Retwizan

Retwizan (Ретвизан)

Historia
Stocznia	William Cramp & Sons, Filadelfia
Położenie stępki	29 lipca 1899 (oficjalne)
Wodowanie	23 października 1900
Rosyjska Carska MW
Nazwa	Retwizan
Wejście do służby	23 marca 1902
Wycofanie ze służby	7 grudnia 1904
Dai-Nippon Teikoku Kaigun
Nazwa	Hizen
Wejście do służby	24 września 1905
Wycofanie ze służby	20 września 1923
Zatopiony	12 lipca 1924 jako okręt-cel
Dane taktyczno-techniczne
Wyporność	10 571 t (pusty okręt) 12 902 t (normalna)
Długość	117,9 m (całkowita) 116,5 m (na linii wodnej)
Szerokość	22 m
Zanurzenie	7,6 m (normalne)
Napęd
24 kotły parowe, 2 maszyny parowe o mocy 17 111 KM, 2 śruby napędowe
Prędkość	18 węzłów
Zasięg	4900 Mm przy prędkości 10 w (8000 Mm z maksymalnym zapasem węgla)
Uzbrojenie
4 działa 305 mm (2xII) 12 dział 152 mm (12xI) 20 dział 75 mm (20xI) 24 działa 47 mm, 6 dział 37 mm, 2-4 ckm 7,62 mm, 2 działa 63,5 mm , 6 wyrzutni torped 450 mm
Opancerzenie
burty i wieże do 229 mm, pokład 76 mm (stal Kruppa)
Załoga	743

Retwizan (ros. Ретвизан) – pancernik Marynarki Imperium Rosyjskiego z początku XX wieku, należący do generacji przeddrednotów, zbudowany w USA. Nazwany na pamiątkę szwedzkiego okrętu liniowego "Rättvisan" (pol. "Sprawiedliwość"), zdobytego przez Rosjan w 1790 r. Pancernik "Retwizan" był piątym i ostatnim okrętem marynarki rosyjskiej noszącym tę nazwę. W momencie wejścia do służby był jednym z najlepszych okrętów tej klasy na świecie, mimo to pozostał jedyną zbudowaną jednostką swojego typu. Odznaczył się w walkach pod Port Artur podczas wojny rosyjsko-japońskiej, będąc jednym z dwóch najsilniejszych okrętów rosyjskiej eskadry obok pancernika "Cesariewicz". Okręt ten był szczególny także z powodu liczby służących na nim Polaków i zajmowanych przez nich stanowisk, z dowódcą okrętu włącznie. Zatopiony w bazie Port Artur w grudniu 1904 przez japońską artylerię, służył następnie po wydobyciu i remoncie pod banderą japońską jako Hizen do początku lat 20., biorąc ograniczony udział w I wojnie światowej.

Historia

 Daty w nawiasach według starego stylu (kalendarza juliańskiego), stosowanego w Rosji do 1918

"Retwizan" przed wodowaniem

Pancernik "Retwizan" został zbudowany w ramach rosyjskiego programu z 1898 roku wzmocnienia floty dla potrzeb Dalekiego Wschodu, w związku z rozbudową floty japońskiej. Głównym elementem programu była budowa 5 pancerników o wyporności po 12 000 ton, z tego część okrętów miała być zamówiona za granicą. Na skutek osobistego przyjazdu właściciela amerykańskiej stoczni William Cramp & Sons w Filadelfii Charlesa Crampa i jego zabiegów u władz rosyjskich, 23 (11) kwietnia 1898 rząd rosyjski zawarł z nim umowę na budowę jednego pancernika oraz krążownika "Wariag". Oferta Crampa została wybrana i umowa podpisana w nadzwyczaj szybkim tempie, z ominięciem konkursowej procedury połączonej z oceną przez Morski Komitet Techniczny (MTK), do której stanęły inne stocznie. (Okoliczności takiego zawarcia umowy z Crampem nie zostały wyjaśnione do tej pory – być może wynikały z animozji między MTK a Głównym Zarządem Budowy Okrętów i Zaopatrzenia (GUKiS), który uzyskał w tej sprawie poparcie zwierzchnika marynarki – wielkiego księcia Aleksego, lub też grały rolę inne względy pozamerytoryczne).

Ponieważ projekt okrętu nie był jeszcze gotowy w chwili podpisania umowy, w celu nadzoru nad projektowaniem i budową pancernika skierowano 25 czerwca 1898 do USA komisję pod przewodnictwem komandora Michaiła Danilewskiego. Danilewski, forsując wytyczne MTK, popadł w konflikt z Crampem, w rezultacie został na skutek jego zabiegów odwołany i 22 listopada 1898 zastąpił go Polak, komandor Edward Szczęsnowicz. Mimo uznania opracowanego projektu za udany, Rosja nie zamówiła jednak dalszych jednostek tego typu, wybierając w zamian jako standardowy typ pancernika dla Dalekiego Wschodu wariant francuskiego "Cesarewicza" – typ Borodino (ponownie za takim wyborem stały najwyraźniej personalne ambicje instytucji odpowiedzialnych za marynarkę i ich układy na dworze carskim).

