Ulica Wielka w Warszawie

Ulica Wielka w Warszawie
	Śródmieście
	; Ruiny kamienic przy ul. Wielkiej 17 (z lewej, na pierwszym planie), i fragment kamienicy przy ul. Wielkiej 19 (z prawej) przy skrzyżowaniu z ulicą Śliską około 1943 roku; ; Poniższy przebieg dotyczy 1939 roku
Państwo	Polska
Miejscowość	Warszawa
Długość	1700 m w 1900 roku; 640 m w 1939 roku
Przebieg
	Położenie na mapie Warszawy Ulica Wielka w Warszawie
	Położenie na mapie Polski Ulica Wielka w Warszawie
	Położenie na mapie województwa mazowieckiego Ulica Wielka w Warszawie
	52°13′55,8″N 21°00′28,4″E/52,232161 21,007881
	Multimedia w Wikimedia Commons

Ulica Wielka – nieistniejąca obecnie ulica w Warszawie, przed 1945 rokiem jedna z głównych ulic Śródmieścia.

Historia

Odcinek między ul. Świętokrzyską a ówczesną Aleją Jerozolimską

Ulica Wielka została wytyczona około 1767 roku^[1], choć jeszcze nie została zaznaczona na mapie Warszawy Rizziego Zannoniego z 1772 roku. Biegła równolegle do ul. Marszałkowskiej i Zielnej, po ich zachodniej stronie, między ul. Świętokrzyską a Aleją Jerozolimską^[a]. Po 1844 roku dochodziła jedynie do ulicy Widok (na odcinku znajdującym się dziś na terenie placu Defilad). W związku z rozbudową Dworca Wiedeńskiego od 1900 roku ul. Widok już nie łączyła się z Wielką.

W 1854 roku zarejestrowano na tym odcinku 16 posesji (1435–1449b), w tym 7 kamienic, 7 domów i 2 place^[2].

W 1874 roku w wyniku wielkiego pożaru, który wybuchł w rejonie ulic Chmielnej, Złotej i Siennej^[3], spłonął kwartał drewnianej zabudowy znajdującej się między ulicami Wielką i Zielną^[4].

Przed II wojną światową przy ulicy znajdowało się 26 posesji^[1]. W czasie okupacji, w listopadzie 1940, fragment ul. Wielkiej na odcinku między ul. Świętokrzyską a Złotą znalazł się na terenie warszawskiego getta^[5].

W czasie wojny 8 kamienic uległo zniszczeniu. Wszystkie pozostałe budynki – w tym siedem nienaruszonych – po wojnie rozebrano w związku z budową Pałacu Kultury i Nauki i związaną z tym całkowitą niwelacją całego centrum Warszawy między ul. Świętokrzyską i Alejami Jerozolimskimi oraz Marszałkowską i Emilii Plater (dotychczasową ul. Sosnową, której przedwojenny przebieg pokrył się z późniejszą Emilii Plater na tym odcinku). W północnej części tego odcinka ulicy Wielkiej urządzono park (obecny park Świętokrzyski)^[6].

Poeta ujął historię ulicy w limeryk^[7]:

Była tu ulica Wielka,

Serce miasta – sto kamienic,

Teraz wielkie wokół nic,

Straszy na przepastnym placu

Z wykrzyknikiem w kształt Pałacu.

Odcinek między Aleją Jerozolimską a ul. Koszykową

W pierwszej połowie XIX wieku ulica została przedłużona do Koszyków. Po wybudowaniu Dworca Wiedeńskiego straciła w 1844 roku ciągłość między ul. Widok a Wspólną. Na odcinku między Wspólną a Piękną po jej nieparzystej (zachodniej) stronie znajdował się początkowo podmiejski Cmentarz Świętokrzyski. Cmentarz został całkowicie zamknięty dla pochówków w 1836 roku, a całkowicie zlikwidowany w latach 1865–1902. Po likwidacji cmentarza południowa część ulicy Wielkiej była zabudowywana również w kierunku północnym (od Wspólnej, przez skrzyżowanie z Nowogrodzką w kierunku Alei Jerozolimskiej). W 1879 roku wybudowano pierwszą murowaną kamienicę w tej części ulicy, kamienica ta istnieje do dziś i jest jednym z niewielu zachowanych śródmiejskich obiektów z tego okresu.

