Sałata
Morfologia (sałata jadowita) | |||||
| Systematyka[1][2] | |||||
| Domena | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Królestwo | |||||
| Podkrólestwo | |||||
| Nadgromada | |||||
| Gromada | |||||
| Podgromada | |||||
| Nadklasa | |||||
| Klasa | |||||
| Nadrząd | |||||
| Rząd | |||||
| Rodzina | |||||
| Podrodzina | |||||
| Rodzaj |
sałata | ||||
| Nazwa systematyczna | |||||
| Lactuca L. 1753 Sp. Pl. Pl. 795. 1753 | |||||
| Typ nomenklatoryczny | |||||
| |||||
Sałata (Lactuca L.) – rodzaj roślin z rodziny astrowatych (Asteraceae). Obejmuje w zależności od ujęcia ok. 60 lub ponad 100 gatunków. Rośliny te są szeroko rozprzestrzenione na półkuli północnej oraz w Afryce na półkuli południowej. W Polsce rodzaj reprezentowany jest przez rośliny uprawiane lub introdukowane.
Najważniejszą rośliną użytkową w obrębie rodzaju jest sałata siewna L. sativa, która w licznych odmianach uprawnych jest popularnie uprawiana i spożywana na całym świecie, a zwłaszcza w Azji, Europie i w Ameryce Północnej i Środkowej. Jadalna jest także sałata indyjska L. indica. Jako roślina lecznicza wykorzystywana była sałata jadowita L. virosa.
Rozmieszczenie geograficzne
[edytuj | edytuj kod]Zasięg rodzaju jest rozległy – obejmuje niemal całą Amerykę Północną (na południe po Haiti i południowy Meksyk), Afrykę, Europę i Azję sięgając na południowym wschodzie po Nową Gwineę[4]. Centra największego zróżnicowania rodzaju stanowią Azja (51 gatunków) i Afryka (43 gatunki)[5]. W Ameryce Północnej występuje 10 gatunków[6], a w Europie ok. 30[7].
W Polsce wszystkie gatunki z tego rodzaju rosną introdukowane przez człowieka. Zadomowionymi antropofitami są dwa gatunki, z przejściowo dziczejące są trzy kolejne. Sałata siewna jest uprawiana. W niektórych źródłach do rangi gatunku podnoszone są głąbiki krakowskie jako sałata krakowska Lactuca cracoviensis[8].
- Gatunki flory Polski[8]
- sałata jadowita Lactuca virosa L. – efemerofit
- sałata kompasowa Lactuca serriola L. – antropofit zadomowiony
- sałata krakowska (głąbik) Lactuca cracoviensis Sawicz. – gatunek uprawiany, w innych ujęciach jako sałata łodygowa uznawany za jedną z klas odmian sałaty siewnej
- sałata siewna Lactuca sativa L. – gatunek uprawiany
- sałata solna, s. wierzbolistna Lactuca saligna L. – efemerofit
- sałata tatarska Lactuca tatarica (L.) C.A.Mey. – antropofit zadomowiony
- sałata trwała Lactuca perennis L. – efemerofit
W szerokim ujęciu rodzaju zaliczany jest tu także występujący naturalnie w Polsce sałatnik leśny Mycelis muralis[8] jako Lactuca muralis[4].
Morfologia
[edytuj | edytuj kod]- Pokrój
- Rośliny roczne i dwuletnie[6], rzadziej byliny i półkrzewy o zdrewniałych nasadach pędów[9]. Osiągają od kilkunastu cm do ponad 4,5 m wysokości[6]. Łodyga zwykle jest pojedyncza, prosto wzniesiona, rozgałęziona na całej długości lub tylko w górnej części. Pędy są nagie lub owłosione, czasem szczeciniasto[6].
- Liśce
- Odziomkowe i łodygowe, siedzące i ogonkowe, o bardzo różnych kształtach blaszki – od nitkowatych i równowąskich, przez lancetowate, jajowate do zaokrąglonych. Blaszki są całobrzegie, ząbkowane lub klapowane[6].
- Kwiaty
- Tylko języczkowe zebrane w koszyczki, a te w wiechy lub podbaldachy, rzadko rozwijają się pojedynczo. Okrywy tworzone są przez kilka lub kilkanaście listków ułożonych w dwóch rzędach. Osiągają 2–5 mm średnicy (rzadko więcej) i mają kształt walcowaty lub dzwonkowaty. Dno kwiatostanu jest wypukłe, bez plewinek i włosków, dołeczkowane. Kwiaty w koszyczkach występują w liczbie kilku do kilkudziesięciu, są koloru żółtego, niebieskiego, fioletowego lub białawego[6].
- Owoce
- Niełupki wydłużone, eliptyczne, mniej lub bardziej spłaszczone, z wyraźnym dzióbkiem i żebrami (w liczbie od 1 do 9 po obu stronach). Puch kielichowy złożony z włosków białych, pierzastych i trwałych[6].