Budowę pancernika rozpoczęto w Filadelfii prawdopodobnie jesienią-zimą 1898 roku (numer kadłuba 300). Oficjalne położenie stępki miało miejsce dopiero 29 (17) lipca 1899 roku, kiedy to wykonane było już ok. 1000 ton konstrukcji kadłuba. Wodowanie kadłuba miało miejsce 23 (10) października 1900 roku. Mimo szybkiego tempa robót, budowa miała opóźnienia z powodu zmian dokumentacji wymaganych przez stronę rosyjską, konieczności przyspieszenia prac przy krążowniku "Wariag" oraz opóźnienia w dostarczeniu wież artyleryjskich z Rosji (produkcji Zakładu Metalliczeskiego z Petersburga). 21–24 października 1901 miały miejsce próby odbiorcze okrętu, po czym stocznia usuwała do stycznia dostrzeżone usterki. "Retwizan" w końcu został przyjęty i wszedł do służby rosyjskiej 23 (10) marca 1902 roku. Mimo że budowa opóźniła się w stosunku do planowanego oddania do służby w kwietniu 1901, był to i tak rekordowy czas budowy spośród ówczesnych rosyjskich pancerników (wliczając budowany we Francji "Cesariewicz") i strona rosyjska nie żądała kar umownych, także z przyczyn częściowego udziału w opóźnieniu. Przy tym, jakość prac była bardzo dobra. Budowa, bez uzbrojenia i wież dostarczonych z Rosji, kosztowała 4 358 000 dolarów (8 628 840 rubli) oraz 489 839 dolarów za prace dodatkowe, głównie nie sprecyzowany w kontrakcie pancerz Kruppa (łącznie 4 847 839 dolarów – około 123 miliony współczesnych dolarów).

Okręt otrzymał nazwę po zdobytym 22 czerwca 1790 (starego stylu) przez fregatę "Wenus" w czasie bitwy pod Sveaborgiem szwedzkim 64-działowym okręcie liniowym "Rättvisan" (Sprawiedliwość), służącym następnie we flocie rosyjskiej pod oryginalną nazwą zapisaną fonetycznie jako "Retwizan" (lub "Rietwizan"). Nazwę tę, dla upamiętnienia zwycięstwa nad Szwedami, nosiły następnie w rosyjskiej flocie trzy dalsze okręty liniowe: dwa żaglowe wyposażone w 74 armaty i parowo-żaglowy wyposażony w 84 armaty.

Opis i ocena konstrukcji

Cramp początkowo proponował pancernik wzorowany na amerykańskim "Iowa", lecz z uwagi na jego słabe parametry – przede wszystkim prędkość i zasięg, spotkało się to ze sprzeciwem Morskiego Komitetu Technicznego (MTK), który określił podstawowe wymagania dla projektu. Wśród nich była prędkość 18 węzłów i zasięg pływania 8300 mil morskich; określono też precyzyjnie zestaw uzbrojenia, które miało być dostarczone przez stronę rosyjską (przede wszystkim, 4 działa kalibru 305 mm). MTK proponował w zamian rozwinięcie rosyjskiego typu Pierieswiet, którego dokumentację, jak też najnowszego czarnomorskiego pancernika "Potiomkin", dostarczono Crampowi do zapoznania się. Ostatecznie zaprojektowany okręt łączył cechy konstrukcji amerykańskich, zwłaszcza typu Illinois i pewne cechy konstrukcji rosyjskich (warto zauważyć, że typ Illinois dla marynarki USA, do którego należał budowany u Crampa USS "Alabama" – wodowany w 1898, był jednak słabiej opancerzony i wolniejszy). W rezultacie, powstał bardzo udany i nowoczesny okręt jak na swoje czasy, o zrównoważonych charakterystykach, mimo umiarkowanej wielkości, narzuconej kontraktem. Przy uzbrojeniu typowym dla pancerników tego okresu, jego opancerzenie zapewniało najlepszy ówczesny stopień ochrony, wykorzystując najnowszą stal pancerną Kruppa. Miało ono racjonalny układ, w którym gruby pancerz zapewniał ochronę mechanizmów istotnych dla ruchu okrętu przed pociskami przeciwpancernymi, a spora powierzchnia burt była chroniona cieńszym pancerzem przed stosowanymi powszechnie na przełomie wieków pociskami wybuchowymi. "Retwizan" był pierwszym okrętem budowanym w USA, w którym zastosowano stal Kruppa – dla marynarki amerykańskiej zaczęto ją stosować dopiero od pancerników typu Maine, budowanych od 1899 roku (okręt główny tego typu USS "Maine", budowany w stoczni Crampa, zaprojektowany został przy wykorzystaniu doświadczeń z "Retwizana", miał także podobną trzykominową sylwetkę). "Retwizan" był przy tym pierwszym nowoczesnym pancernikiem zbudowanym w USA na eksport.