Ulica na tym odcinku na przełomie XIX i XX wieku zwana była przez warszawiaków ulicą Nowo-Wielką. W 1922 roku, w ramach realizacji polityki zmierzającej do scalania ziem byłych zaborów, została oficjalnie nazwana ulicą Poznańską.

Odcinek między ul. Koszykową a ul. Nowowiejską

Gmach Wydziału Architektury Politechniki Warszawskiej, w latach 1905-1922 położony na rogu ul. Koszykowej i Wielkiej

Po likwidacji i rozparcelowaniu ogrodów folwarku i pałacyku „Koszyki” (co nastąpiło w 1899 roku) znajdującego się wcześniej na przedłużeniu ulicy Wielkiej została ona wytyczona aż do ul. Nowowiejskiej (w miejscu dzisiejszego placu Politechniki)^[8]. Zabudowa tego ostatniego odcinka zaczęła się w 1905 roku, od wybudowania V Carskiego Gimnazjum Męskiego, przejętego w 1915 roku przez Wydział Architektury Politechniki Warszawskiej na rogu Wielkiej i Koszykowej.

Podczas gdy wcześniejszy odcinek ul. Wielkiej zwany był Nowo-Wielką, ten odcinek był nazywany przez warszawiaków ulicą Nowo-Nowo-Wielką. W 1922 roku został oficjalnie nazwany ulicą Lwowską.

Ważniejsze obiekty (na całym przebiegu)

Gmach Wydziału Architektury Politechniki Warszawskiej (przy ul. Koszykowej 55)
Cmentarz Świętokrzyski
Kamienica przy ul. Poznańskiej 21 w Warszawie
Dworzec Wiedeński, później, budowany od 1932 roku Dworzec Główny
zabytki opisane w hasłach o ulicach Poznańskiej i Lwowskiej

Ulica w kulturze masowej

Ulicę Wielką wspomina Leopold Tyrmand w powieści Zły (1955)^[9]:

Po ulicy Wielkiej pozostała jezdnia i krawężniki trotuarów, też skazane na zagładę. W gruncie rzeczy ulica Wielka, nawet w dobie swego rozkwitu, nie miała sobie nic z wielkości. Stanowiła zaplecze ulicy Marszałkowskiej. Mieściły się przy niej drugorzędne jadłodajnie i kawiarnie pełne zakamarków, stołów bilardowych, bukmacherów i ściszonych rozmów na tematy wyścigowych afer (...).

Upamiętnienie

Tablice upamiętniające nieistniejące skrzyżowania ulic: Chmielnej i Wielkiej oraz Wielkiej i Śliskiej, wmurowane w chodnik placu Defilad w 1955^[10].

Uwagi

↑ Droga, początkowo narolna, istniała tu od 1774 roku i nazywała się drogą Jerozolimską. W latach 1823–1824 droga została przekształcona w szeroką aleję, obsadzoną 4–8 rzędami topól. Była zwana wtedy ulicą Jerozolimską, ale od 1808 roku pojawiała się nazwa Aleja Jerozolimska, która obowiązywała do 1916 albo 1919 roku, zastąpiona wtedy przez obecną nazwę w liczbie mnogiej – Aleje Jerozolimskie (Zieliński, 1995).

Przypisy

↑ ^a ^b Pałac Kultury i Nauki. Pascal Travel Club. [dostęp 2014-09-21]. [zarchiwizowane z [brak tego adresu] (2015-06-29)].
↑ Skorowidz mieszkańców miasta Warszawy z przedmieściami na rok 1854 ułożony pod kierunkiem Zarządu Policyi. [dostęp 2014-09-21]. [zarchiwizowane z [brak tego adresu] (2016-04-09)].
↑ Wojciech Jabłonowski: Warszawska Straż Ogniowa (1936−1939). Warszawa: Komenda Główna Państwowej Straży Pożarnej, 2001, s. 48. ISBN 83-903916-5-1.
↑ Jarosław Zieliński: Atlas dawnej architektury ulic i placów Warszawy. Tom 2 Canaletta–Długosza. Biblioteka Towarzystwa Opieki nad Zabytkami, 1995, s. 55. ISBN 83-9066291-4.
↑ Paweł E. Weszpiński: Mapa nr 1. Getto warszawskie. Granice przed wielką akcją likwidacyjną. [w:] Barbara Engelking, Jacek Leociak, Getto warszawskie. Przewodnik po nieistniejącym mieście. Warszawa: Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów, 2013. ISBN 978-83-63444-27-3.
↑ Jarosław Zieliński: Realizm socjalistyczny w Warszawie. Warszawa: Fundacja Hereditas, 2009, s. 414. ISBN 978-83-927791-3-1.
↑ Limeryki dedykowane PKiN. um.warszawa.pl, 2005-02-03. [dostęp 2014-09-21]. [zarchiwizowane z tego adresu (2024-03-29)].
↑ Zieliński 2003 ↓, s. 140.
↑ Leopold Tyrmand: Zły. Warszawa: Wydawnictwo Czytelnik, 1990, s. 158. ISBN 83-07-01982-6.
↑ Stanisław Ciepłowski: Napisy pamiątkowe w Warszawie XVII-XX w.. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1987, s. 47. ISBN 83-01-06109-X.