Systematyka
[edytuj | edytuj kod]- Pozycja systematyczna
Rodzaj z podplemienia Lactucinae z plemienia Cichorieae, podrodziny Cichorioideae z rodziny astrowatych Asteraceae[10].
O ile monofiletyzm podplemienia jest generalnie potwierdzony[11] (konieczne było wyłącznie z niego niektórych gatunków i rodzajów[5]), o tyle ujęcie rodzaju Lactuca wciąż jest przedmiotem kontrowersji[9][12][5]. Wiadomo, że na pewno błędne były bardzo szerokie ujęcia rodzaju, np. George'a Benthama z XIX wieku, bowiem zaliczał on do rodzaju gatunki współcześnie klasyfikowane do różnych podplemion (także Crepidinae i Hyoseridinae)[5]. W wąskich ujęciach rodzaju zaliczanych jest do niego ok. 50–70 gatunków, a w szerszych ponad 100. Wnioski z analiz filogenetycznych bazujących na badaniach molekularnych dotyczą wciąż tylko części gatunków tradycyjnie tu zaliczanych[5].
- Wykaz gatunków
- Lactuca acanthifolia (Willd.) Boiss.
- Lactuca aculeata Boiss.
- Lactuca altaica Kovalevsk. – sałata ałtajska
- Lactuca alpestris (Gand.) Rech.f.
- Lactuca ambacensis (Hiern) C.Jeffrey
- Lactuca anatolica Behçet & Yapar
- Lactuca attenuata Stebbins
- Lactuca azerbaijanica Rech.f.
- Lactuca bandyopadhyana Kottaim.
- Lactuca biennis (Moench) Fernald
- Lactuca birjandica Mozaff.
- Lactuca brachyrrhyncha Greenm.
- Lactuca calophylla C.Jeffrey
- Lactuca canadensis L.
- Lactuca chitralensis (Tuisl) Ghafoor, Qaiser & Roohi Bano
- Lactuca cichorioides (Hiern) C.Jeffrey
- Lactuca corymbosa Lawalrée
- Lactuca cubanguensis (S.Moore) C.Jeffrey
- Lactuca czerepanovii (Kirp.) N.Kilian & Greuter
- Lactuca denaensis N.Kilian & Djavadi
- Lactuca × dichotoma Simonk.
- Lactuca dissecta D.Don
- Lactuca dolichophylla Kitam.
- Lactuca dregeana
- Lactuca dumicola S.Moore
- Lactuca erostrata Bano & Qaiser
- Lactuca fenzlii N.Kilian & Greuter
- Lactuca floridana (L.) Gaertn.
- Lactuca formosana Maxim.
- Lactuca georgica Grossh.
- Lactuca gilanica Mozaff.
- Lactuca glandulifera Hook.f.
- Lactuca glareosa Schott & Kotschy
- Lactuca glauciifolia Boiss.
- Lactuca gorganica Rech.f. & Esfand.
- Lactuca gracilipetiolata Merr.
- Lactuca graminifolia Michx.
- Lactuca haimanniana Asch.
- Lactuca hazaranensis Djavadi & N.Kilian
- Lactuca hirsuta Muhl. ex Nutt.
- Lactuca hispida DC.
- Lactuca hispidula B.Fedtsch.
- Lactuca homblei De Wild.
- Lactuca imbricata Hiern
- Lactuca indica L.
- Lactuca inermis Forssk.
- Lactuca intricata Boiss.
- Lactuca kanitziana Martelli
- Lactuca kemaliya Yıld.
- Lactuca kirpicznikovii (Grossh.) N.Kilian & Greuter
- Lactuca klossii S.Moore
- Lactuca kochiana Beauverd
- Lactuca laevigata DC.
- Lactuca lasiorhiza (O.Hoffm.) C.Jeffrey
- Lactuca leucoclada Rech.f. & Tuisl
- Lactuca longespicata De Wild.
- Lactuca longidentata Moris ex DC.
- Lactuca ludoviciana (Nutt.) Riddell
- Lactuca malaissei Lawalrée
- Lactuca mansuensis Hayata
- Lactuca marunguensis Lawalrée
- Lactuca microsperma K.Schum.
- Lactuca morssii B.L.Rob.
- Lactuca muralis (L.) E.Mey. – sałatnik leśny
- Lactuca mwinilungensis G.V.Pope
- Lactuca orientalis (Boiss.) Boiss.
- Lactuca oyukludaghensis (Parolly) N.Kilian & Parolly
- Lactuca pakistanica T.Akhtar & Chaudhri
- Lactuca palmensis Bolle
- Lactuca paradoxa Sch.Bip. ex A.Rich.
