31. ↑ Umowa na tramwaje dla Krakowa podpisana. infotram.pl, 2018-01-16. [dostęp 2018-01-18].
  32. ↑ Kraków: Lajkonik z homologacją. Odbiory na końcowym etapie [online], transport-publiczny.pl [dostęp 2020-04-29] (pol.).
  33. ↑ Stadler wykupił Solaris Tram. transport-publiczny.pl, 2018-11-20. [dostęp 2018-11-20]. (pol.).
  34. ↑ Stadler Polska z zamówieniami na ponad 100 tramwajów. W tym Lipsk od Solarisa. transport-publiczny.pl, 2019-02-02. [dostęp 2019-02-24]. (pol.).
  35. ↑ Krótkie tramwaje przegubowe produkcji AD Tranz. infotram.pl, 2009-12-08. [dostęp 2013-12-22].
  36. ↑ a b c d e f g h Tramino. solarisbus.com. [dostęp 2013-12-22].
  37. ↑ a b c Press Release InnoTrans 2010. solarisbus.pl, 2013-09-21. [dostęp 2013-12-22]. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-10-11)]. (pol.).
  38. ↑ a b c Premiera Tramino w Poznaniu. infotram.pl, 2010-05-25. [dostęp 2013-12-27].
  39. ↑ a b Wybierz tramwaj, który Twoim zdaniem prezentuje się najlepiej!. infotram.pl, 2010-06-01. [dostęp 2014-02-01].
  40. ↑ a b Press Release InnoTrans 2012. solarisbus.pl. [dostęp 2013-12-22]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-12-24)]. (pol.).
  41. ↑ Prospekt S109j
  42. ↑ InnoTrans: Światowa premiera Tramino Brunszwik, Solaris liczy na kolejne kontrakty. infotram.pl, 2014-09-23. [dostęp 2014-09-23]. (pol.).
  43. ↑ Der Tramino. verkehr-bs.de. [dostęp 2014-10-06]. (niem.).
  44. ↑ Parametry techniczne oferowanego tramwaju. 2011-12-05. [dostęp 2013-04-22].
  45. ↑ Odpowiedzi na pytania 12.12.2013 r. – zmiana terminu składania ofert [online], s. 2.
  46. ↑ greg: Gotowy tramwaj dla Olsztyna czeka na wyjazd. olsztyn.gazeta.pl, 2015-06-08. [dostęp 2015-06-08].
  47. ↑ a b Martyn Janduła: Pierwszy tramwaj w drodze do Olsztyna. transport-publiczny.pl, 2015-06-11. [dostęp 2015-06-11].
  48. ↑ Tramwaj oficjalnie otwarty. tramwaje.olsztyn.eu, 2015-06-19. [dostęp 2015-06-19]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-06-20)]. (pol.).
  49. ↑ Tramwaje [online], solarisbus.com [dostęp 2020-05-08] (pol.).
  50. ↑ Arkadiusz Lubka. Niskopodłogowy tramwaj Solaris Tramino S105p. „Technika transportu szynowego”. 10/2006, s. 30-41. Emi-press Wydawnictwa Techniczne i Naukowe. (pol.). 
  51. ↑ a b c Pierwszy polski tramwaj dla Niemiec zaprezentowany w Jenie. transport-publiczny.pl, 2013-11-12. [dostęp 2013-12-30]. (pol.).
  52. ↑ a b c Pierwszy Tramino dojechał do Jeny. rynek-kolejowy.pl, 2013-07-22. [dostęp 2013-07-22]. (pol.).
  53. ↑ Tramino Traminu nie jest równe. infotram.pl, 2013-12-03. [dostęp 2014-01-01].
  54. ↑ Solaris: Tramino Jena to zupełnie inna koncepcja pojazdu. transport-publiczny.pl, 2013-12-15. [dostęp 2013-12-17]. (pol.).
  55. ↑ Niedługo wyruszy pierwsze Tramino dla Brunszwiku. transport-publiczny.pl, 2014-07-07. [dostęp 2014-07-11]. (pol.).