"Retwizan" prezentował lepszy poziom od pozostałych rosyjskich pancerników; porównywalny z nim był jedynie "Cesariewicz", który miał wprawdzie grubszy główny pas pancerny i pancerz wież oraz rzadko wówczas spotykany system biernej ochrony przeciwtorpedowej kadłuba, lecz ogólnie mniejszą powierzchnię opancerzenia i mało udane rozmieszczenie artylerii średniej w wieżach. Zdaniem niektórych autorów, błędem strony rosyjskiej był jednak wybór "Cesarewicza" jako bazy do opracowania standardowych rosyjskich pancerników, gdyż projekt "Retwizana" był dostępny szybciej, co mogło wpłynąć na wcześniejszą budowę nowych pancerników (warto także zauważyć, że pancerniki typu Retwizan mogłyby z dużym prawdopodobieństwem spisać się lepiej w bitwie pod Cuszimą, niż czwórka typu Borodino; przy tym na skutek wprowadzonych zmian, seryjne pancerniki typu Borodino miały słabsze opancerzenie zarówno od "Cesariewicza", jak i "Retwizana"). Schemat i grubość pancerza kadłuba "Retwizana" podobne były do japońskiego pancernika "Mikasa", prezentującego ówczesne szczytowe osiągnięcia w dziedzinie konstrukcji okrętów. "Mikasa" miał jedynie nieco lepsze opancerzenie artylerii, lecz był większym okrętem, nie wiązanym nieracjonalnymi rosyjskimi ograniczeniami wyporności. Z rosyjskich nowych projektów podobny do "Retwizana" był "Potiomkin", będący dalekim rozwinięciem typu Pierieswiet, lecz miał on mniejszą prędkość, a jego budowa trwała znacznie dłużej. Za jedyną wadę "Retwizana" Rosjanie uważali użycie bardziej problematycznych w obsłudze kotłów parowych Niclausse'a (władze rosyjskie zgodziły się na ustępstwo w tej kwestii wobec Crampa, mimo przyjęcia w rosyjskiej flocie standardowych kotłów Belleville'a), lecz, poza jedną awarią w drodze do Rosji, dzięki starannej obsłudze nie sprawiały później w praktyce większych kłopotów.

Opis konstrukcji

"Retwizan" od rufy

Architektura "Retwizana" była typowa dla przeddrednotów końca XIX wieku, z gładkim pokładem i uzbrojeniem głównym w dwóch wieżach na dziobie i rufie. Na śródokręciu pomiędzy wieżami była centralna nadbudówka, której ściany stanowiły przedłużenie burt. Z przodu i tyłu umieszczone były na niej dwie niewielkie nadbudówki, połączone z rurowymi masztami bojowymi, z platformami lekkich działek. Dziobowa nadbudówka obejmowała pancerną wieżę dowodzenia na dolnym piętrze i przeszklony pomost nawigacyjny na górnym; na jej dachu znajdował się jeszcze odkryty pomost. Pomiędzy nadbudówkami znajdowały się trzy proste kominy, a po ich bokach – łodzie ratunkowe i kutry spuszczane za pomocą żurawi. Dziobnica miała formę taranową. Siłownia okrętowa otoczona była po bokach zasobniami węglowymi, zapewniającymi pewien stopień ochrony burt, typowo dla przeddrednotów. Okręt miał pełniejsze linie kadłuba od innych rosyjskich pancerników (stosunek 0,678) i w odróżnieniu od nich, nie tylko udało się uniknąć przeciążenia konstrukcji po zbudowaniu, ale jeszcze uzyskano 335-tonowy zapas wyporności, co świadczyło o dobrym poziomie projektu i wykonawstwa. Kadłub dzielił się na 15 głównych poprzecznych przedziałów wodoszczelnych.

Uzbrojenie

Zestaw uzbrojenia "Retwizana" był typowy dla rosyjskich przeddrednotów, porównywalny z innymi konstrukcjami światowymi. Uzbrojenie główne stanowiły cztery działa 305 mm, o długości lufy 40 kalibrów, produkcji Zakładu Obuchowskiego, w dwudziałowych wieżach na dziobie i rufie. Wieże miały napęd elektryczny – były to pierwsze rosyjskie wieże dział tego kalibru o takim napędzie. Typowe dla okrętów rosyjskich było użycie klasycznych wież obracanych w całości, o formie zbliżonej do cylindrycznej (owalnych w rzucie z góry), z pionowymi ścianami, zamiast łatwiejszych do opancerzenia wież w formie barbet z pancernymi osłonami.

