Wilżyna ciernista

Wilżyna ciernista
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	różopodobne
Rząd	bobowce
Rodzina	bobowate
Podrodzina	bobowate właściwe
Rodzaj	wilżyna
Gatunek	wilżyna ciernista
	Nazwa systematyczna
	Ononis spinosa L.; Sp. Pl.: 716 (1753)
Synonimy
	Anonis spinosa (L.) Scop.; Bonaga spinosa (L.) Medik.; Ononis spinosa var. latifolia Lej.;
	Anonis spinosa (L.) Scop.; Bonaga spinosa (L.) Medik.; Ononis spinosa var. latifolia Lej.;
	Systematyka w Wikispecies
	Multimedia w Wikimedia Commons

Wilżyna ciernista (Ononis spinosa L.) – gatunek półkrzewu z rodziny bobowatych. Występuje w Europie, północno-zachodniej Afryce i w zachodniej oraz środkowej Azji^[3]. W Polsce jest gatunkiem rozpowszechnionym w północno-zachodniej części kraju włącznie z Wielkopolską, w dolinie Wisły i na wyżynach, poza tym rzadkim lub brak go zupełnie (np. na północnym wschodzie i południowym wschodzie)^[4].

Morfologia

Pokrój: Półkrzew o wysokości do 60 cm i nieprzyjemnym zapachu. Przeważnie nie wytwarza rozłogów.
Łodyga: Zdrewniała, rozgałęziona, wzniesiona, zazwyczaj ogruczolona i owłosiona, przy czym charakterystyczne dla tego gatunku jest owłosienie jednostronne lub dwustronne na łodydze, czasem łodyga owłosiona jest dookoła, ale tylko w górnej części pędów. Na łodydze występują ciernie, często liczne i dwudzielne. Łodyga zazwyczaj jest czerwono nabiegła^[5].
Liście: Jedno i trójlistkowe z jajowatymi przylistkami. Listki owalne, tępo piłkowane, drobne. Listek środkowy na dłuższym ogonku i większy od bocznych. Wierzchołki listków zaokrąglone lub ostre, ale nie wycięte^[6]^[5].
Kwiaty: Grzbieciste motylkowe, ciemnoróżowe o długości 1–2 cm. Wyrastają zwykle po 1, rzadziej po 2–3 w kątach górnych liści. Mają tępy żagielek, nieco tylko dłuższy od skrzydełek i łódeczki. Kielich ogruczolony i rzadko owłosiony. Korona kwiatu ciemniej żyłkowana, różowa, rzadziej biała^[6].
Owoc: Strąk zawierający przeważnie jedno nasiono.

Biologia i ekologia

Półkrzew, nanofanerofit, hemikryptofit. Kwitnie od czerwca do września. Jest gatunkiem światłolubnym. Siedliskiem są słoneczne zbocza dolin i wąwozów, przydroża, suche łąki, skarpy i brzegi lasów. Przeważnie występuje w murawach kserotermicznych, rzadziej w piaskowych. Preferuje gleby suche o odczynie obojętnym lub zasadowym. Rośnie pojedynczo lub po kilkanaście do kilkudziesięciu osobników^[6].

Zagrożenia i ochrona

Gatunek po raz pierwszy objęty w Polsce częściową ochroną gatunkową w 1983 roku^[7]. Status ochronny został utrzymany w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej roślin^[8].

Zastosowanie

Wilżyna ciernista wykorzystywana jest jako roślina lecznicza.

Surowiec zielarski: Korzeń (Radix Ononidis)
Skład chemiczny:
- olejek eteryczny do 0,2%,
- spinozyn,
- flawonoidy (m.in. ononina, dwuhydroononina, trifolizyryna i onospina),
- trójterpeny (m.in. α- β- i γ-onoceryna oraz pochodne kwasu glicyryzynowego – bezpostaciowy ononid).
- garbniki,
- kwasy organiczne (np. cytrynowy),
- żywice,
- fitoaglutyniny,
- pochodne kumaranochromanu,
- sole mineralne.
Działanie: Dość silne działanie moczopędne, ułatwia wydalanie z organizmu mocznika, chlorków i różnych szkodliwych produktów przemiany materii. Przetwory z wilżyny słabo pobudzają wydzielanie soku żołądkowego, w niewielkim stopniu hamują drobne krwawienia z włosowatych naczyń przewodu pokarmowego, mają też słabe działanie przeciwzapalne, korzystne w leczeniu żylaków odbytu.
Zbiór i suszenie: Jesienią lub wczesną wiosną wykopuje się korzenie, myje i suszy w suszarni ogrzewanej w temperaturze do 45 °C.