  56. ↑ Martyn Janduła: Pierwsze Tramino Olsztyn już (prawie) gotowe. 2015-05-19. s. www.transport-publiczny.pl. [dostęp 2015-05-19].
  57. ↑ Pierwsze Tramino dla Olsztyna już w maju. transport-publiczny.pl, 2015-03-30. [dostęp 2015-03-31].
  58. ↑ Witold Urbanowicz: Czego nie ma w innych tramwajach, a jest w olsztyńskim Tramino. transport-publiczny.pl, 2015-09-18. [dostęp 2015-09-22].
  59. ↑ a b Witold Urbanowicz: Pierwszy tramwaj Solarisa w Lipsku. Na razie opakowany. transport-publiczny.pl, 2016-12-22. [dostęp 2016-12-22]. (pol.).
  60. ↑ a b Tomasz Gieżyński. Tramwaje z Solarisa. „Świat kolei”. 12/2009, s. 46-47. Emi-press. ISSN 1234-5962. 
  61. ↑ stv: Solaris Tramino w Poznaniu. poznan.naszemiasto.pl, 2009-11-21. [dostęp 2016-02-09].
  62. ↑ Tramino na jazdach próbnych. infotram.pl, 2010-03-24. [dostęp 2013-12-27].
  63. ↑ Tramino dopuszczony do ruchu ulicznego. infotram.pl, 2010-05-18. [dostęp 2013-12-27].
  64. ↑ Tramino z pasażerami – jazda premierowa. infotram.pl, 2010-11-30. [dostęp 2013-12-27].
  65. ↑ a b Tramino już liniowo!. infotram.pl, 2011-01-31. [dostęp 2013-12-27].
  66. ↑ Pierwsze Tramino ponownie w Poznaniu. infotram.pl, 2016-08-03. [dostęp 2016-08-08].
  67. ↑ Solaris: Najstarszy tramwaj Tramino na sprzedaż? [online], transport-publiczny.pl [dostęp 2021-02-02] (pol.).
  68. ↑ KaT: Pierwszy Tramino w barwach MPK już w Poznaniu. epoznan.pl. [dostęp 2011-04-24].
  69. ↑ Pierwszy w pełni poznański Solaris Tramino. infotram.pl, 2011-05-24. [dostęp 2013-04-23].
  70. ↑ Poznań: Tramino na linii. infotram.pl, 2011-08-11. [dostęp 2013-04-23].
  71. ↑ Poznań: Drugi Tramino już na Trasie. infotram.pl, 2011-08-29. [dostęp 2013-04-23].
  72. ↑ Rynek pojazdów szynowych dla miejskich przewozów pasażerskich w 2011 roku. infotram.pl, 2012-01-31. [dostęp 2013-04-23].
  73. ↑ KaT: Poznań: oficjalnie zakończono dostawy Solarisów Tramino. epoznan.pl, 2012-05-28. [dostęp 2011-04-24].
  74. ↑ Witold Urbanowicz: MPK Poznań z dodatkowym szkieletem Tramino. Na czarną godzinę. transport-publiczny.pl, 2017-02-23. [dostęp 2017-02-25]. (pol.).
  75. ↑ Jakub Rösler: Pierwszy Tramino ma zostać zezłomowany. Transport-Publiczny.pl, 2022-02-01. [dostęp 2022-03-21]. (pol.).
  76. ↑ Poznań, rondo Starołęka. Zderzenie dwóch tramwajów. Stan poszkodowanych, śledztwo prokuratury. TVN24, 2021-08-05. [dostęp 2022-03-21]. (pol.).
  77. ↑ dariuszz94: Solaris Tramino S105P #547. -=[Fotogaleria Transportowa]=- phototrans.eu. [dostęp 2022-03-21]. – zdjęcie uszkodzonego Tramino
  78. ↑ Poznań. Dlaczego Tramino dwukrotnie uderzyły w wiadukt na Górczynie? [online], www.transport-publiczny.pl [dostęp 2023-12-18] (pol.).