Uzbrojenie pomocnicze stanowiło dwanaście pojedynczych dział 152 mm Canet w kazamatach na burtach – po cztery na burtę na pokładzie bateryjnym, pod pokładem górnym i pozostałe dwa na burtę w ścianach nadbudówki. Uzbrojenie pomocnicze stanowiło dwadzieścia dział 75 mm w nieopancerzonych kazamatach (po siedem w obu burtach na pokładzie bateryjnym i po trzy w ścianach nadbudówki). Dwadzieścia dwa lekkie działa kalibru 47 mm ustawione były na pokładzie centralnej nadbudówki, skrzydłach nadbudówki dziobowej i rufowej oraz po cztery na platformach na masztach. Dodatkowo na skrzydłach mostka było sześć działek 37 mm Hotchkiss i dwa (później cztery) ckm-y Maxim. Uzbrojenie artyleryjskie uzupełniały dwa działa desantowe Baranowskiego 63,5 mm (na lawetach kołowych dla oddziałów desantowych lub podstawach morskich).

Okręt miał sześć wyrzutni torpedowych 450 mm: dwie stałe, nadwodne, na dziobie i rufie, dwie stałe podwodne, w burtach przed wieżą dziobową oraz dwie ruchome nadwodne w burtach przed wieżą rufową. Zapas torped wynosił siedemnaście sztuk. Ponadto na wyposażeniu okrętu, typowo dla rosyjskich pancerników tego okresu, były dwa kutry parowe, każdy z wyrzutnią torped 380 mm i działkiem 47 mm oraz dwa mniejsze kutry z miotaczami min (był to rodzaj torped bez własnego napędu, o małym zasięgu). Pancernik przenosił też czterdzieści pięć min morskich, które mogły być stawiane przez kutry.

Uproszczony schemat opancerzenia i uzbrojenia "Retwizana". Pancerz jest zakreskowany, liczby oznaczają grubość

Opancerzenie

Opancerzenie "Retwizana" miało racjonalny schemat, typowy dla przeddrednotów końca XIX wieku. Cały pancerz pionowy zbudowany był z wysoko odpornej stali pancernej typu Kruppa, poziomy ze stali niklowej. Najsilniejsze opancerzenie burt stanowił główny pas pancerny w rejonie linii wodnej o grubości 229 mm, zmniejszającej się pod wodą do 127 mm (długość/wysokość pasa 78 × 2,14 m). Nad głównym pasem był górny pas pancerny grubości 152 mm (wymiary 78 × 2,3 m). Na przedłużeniu obu pasów, do dziobu i rufy, burty miały pancerz grubości 51 mm. Od przodu i tyłu pasy pancerne były połączone poprzecznymi grodziami grubości 178 mm, tworząc cytadelę obejmującą siłownię okrętu i barbety wież. Bateria artylerii średniej (kalibru 152 mm) nad górnym pasem była chroniona pasem pancerza burtowego 127 mm z otworami na działa, które bezpośrednio były chronione tarczami grubości 51 mm. Płyty głównego pasa były produkcji firmy Bethlehem Steel Company.

Okręt posiadał wewnętrzny pokład pancerny chroniący wnętrze kadłuba, o trapezowym kształcie w przekroju poprzecznym, dochodzący skosami do dolnej krawędzi głównego pasa. Jego grubość wynosiła 51 mm w części poziomej i 63 mm na bocznych skosach, a 76 mm na dziobie i rufie poza cytadelą. Wieże artylerii głównej miały pancerz pionowy 229 mm i dachu 51 mm, a barbety pod pokładem górnym – 203 mm (niżej, wewnątrz cytadeli, 102 mm). Najgrubszy pancerz 254 mm miała cylindryczna wieża dowodzenia, lecz jej słabym elementem były szerokie szczeliny obserwacyjne, umożliwiające przedostanie się odłamków. Łącznie masa pancerza wynosiła 3300 t – 25,9% wyporności projektowej.

Służba

Daty w nawiasach – według starego stylu, stosowanego w Rosji do 1918

Początek służby w Rosji

"Retwizan" w gali banderowej w Rewlu, 1902. W tle pancernik "Pobieda".

Pierwszym i jedynym dowódcą pancernika w rosyjskiej służbie był komandor (kapitan 1-go ranga) Edward Szczęsnowicz. Po wejściu do służby i objęciu przez rosyjską załogę, pancernik wyruszył 13 maja (30 kwietnia) 1902 na Bałtyk do Rosji, przybywając tam pod koniec czerwca. Po drodze doszło do awarii kotła (pęknięcia rurki), wskutek której śmierć od oparzeń poniosło trzech palaczy. Po przybyciu okręt wziął udział w rewii floty w Rewlu (Tallinn) z udziałem cara Mikołaja II i niemieckiego cesarza Wilhelma II, jako najnowszy rosyjski pancernik. W Rosji okręt został wyposażony w radiostację, po raz pierwszy we flocie rosyjskiej przeprowadzono też na nim we wrześniu próby uzupełniania węgla ze statku transportowego (byłego krążownika "Azja") w marszu, za pomocą specjalnego przenośnika.