- Lactuca perennis L. – sałata trwała
- Lactuca petrensis Hiern
- Lactuca piestocarpa (Boiss.) Sennikov
- Lactuca polyclada Boiss.
- Lactuca praecox R.E.Fr.
- Lactuca praevia C.D.Adams
- Lactuca pulchella DC.
- Lactuca pumila Rech.f. & Tuisl
- Lactuca quercina L.
- Lactuca raddeana Maxim.
- Lactuca rapunculoides (DC.) C.B.Clarke
- Lactuca reviersii Litard. & Maire
- Lactuca rostrata (Blume) Kuntze
- Lactuca rosularis Boiss.
- Lactuca saligna L. – sałata solna
- Lactuca sativa L. – sałata siewna
- Lactuca scarioloides Boiss.
- Lactuca schulzeana Büttner
- Lactuca schweinfurthii Oliv. & Hiern
- Lactuca serriola L. – sałata kompasowa
- Lactuca setosa Stebbins ex C.Jeffrey
- Lactuca sibirica (L.) Benth. ex Maxim.
- Lactuca singularis Wilmott
- Lactuca songeensis C.Jeffrey
- Lactuca spinidens Nevski
- Lactuca stebbinsii N.Kilian
- Lactuca stipulata Stebbins
- Lactuca takhtadzhianii Sosn.
- Lactuca tatarica (L.) C.A.Mey. – sałata tatarska
- Lactuca tenerrima Pourr.
- Lactuca tetrantha B.L.Burtt & P.H.Davis
- Lactuca tinctociliata I.M.Johnst.
- Lactuca triangulata Maxim.
- Lactuca tuberosa Jacq.
- Lactuca tysonii (E.Phillips) C.Jeffrey
- Lactuca ugandensis C.Jeffrey
- Lactuca undulata Ledeb.
- Lactuca viminea (L.) J.Presl & C.Presl
- Lactuca virosa L. – sałata jadowita
- Lactuca watsoniana Trel.
- Lactuca winkleri Kirp.
- Lactuca yemensis Deflers
- Lactuca zambeziaca C.Jeffrey
Zastosowanie
[edytuj | edytuj kod]- Roślina jadalna: Sałata siewna L. sativa spożywana jest jako warzywo liściowe. Wyhodowana została z sałaty kompasowej L. serriola i uprawiana była już co najmniej 4 tys. lat temu w Starożytnym Egipcie[5]. Roślina uważana była przez nich za afrodyzjak. Pliniusz Starszy wymieniał 11 odmian uprawnych sałaty[7]. Współcześnie jest bardzo wiele, łączonych w 7 grup[5]. Innym warzywem z tego rodzaju jest sałata indyjska L. indica, której spożywane są także liście[7].
- Rośliny zielarskie: Sałata jadowita L. virosa wykorzystywana była do otrzymywania lactucarium służącego do leczenia kaszlu[7].
Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
- ↑ Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-04-15] (ang.).
- ↑ Lactuca Linnaeus. [w:] Index Nominum Genericorum (ING) [on-line]. Smithsonian Institution. [dostęp 2022-09-16].
- ↑ a b c Lactuca L.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2022-09-16].
- ↑ a b c d e f g Wei, Z., Zhu, SX., Van den Berg, R.G. et al.. Phylogenetic relationships within Lactuca L. (Asteraceae), including African species, based on chloroplast DNA sequence comparisons. „Genet Resour Crop Evol”. 64, s. 55–71, 2017. DOI: 10.1007/s10722-015-0332-5.
- ↑ a b c d e f g John L. Strother: Lactuca Linnaeus. [w:] Flora of North America [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2022-09-16].
- ↑ a b c d David J. Mabberley, Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 499, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200.
- ↑ a b c Zbigniew Mirek i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 105, ISBN 978-83-62975-45-7.
- ↑ a b Zhu Shi & Norbert Kilian: Lactuca Linnaeus. [w:] Flora of China [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2022-09-16].
- ↑ Genus Lactuca L.. [w:] Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy) [on-line]. USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System. [dostęp 2022-09-16].
- ↑ Ze-Huan Wang, Hua Peng, Norbert Kilian. Molecular Phylogeny of the Lactuca Alliance (Cichorieae Subtribe Lactucinae, Asteraceae) with Focus on Their Chinese Centre of Diversity Detects Potential Events of Reticulation and Chloroplast Capture. „PlosONE”. 8(12): e82692, 2013. DOI: 10.1371/journal.pone.0082692.
- ↑ Mei Jiang, Yuning Li, Haimei Chen, Bin Wang, Chang Liu. Comparative and phylogenetic analysis of the complete chloroplast genome sequences of Lactuca raddeana and Lactuca sativa. „Mitochondrial DNA Part B Resources”. 6, 2021. DOI: 10.1080/23802359.2021.1911700.