  79. ↑ Maria Bielicka, MPK odkupiło od Solarisa pierwszy tramwaj Tramino S100. Teraz chce go wyremontować i dalej używać, [w:] Gazeta Wyborcza Poznań [online], 6 maja 2022 [dostęp 2022-05-23] (pol.).
  80. ↑ Karol Wach, Prototypowe Tramino jedzie na modernizację; umowa podpisana [online], TransInfo, 9 października 2023 [dostęp 2023-12-21] (pol.).
  81. ↑ a b Ruszył projekt Tramino Brunszwik. infotram.pl, 2013-12-16. [dostęp 2013-12-17]. (pol.).
  82. ↑ Martyn Janduła: Pierwsze Tramino Olsztyn gotowe. 2015-05-29. s. www.transport-publiczny.pl. [dostęp 2015-05-29].
  83. ↑ Witold Urbanowicz: Testy olsztyńskiego Tramino w Poznaniu zakończone sukcesem. transport-publiczny.pl, 2015-07-24. [dostęp 2015-07-25].
  84. ↑ Martyn Janduła: Już jest! Pierwsze Tramino w Olsztynie. transport-publiczny.pl, 2015-06-12. [dostęp 2015-06-12]. (pol.).
  85. ↑ Witold Urbanowicz: Najszerszy tramwaj w Polsce – Tramino Olsztyn – zaprezentowany. transport-publiczny.pl, 2015-06-19. [dostęp 2015-06-21].
  86. ↑ Martyn Janduła: Drugi Tramino na szynach w Olsztynie (zdjęcia z wkolejania). transport-publiczny.pl, 2015-06-25. [dostęp 2015-06-27].
  87. ↑ Pierwszy tramwaj już jeździł w Olsztynie. Testy bez rozgłosu. transport-publiczny.pl, 2015-08-27. [dostęp 2015-09-15].
  88. ↑ Martyn Janduła: Olsztyn z kompletem Tramino. transport-publiczny.pl, 2015-10-06. [dostęp 2015-10-06].
  89. ↑ Dariusz Kalinowski. Tabor szynowy na targach Trako 2015. „Świat Kolei”. 10/2015, s. 12-19. Łódź: Emi-press. ISSN 1234-5962. (pol.). 
  90. ↑ Martyn Janduła: Olsztyn: Pierwszy tramwaj na ulicach Olsztyna. Pierwsze wnioski. transport-publiczny.pl, 2015-11-20. [dostęp 2015-12-03].
  91. ↑ Martyn Janduła: Zakończył się pierwszy etap testów Tramino w Olsztynie. Było 70 km/h. transport-publiczny.pl, 2015-11-27. [dostęp 2015-12-03].
  92. ↑ Rusza przebudowa olsztyńskich peronów tramwajowych. infotram.pl, 2015-11-30. [dostęp 2015-12-04].
  93. ↑ Martyn Janduła: Olsztyn podaje oficjalną datę startu tramwajów. transport-publiczny.pl, 2015-12-03. [dostęp 2015-12-04].
  94. ↑ Pierwsi pasażerowie pojechali olsztyńskimi Tramino. infotram.pl, 2015-12-07. [dostęp 2015-12-09].
  95. ↑ Martyn Janduła: Ruszyły tramwaje w Olsztynie. transport-publiczny.pl, 2015-12-19. [dostęp 2015-12-21].
  96. ↑ Martyn Janduła: Ruszyła druga linia olsztyńskiego tramwaju. transport-publiczny.pl, 2015-12-27. [dostęp 2015-12-28]. (pol.).
  97. ↑ Olsztyn: Prawie połowa tramwajów uziemiona. Powodem awarie. transport-publiczny.pl, 2018-09-28. [dostęp 2018-09-29]. (pol.).
  98. ↑ Olsztyńskie Tramino wracają do ruchu. transport-publiczny.pl, 2019-02-05. [dostęp 2019-03-03]. (pol.).