Już 13 listopada (31 października) 1902 "Retwizan" wyruszył w składzie zespołu okrętów kontradmirała E. Sztakelberga z Lipawy przez Kanał Sueski na Daleki Wschód, w skład Eskadry Oceanu Spokojnego, odwiedzając po drodze m.in. Pireus i Nagasaki (poza "Retwizanem", był tam pancernik "Pobieda", krążowniki "Bogatyr", „Diana”, "Pałłada", "Askold", "Nowik" i siedem niszczycieli). 4 maja (21 kwietnia) 1903 pancernik zawinął do docelowej bazy Port Artur (z "Retwizanem" dopłynęła tylko "Pałłada", a pozostałe okręty z różnych przyczyn dotarły później). W sierpniu 1903 "Retwizan" wraz z innymi pancernikami eskadry był dokowany we Władywostoku, na krótko przejmując rolę okrętu flagowego wiceadmirała Oskara Starka. Pod koniec 1903 okręty eskadry przemalowano z białego w ochronny kolor oliwkowoszary. Na zimę "Retwizan" został wycofany w Port Artur do rezerwy, lecz już 31 stycznia 1904 ponownie zaczął kampanię, w związku z napięciami między Rosją a Japonią.

Początek wojny rosyjsko-japońskiej

Podczas otwierającego wojnę japońsko-rosyjską nocnego ataku japońskich niszczycieli na okręty rosyjskie kotwiczące na zewnętrznej redzie Port Artur 8/9 lutego (26/27 stycznia) 1904, "Retwizan" został o 23.35 trafiony torpedą w lewą burtę, prawdopodobnie przez "Shirakumo". Pancernik nabrał ok. 2200 ton wody do kadłuba i podczas próby przejścia na wewnętrzną redę osiadł na mieliźnie, zagradzając częściowo wejście do przystani. Zginęło na nim pięciu marynarzy, zniszczeniu uległa podwodna wyrzutnia torpedowa, a druga uszkodzeniu. Okręt nie wziął praktycznie udziału w następującej dziennej bitwie z flotą japońską (wystrzelił tylko dwa pociski 152 mm).

Ponieważ prace nad ściągnięciem okrętu z mielizny przeciągały się, wykorzystano go jako pływającą baterię u wejścia do przystani. Otoczony sieciami przeciwtorpedowymi pancernik walczył z nocnymi wypadami rozpoznawczymi japońskich niszczycieli. W nocy 23/24 (10/11) lutego "Retwizan" odegrał główną rolę w odparciu ataku torpedowego czterech niszczycieli, a następnie ataku dwóch statków (branderów), wysłanych w celu zatopienia w wejściu do przystani i zablokowania jej ("Retwizana" wspomagały w tym dwa niszczyciele "Storożewoj" i "Stierieguszczij", kutry parowe i artyleria nadbrzeżna, która zniszczyła wcześniej trzy brandery). Oba brandery zostały zniszczone skoncentrowanym rosyjskim ogniem i wyrzuciły się na brzeg przed wejściem do przystani, przy czym "Hokoku Maru" próbował przed tym nieskutecznie staranować nieruchomy pancernik. "Retwizan" wystrzelił w starciu 2 pociski 305 mm, 71 – 152 mm, 152 – 75 mm, 590 – 47 mm i 120 – 37 mm. Za odparcie ataku dowódca kmdr Szczęsnowicz został odznaczony Orderem św. Jerzego IV klasy, liczni członkowie załogi otrzymali niższe odznaczenia. Pancernik udało się ściągnąć z mielizny dopiero 9 marca (24 lutego), przy użyciu kesonu i pomocy holownika ratowniczego "Siłacz", przy tym czasowo zdemontowano dziobowe działa.

Po przejściu na wewnętrzną redę przystąpiono do napraw, co było wyjątkowo utrudnione z powodu braku w bazie doku odpowiedniej wielkości. Prace wykonywano pod wodą, przy pomocy specjalnie skonstruowanego kesonu – skrzyni przytkniętej do burty, z odpompowaną z niej wodą (projektu Polaka – kapitana Jerzego Zaborowskiego). Uszkodzenia były przy tym rozległe – dziura miała ok. 15 m², a obszar uszkodzeń poszycia i szkieletu – 37 m². W dodatku 11 marca (26 lutego) okręty rosyjskie zostały ostrzelane zza wzgórz nieobserwowanym ogniem pośrednim przez japońskie pancerniki; z wystrzelonych 154 pocisków 305 mm jeden wybuchł przy burcie "Retwizana", niszcząc keson i powodując ponowne zalanie, a drugi trafił w prawą burtę, nie przebijając jednak pancerza. Dla uchronienie przed zatonięciem pancernik osadzono dziobem na mieliźnie; zginęło na nim pięcioro ludzi. Cztery działa kalibru 152 mm "Retwizana" osadzono wówczas na wzgórzu, tworząc baterię nadbrzeżną.