Zmienność wewnątrzgatunkowa

W obrębie gatunku wyróżnia się szereg podgatunków i odmianę^[3]:

Ononis spinosa subsp. spinosa
Ononis spinosa subsp. antiquorum (L.) Arcang.
Ononis spinosa subsp. australis (Širj.) Greuter & Burdet
Ononis spinosa subsp. austriaca (Beck) Gams
Ononis spinosa subsp. diacantha (Sieber ex Rchb.) Greuter
Ononis spinosa subsp. leiosperma (Boiss.) Širj.
Ononis spinosa subsp. masquillierii (Bertol.) Negodi
Ononis spinosa subsp. procurrens (Wallr.) Briq. – wilżyna rozłogowa
Ononis spinosa nothosubsp. pseudohircina (Schur) B.Bock (mieszaniec O. spinosa subsp. procurrens × O. spinosa subsp. spinosa)
Ononis spinosa var. sancti-marini Pamp.

Przypisy

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
↑ Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Fabales, [w:] Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-02-26] (ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d Ononis spinosa L., [w:] Plants of the World Online [online], Royal Botanic Gardens, Kew [dostęp 2024-01-29] .
↑ Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce, AdamA. Zając, MariaM. Zając (red.), Kraków: Pracownia Chorologii Komputerowej Instytutu Botaniki Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2001, s. 382, ISBN 83-915161-1-3, OCLC 831024957 .
↑ ^a ^b Lucjan Rutkowski: Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2006, s. 271. ISBN 83-01-14342-8.
↑ ^a ^b ^c Halina Piękoś-Mirkowa, Zbigniew Mirek: Rośliny chronione. Wyd. II. Warszawa: Multico Oficyna Wydawnicza, 2006, s. 193, seria: Flora Polski. ISBN 83-7073-444-8.
↑ Rozporządzenie Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z dnia 30 kwietnia 1983 r. w sprawie wprowadzenia gatunkowej ochrony roślin (Dz.U. z 1983 r. nr 27, poz. 134).
↑ Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej roślin (Dz.U. z 2014 r. poz. 1409).

Bibliografia

A. Ożarowski, W. Jaroniewski: Rośliny lecznicze. Warszawa: Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych, 1989. ISBN 83-202-0472-0.
Lucjan Rutkowski: Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14342-8.
Władysław Szafer, Stanisław Kulczyński: Rośliny polskie. Warszawa: PWN, 1953.

[ruggiero-1] Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).

[apweb-2] Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Fabales, [w:] Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-02-26] (ang.).

[powo-3] Ononis spinosa L., [w:] Plants of the World Online [online], Royal Botanic Gardens, Kew [dostęp 2024-01-29] .

[4] Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce, AdamA. Zając, MariaM. Zając (red.), Kraków: Pracownia Chorologii Komputerowej Instytutu Botaniki Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2001, s. 382, ISBN 83-915161-1-3, OCLC 831024957 .

[klucz-5] Lucjan Rutkowski: Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2006, s. 271. ISBN 83-01-14342-8.

[mirkowa-6] Halina Piękoś-Mirkowa, Zbigniew Mirek: Rośliny chronione. Wyd. II. Warszawa: Multico Oficyna Wydawnicza, 2006, s. 193, seria: Flora Polski. ISBN 83-7073-444-8.

[rozp1983-7] Rozporządzenie Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z dnia 30 kwietnia 1983 r. w sprawie wprowadzenia gatunkowej ochrony roślin (Dz.U. z 1983 r. nr 27, poz. 134).

[rozp2014-8] Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej roślin (Dz.U. z 2014 r. poz. 1409).

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]