Bibliografia

Jarosław Zieliński: Atlas dawnej architektury ulic i placów Warszawy. T. 1. Towarzystwo Opieki nad Zabytkami, 1995, seria: Biblioteka TOnZ. ISBN 83-902793-5-5.
Jarosław Zieliński: Atlas dawnej architektury ulic i placów Warszawy. T. 9. Towarzystwo Opieki nad Zabytkami, 2003, seria: Biblioteka TOnZ. ISBN 83-88372-24-6.

Linki zewnętrzne

Mapy Warszawy pokazujące przebieg ul. Wielkiej:
zdjęcia ulicy i kamienic:
- zdjęcia ul. Wiejskiej w serwisie Warszawa1939.pl przed 1939 rokiem
- zdjęcia kamienic przy ul. Wielkiej z roku 1941. warszawa1939.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-01-27)].

[2] Droga, początkowo narolna, istniała tu od 1774 roku i nazywała się drogą Jerozolimską. W latach 1823–1824 droga została przekształcona w szeroką aleję, obsadzoną 4–8 rzędami topól. Była zwana wtedy ulicą Jerozolimską, ale od 1808 roku pojawiała się nazwa Aleja Jerozolimska, która obowiązywała do 1916 albo 1919 roku, zastąpiona wtedy przez obecną nazwę w liczbie mnogiej – Aleje Jerozolimskie (Zieliński, 1995).

[P-1] Pałac Kultury i Nauki. Pascal Travel Club. [dostęp 2014-09-21]. [zarchiwizowane z [brak tego adresu] (2015-06-29)].

[M-3] Skorowidz mieszkańców miasta Warszawy z przedmieściami na rok 1854 ułożony pod kierunkiem Zarządu Policyi. [dostęp 2014-09-21]. [zarchiwizowane z [brak tego adresu] (2016-04-09)].

[4] Wojciech Jabłonowski: Warszawska Straż Ogniowa (1936−1939). Warszawa: Komenda Główna Państwowej Straży Pożarnej, 2001, s. 48. ISBN 83-903916-5-1.

[5] Jarosław Zieliński: Atlas dawnej architektury ulic i placów Warszawy. Tom 2 Canaletta–Długosza. Biblioteka Towarzystwa Opieki nad Zabytkami, 1995, s. 55. ISBN 83-9066291-4.

[6] Paweł E. Weszpiński: Mapa nr 1. Getto warszawskie. Granice przed wielką akcją likwidacyjną. [w:] Barbara Engelking, Jacek Leociak, Getto warszawskie. Przewodnik po nieistniejącym mieście. Warszawa: Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów, 2013. ISBN 978-83-63444-27-3.

[7] Jarosław Zieliński: Realizm socjalistyczny w Warszawie. Warszawa: Fundacja Hereditas, 2009, s. 414. ISBN 978-83-927791-3-1.

[D-8] Limeryki dedykowane PKiN. um.warszawa.pl, 2005-02-03. [dostęp 2014-09-21]. [zarchiwizowane z tego adresu (2024-03-29)].

[CITEREFZieliński2003140-9] Zieliński 2003 ↓, s. 140.

[10] Leopold Tyrmand: Zły. Warszawa: Wydawnictwo Czytelnik, 1990, s. 158. ISBN 83-07-01982-6.

[11] Stanisław Ciepłowski: Napisy pamiątkowe w Warszawie XVII-XX w.. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1987, s. 47. ISBN 83-01-06109-X.

[1]

[a]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]