22 (9) marca japońskie pancerniki "Yashima" i "Fuji" ponowiły próbę ostrzału, lecz wówczas w odpowiedzi "Retwizan" i "Pobieda" otworzyły ogień, na dużą odległość, korygowany telefonicznie z punktu obserwacyjnego na górze. "Retwizan" strzelał z dział rufowych dzięki osadzeniu na mieliźnie i zwiększeniu tym samym kąta podniesienia luf. Po tym, jak pocisk "Retwizana" upadł obok pancernika "Fuji", Japończycy wycofali się. Przy użyciu nowo zbudowanego większego kesonu, remont pancernika prowadzony w trudnych warunkach, udało się ukończyć dopiero 4 czerwca (23 maja) (do naprawy poszycia użyto skonstruowanej na brzegu nakładki projektu Polaka, młodszego budowniczego okrętów inż. Romualda Świrskiego, głównego inżyniera budowy okrętów w Port Artur).

"Retwizan" brał udział w próbie przedarcia się eskadry z Port Artur 23 (10) czerwca 1904, zakończonej powrotem z powodu natrafienia na siły japońskie. Brał następnie udział w odpieraniu nocnego ataku torpedowego japońskich niszczycieli na wracające okręty. 27 (14) lipca "Retwizan" z krążownikami "Bajan", "Pałłada", "Nowik" i kanonierkami wyszedł na ostrzeliwanie celów nabrzeżnych, wspierając obronę twierdzy, po czym wziął udział w potyczce z dużej odległości z krążownikami pancernymi "Kasuga" i "Nisshin", bez rezultatów z żadnej ze stron. Od 30 (17) lipca "Retwizan" kilkakrotnie wspierał wojska lądowe z wewnętrznej redy portu.

Bitwa na Morzu Żółtym

Od 6 sierpnia (25 lipca) 1904 r. okręty na redzie wewnętrznej same stały się celem ostrzału japońskich dział lądowych kalibru 120 mm, korygowanego z punktów obserwacyjnych na wzgórzu. 9 sierpnia (27 lipca) "Retwizan" został uszkodzony siedmioma pociskami, przy czym jeden z nich przebił burtę pod wodą i okręt nabrał 400 ton wody. Po prowizorycznym załataniu, następnego dnia okręt wziął udział w drugiej próbie przerwania się z Port Artur, zakończonej napotkaniem floty japońskiej i bitwą na Morzu Żółtym 28 lipca (10 sierpnia) 1904. Okręt miał wówczas zdjęte dwa działa 152 mm, trzy działa 75 mm, dwa działa 47 mm i wszystkie 37 mm i ckm-y, a na skutek uszkodzenia rozwijał prędkość maksymalną 13 węzłów (w dalszym ciągu miał 250 ton wody w zalanym przedziale i drugie tyle z drugiej burty, dla wyrównania).

"Retwizan", płynąc jako drugi za flagowym pancernikiem "Cesariewicz", uczestniczył w kilkugodzinnym pojedynku artyleryjskim z okrętami japońskimi. Po tym, jak w linię rosyjskiej eskadry wkradł się chaos po uszkodzeniu okrętu flagowego i śmierci wiceadmirała Wilgelma Witgefta, dowódca "Retwizana" ruszył w stronę linii okrętów japońskich, pozorując zamiar taranowania krążownika "Nisshin" i ściągając ogień japoński, odciągając tym samym uwagę od okrętów eskadry. Komandor Szczęsnowicz został jednak wkrótce lekko raniony odłamkiem w brzuch, przez szczelinę w wieży dowodzenia, po czym, w związku z zawróceniem okrętów rosyjskich do Port Artur i odejściem okrętów japońskich, skierował okręt na kurs powrotny. "Retwizan" powracał samotnie, trzykrotnie odganiając w nocy japońskie niszczyciele i przybył do Port Artur jako pierwszy.

W toku bitwy pancernik został trafiony 21–23 pociskami i odniósł uszkodzenia, w tym przebicie burty tuż nad linią wodną, powodujące zalewanie przez fale, zablokowanie dziobowej wieży artyleryjskiej, zniszczenie jednego działa kalibru 152 mm, dwóch 75 mm, sześciu 47 mm i wszystkich reflektorów, lecz ogólnie uszkodzenia nie były poważne. Zginęło sześcioro ludzi i raniono trzydzieścioro ośmioro. Sam wystrzelił 77 pocisków 305 mm (w tym 73 burzące), 310 – 152 mm, 341 – 75 mm i 290 – 47 mm.