  99. ↑ Neue Straßenbahnen: Der Jenaer Nahverkehr nimmt ab 2014 fünf neue Bahnen in Betrieb. jenatv.de, 2013-09-03. [dostęp 2013-09-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-01-02)]. (niem.).
  100. ↑ Solaris zaprezentował Tramino w Jenie. kurier-kolejowy.pl, 2013-11-13. [dostęp 2013-11-13]. (pol.).
  101. ↑ Tramino Jena już wozi pasażerów. infotram.pl, 2014-01-15. [dostęp 2014-01-24].
  102. ↑ Tramino Brunszwik nabiera kształtów. infotram.pl, 2014-04-08. [dostęp 2014-04-08]. (pol.).
  103. ↑ Już dwa Tramino w Brunszwiku. infotram.pl, 2014-08-05. [dostęp 2014-08-05]. (pol.).
  104. ↑ Busse und Trams als Braunschweiger Botschafter. s. www.verkehr-bs.de. [dostęp 2015-03-30].
  105. ↑ Dwa pierwsze Tramino wożą pasażerów w Brunszwiku. 2015-04-15. s. rynek-kolejowy.pl. [dostęp 2015-04-17].
  106. ↑ Dwa zadania tramwajowe Solarisa w 2016 roku. infotram.pl, 2016-02-16. [dostęp 2016-02-16].
  107. ↑ Pierwsze Tramino II już w Brunszwiku [online], infotram.pl [dostęp 2020-05-31] (pol.).
  108. ↑ Tramino II rusza na trasę w Brunszwiku [online], infotram.pl [dostęp 2020-05-31] (pol.).
  109. ↑ In Zeiten von Corona – Die Straßenbahn Braunschweig 2020 – Tramtrain.de [online] [dostęp 2023-02-14] (niem.).
  110. ↑ Premiere für Leipzigs XL-Straßenbahn zur Haus-Garten-Freizeit [online], infotram.pl, 11 lutego 2017 [dostęp 2017-02-12].
  111. ↑ Tramino Lipsk już wozi pasażerów. infotram.pl, 2017-07-14. [dostęp 2017-07-17].
  112. ↑ Siedem Tramino jeździ po Lipsku. infotram.pl, 2018-01-11. [dostęp 2018-01-12].
  113. ↑ LVB setzen weiter auf Solaris-Straßenbahnen [online], lvz.de [dostęp 2018-12-31] (niem.).
  114. ↑ Andreas Tappert, LVB: Letzte XL-Straßenbahn ist da – Tatras verabschieden sich aus Leipzig [online], www.lvz.de, 28 czerwca 2022 [dostęp 2023-07-28] (niem.).
  115. ↑ a b c Tramino nagrodzony i dyspozycyjny na 99,5%. infotram.pl, 2013-03-08. [dostęp 2013-04-23].
  116. ↑ a b Targowe nagrody na TRAKO 2013. kurier-kolejowy.pl, 2013-09-26. [dostęp 2013-10-08].
  117. ↑ Tramino Braunschweig nagrodzone w konkurise Red Dot Award 2015. infotram.pl, 2015-07-01. [dostęp 2015-07-03]. (pol.).
  118. ↑ Tramino nagrodzone na Trako. infotram.pl, 2017-09-27. [dostęp 2017-10-01].
Pojazdy produkowane przez Solaris Bus & Coach
Modele produkowane obecnie
Autobusy miejskie z napędem konwencjonalnym
Autobusy miejskie z napędem nisko- i zeroemisyjnym
Trolejbusy
Autobusy podmiejskie i międzymiastowe
Modele Solaris wycofane z produkcji
Autobusy miejskie z napędem konwencjonalnym
Autobusy miejskie z napędem nisko- i zeroemisyjnym
Autobusy podmiejskie i międzymiastowe
Autokary turystyczne
Trolejbusy
Tramwaje
Modele Neoplan Polska wycofane z produkcji


Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Solaris_Tramino&oldid=72285899”