W oblężonym Port Artur

Po niepowodzeniu próby przebicia się, aktywność rosyjskich ciężkich okrętów ograniczyła się jedynie do ostrzeliwania celów lądowych z obszaru bazy. Część marynarzy oraz średnich i lekkich dział zdemontowanych z pancerników walczyła na froncie lądowym wokół twierdzy. Między innymi, między 17 (4) sierpnia a 5 września (23 sierpnia) 1904. "Retwizan" czternaście razy ostrzeliwał cele lądowe. Sam w tym czasie nie odniósł uszkodzeń od ognia japońskiego. Od 2 października (19 września) 1904 Japończycy rozpoczęli ostrzał okrętów stojących w porcie przez ciężkie haubice kalibru 280 mm. Kilka pocisków trafiło w ciągu najbliższych tygodni także "Retwizan", lecz na razie bez większych uszkodzeń. W tym czasie stał się on okrętem flagowym nowego dowódcy eskadry, kontradmirała Roberta Wirena.

Zatopiony "Retwizan" po kapitulacji Port Artur

5 grudnia (22 listopada) Japończycy zdobyli górującą nad portem górę Wysoką, co pozwoliło im na zwiększenie precyzji ostrzału. Jeszcze tego dnia w "Retwizan" stojący w Zachodnim Basenie portu trafiło osiem pocisków 280 mm, z których jeden przebił burtę pod wodą. Pozostałe powodowały rozległe uszkodzenia nadbudówek i pomieszczeń wewnętrznych okrętu. Rannych zostało mimo to tylko dwóch ludzi, w tym kadm. Wiren.

Następnego dnia 6 grudnia (23 listopada) ostrzał wzmógł się i "Retwizan" został trafiony czternastoma pociskami 280 mm i sześcioma pociskami 150 mm. Trzy z pocisków 280 mm przebiły burty pod wodą, w następstwie czego około godz. 16 pancernik zatonął na płytkiej wodzie i został opuszczony przez załogę. Zginął mimo to tylko jeden marynarz, a sześciu raniono. 7 grudnia skreślono okręt ze spisu floty. Przed kapitulacją twierdzy, 2 stycznia 1905 (20 grudnia 1904), mechanizmy wraku w tym obie wieże artyleryjskie uszkodzono za pomocą materiałów wybuchowych.

Większą aktywność w czasie oblężenia Port Artur podejmowały jedynie kutry parowe pancerników, m.in. stawiając i trałując miny i pełniąc służbę dozorową, a także służąc do ochotniczych przybrzeżnych wypadów z portu. Pierwszy wypad został wykonany przez kuter z "Retwizana" nazwany "Awos", którego załoga usiłowała zaatakować statki w zatoce Kerr (na północ od portu Dalian), lecz w drodze 10 maja kuter został zniszczony na skałach. Pod koniec maja kuter nr 1 "Retwizana" wraz z dwoma innymi (z "Askolda" i "Sewastopola") działał w zatoce pod Dalianem, ostrzeliwując 26 maja wojska japońskie z lekkich działek, lecz 27 maja podczas powrotu kutry zostały przechwycone przez japońskie niszczyciele, po czym zniszczone przez załogi na brzegu. W nocy na 5 grudnia (22 listopada) 1904 miczman W. Dmitriew na kutrze nr 2 prawdopodobnie uszkodził torpedą japoński niszczyciel. W nocy na 1 stycznia 1905 (19 grudnia 1904) kuter ten zdołał wymknąć się z zablokowanego Port Artur i dotrzeć do chińskiego portu Yantai, gdzie został internowany. Po wojnie służył we Władywostoku pod nazwą "Retwizanczyk" aż do 1922, kiedy zatonął w sztormie podczas ewakuacji "białych" sił.

Warto podkreślić, że oprócz dowódcy komandora Edwarda Szczęsnowicza, Polakami byli m.in. starsi oficerowie (zastępcy dowódcy): od czerwca 1903 do stycznia 1904 komandor porucznik (kapitan 2. rangi) Mikołaj Stroński (później dowodził kanonierką torpedową "Wsadnik" i kanonierką "Giljak") i od stycznia 1904 do końca kmdr por. Ludwik Albrychowicz, a także starszy oficer artyleryjski pancernika kpt. mar. (lejtnant) Kazimierz Kietliński (od kwietnia 1904 – flagowy artylerzysta eskadry) i główny mechanik – starszy inżynier mechanik (kmdr por.) Heliodor Wiszniewski.

W służbie japońskiej

"Hizen" dokowany w Sasebo – widoczna na dziobie dodana chryzantema cesarska

Po zajęciu Port Artur Japończycy 22 września 1905 podnieśli "Retwizan" i wciągnęli na listę floty pod nazwą "Hizen". Po remoncie w Port Artur i Sasebo zakończonym w listopadzie 1908, wszedł on do służby w Cesarskiej Marynarce Japonii. Oprócz remontu, okręt zmodernizowano jedynie w niewielkim stopniu. Japończycy zamienili kotły Niclausse na kotły systemu Miyabara, skrócili też nieco kominy i zmienili ich formę. Według niektórych źródeł zamienili też działa na japońskie odpowiedniki (brytyjskiego systemu Armstronga), lecz nie wiadomo, czy dotyczyło to całej artylerii czy lżejszych dział kalibru 76 mm i mniejszych.

Okręt brał ograniczony udział w I wojnie światowej, przede wszystkim uczestnicząc jesienią 1914 w bezskutecznym poszukiwaniu niemieckiej Wschodnioazjatyckiej Eskadry Krążowników adm. von Spee na środkowym Pacyfiku, z krążownikami pancernymi "Asama" i "Izumo". 15 października 1914 z krążownikiem pancernym "Asama", "Hizen" podszedł pod Hongkong, gdzie zawinęła niemiecka kanonierka "Geier", która następnie została internowana przez Amerykanów. Od początku 1918 do 1921 "Hizen" brał udział w interwencji państw ententy w Rosji, zawijając kilkakrotnie do Władywostoku.

1 września 1921 przeklasyfikowano okręt w pancernik obrony wybrzeża. W 1922 został wycofany ze służby i rozbrojony w Sasebo. 20 września 1923 został skreślony z listy floty i przeznaczony na okręt-cel. 12 lipca 1924 został zatopiony w tym charakterze ogniem dział japońskich okrętów w cieśninie Bungo.

Dane techniczne

Model pancernika Retwizan

• wyporność:
  • normalna projektowa: 12 746 t
  • normalna po zbudowaniu: 12 410 t
  • normalna w 1903: 12 902 t
  • pustego okrętu: 10 571 t
• wymiary:
  • długość całkowita: 117,9 m
  • długość na linii wodnej: 116,5 m
  • szerokość: 22 m
  • zanurzenie: 6,43–7,6 m
• napęd:2 pionowe 3-cylindrowe maszyny parowe potrójnego rozprężania – moc maksymalna 17 111 KM, 24 kotły parowe wodnorurkowe Niclausse'a (ciśnienie pary 18 at), 2 śruby
• szybkość maksymalna: 18 w
• zapas paliwa: 1046 (normalny) – 2250 (maks.) ton węgla
• zasięg: 4900–8000 przy prędkości 10 w
• załoga: 743

Uzbrojenie:

• 4 działa kaliber 305 mm Zakładu Obuchowskiego w wieżach dwudziałowych na dziobie i rufie (2xII)
  • długość lufy L/40 (40 kalibrów), kąt podniesienia -5° do +15°, donośność 7–8 Mm, masa pocisku 331 kg, po 76 pocisków na działo, szybkostrzelność 1 strzał/80-90 s
• 12 dział kaliber 152 mm Canet w kazamatach
  • długość lufy L/45, kąt podniesienia 15°, donośność 5,3 Mm, masa pocisku 41,5 kg, po 199 pocisków na działo
• 20 dział 75 mm Canet w kazamatach
  • długość lufy L/50, po 325 pocisków na działo
• 24 działa 47 mm Hotchkiss (z tego 2 na kutrach)
• 6 dział 37 mm Hotchkiss
• 2-4 ckm 7,62 mm Maxim
• 2 działa desantowe 63,5 mm Baranowskiego wz. 1882 (na lawetach kołowych lub podstawach morskich)
• 6 wyrzutni torpedowych 450 mm (1 stała nadwodna dziobowa, 1 stała nadwodna rufowa, 2 ruchome nadwodne burtowe, 2 stałe podwodne burtowe) (17 torped Whitehead wz.1897)
• 2 parowe kutry torpedowe z 1 wyrzutnią torped 380 mm (4 torpedy Whitehead wz. 1880)
  • wyporność kutra 18 t, długość 17–18 m, prędkość 12,5 w
• 2 kutry parowe z miotaczami min (4 miny)
  • wyporność kutra 11,7 t, długość 12,2 m, prędkość 9,5 w
• 45 min morskich wz. 1893

Wyposażenie:

• 1 dalmierz Barr & Stroud
• 6 reflektorów średnicy 75 cm (2 na masztach, 2 na mostku i 2 na nadbudówce rufowej)
• 2 reflektory 40 cm (na kutrach)
• radiostacja

Opancerzenie: (opis w tekście, stal pancerna Kruppa)

• burty:
  • główny pas pancerny: 229-127 mm (78 × 2,14 m)
  • górny pas pancerny: 152 mm (78 × 2,3 m)
  • burty na dziobie i rufie: 51 mm
  • bateria dział 152 mm: 127 mm
• pokład pancerny: 76–51 mm
• przegrody cytadeli: 178 mm
• wieże dział artylerii głównej:
  • przód, boki i tył: 229 mm
  • dach: 51 mm
• barbety: 203–102 mm
• wieża dowodzenia: 254 mm
• masa: 3300 t (25,9% wyporności)

Bibliografia

• Siergiej A. Bałakin (С.А.Балакин): "Bronienosiec 'Rietwizan'" (Броненосец «Ретвизан»), Morskaja Kollekcja nr 4/1999
• Lech Trawicki: "Polacy na Rietwizanie" w: Morza, Statki i Okręty 3/2004, s. 43–52