Zawiercie położone jest w środkowej części Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej u źródeł Warty (które znajduje się w dzielnicy Kromołów) oraz Czarnej Przemszy (w dzielnicy Bzów). Rzeki płyną początkowo jedną doliną, a następnie, rozdzielone przez Kuestę Jurajską, zamieniają się w dopływy odpowiednio Odry i Wisły. Miasto leży zatem w dorzeczu dwóch głównych rzek Polski jednocześnie.
Pod Zawierciem znajdują się pokłady rud ołowiu, cynku i srebra, a także pewne ilości uranu, które nie są eksploatowane. Kiedyś wydobywano także rudy żelaza i węgiel brunatny[4].
Miejscowość ma metrykę średniowieczną i istniała już w XV wieku. Wymieniona w łacińskojęzycznym dokumencie z 1431, odnotowującym we fragmencie duas fabricas... zawyerczska istnienie w Zawierciu oraz w Blanowicach dwóch fabryk, czyli zakładów rzemieślniczych, prawdopodobnie kuźnic[8]. Po raz kolejny w 1437 odnotowana została jako Zawiercze[9][10].
Nazwa Zawiercie pochodzi od wyrażenia przyimkowego za Wartą, czyli miejscowości leżącej za rzeką Wartą[9][11]. Źródła tej rzeki znajdują się właśnie w Kromołowie, który był niegdyś samodzielnym miastem, a obecnie po przyłączeniu do Zawiercia stanowi jego dzielnicę. Sama nazwa „Warta” pochodzi natomiast od rzeczownika wart, oznaczającego wartki prąd rzeki. Istnieje również teoria, że nazwa miasta pochodzi od osadników, którzy zawiercili (okrążyli) teren osady[12].
Znacznie wcześniej notowane są miejscowości, które Zawiercie wchłonęło w historycznym, urbanizacyjnym procesie rozwoju miasta. Pierwsza wzmianka o jednej z obecnych dzielnic Zawiercia pochodzi już z 1220 z dokumentu biskupa krakowskiegoIwo Odrowąża[13], w którym jako osobna wieś wymieniona jest w staropolskiej formie Zirkowycze obecna dzielnica Żerkowice[14].
Miasto powstało w wyniku połączenia wielu miejscowości, które zostały zanotowane w dokumentach historycznych. W latach (1470–1480) Jan Długosz w księdze Liber beneficiorum dioecesis Cracoviensis wymienia wsie, które w procesach urbanizacyjnych stały się częścią miasta jak Kromołów w formie Cromolow, Żerkowice w formie Zirkowycze, Bzów w formie Bzow, Karlin w formie Carlyn, Łośnice w formie Losznycze czy Blanowice w formie Bylanowycze[15].
Zawiercie powstało w procesie urbanizacji, czyli rozbudowy i połączenia mniejszych miejscowości w jeden organizm miejski. Na jego historię składa się historia wielu małych osad i wsi. W XII wieku na terenie dzisiejszego miasta istniała wieś Kromołów (obecnie dzielnica Zawiercia). W XIV wieku przechodził tędy szlak handlowy z Krakowa do Poznania. Historia miejscowości o nazwie Zawiercie zaczyna się w XV wieku. Za panowania Bolesława V, księcia opolskiego, wymieniono osadę w dokumencie nadającym grunty i zezwolenie na zbudowanie karczmy oraz kuźnic Mikołajowi Czenarowi. Spisany po łacinie dokument historyczny z 1431 roku po raz pierwszy wymienia nazwę Zawiercie we fragmencie inter duas fabricas videlicet zwyerczska et inter Bylanowska... penes piscinam inferiorem Zawyerczsky[10].
W XV wieku następuje rozwój hutnictwa żelaza, które opierało się o pracę manufaktur oraz kuźnic napędzanych kołami wodnymi. Od XV do XIX wieku miejscowość miała wielu właścicieli. W XVI wieku miejscowość leżała w powiecie lelowskimwojewództwa krakowskiego w Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Regest poborowy powiatu lelowskiego, historyczny dokument podatkowy z 1581 roku, zanotował, że we wsi Zawierczice podatki płacili Padniowski – od 2,5 łanakmiecego, 1 sołtysiego oraz kuźnicy – oraz Stanisław Marciszek – od 2 zagrodników bez roli, trzykołowej kuźnicy i 9 robotników. Podatki za trzykołową kuźnicę i 8 robotników uiszczał również niejaki Nicz[10].
W końcu XVIII wieku istniały dwie sąsiadujące miejscowości: Zawiercie Większe, w którym znajdował się tartak oraz Zawiercie Małe z fryszerką. Pod względem administracyjnym Zawiercie Małe było wsią – gromadą przynależną do gminy Kromołów. Funkcje administracyjne w Zawierciu pełnili sołtysi w ramach samorządu gminnego[18].
Najstarszą dzielnicą miasta jest Kromołów ze źródłami rzeki Warty, o którym pierwsza wzmianka pochodzi z 1193 roku. W 1561 roku tamtejszy kościół został zamieniony na zbór ariański[19]. Dzielnica ta największy rozkwit przeżywała w latach 1831–1860 a to za sprawą mieszkających w nim sukienników i płócienników.
Na przełomie XIX i XX wieku powstało Duże Zawiercie, zwane też Zawierciem Nowym lub Nowym Światem – rozmieszczone ono było wokół drogi biegnącej do Poręby. W 1827 liczyło ono tylko 56 domostw i 289 mieszkańców. Istniejące obok Zawiercie Małe, położone po prawej stronie Warty przy drodze wiodącej do Marciszowa, liczyło 10 domów i 129 mieszkańców. W latach 1867–1914 leżało ono w zaborze rosyjskim w granicach powiatu będzińskiego w guberni piotrkowskiej[18].
Na rozwój Zawiercia mocno wpłynęła biegnąca przez miejscowość Kolej Warszawsko-Wiedeńska oraz rozbudowana sieć dróg bitych. 1 grudnia 1847 roku przez Zawiercie po raz pierwszy przejechał pociąg. W ten sposób otwarto planowany ruch z Częstochowy do Ząbkowic linią jednotorową. Ruch kolejowy dwutorowy z Koluszek do Ząbkowic uruchomiono w 1881 roku. Spowodowało to rozwój ruchu pasażerskiego i towarowego oraz handlu i przemysłu. W latach 70. XIX wieku rodzina Reichów zbudowała w mieście pierwszy przemysłowy zakład – Fabrykę Szkła S.A. Reich i Spółka. Stacja i dworzec II klasy zostały uruchomione w 1890 roku, a w kwietniu 1914 roku został oddany do użytku obecny dworzec kolejowy. Biegnąca przez Zawiercie linia kolejowa była jednym z istotnych czynników, który skłonił Żydówberlińskich Ginsbergów do zakupu od małżonków Pławner z Żarek przędzalni bawełny funkcjonującej od 1833 roku. Równocześnie z budową i rozbudową zakładów braci Ginsbergów w 1875 roku została uruchomiona przez Carla Braussa Fabryka sztucznej wełny w Zawierciu[18].
Druga połowa XIX wieku była okresem dużego rozwoju przemysłu w mieście. W Zawierciu funkcjonowały wówczas różne zakłady i przedsiębiorstwa metalowe. W 1893 roku powstała Fabryka Odlewów Żelaza i Budowy Maszyn „Sambor i Krawczyk” i, niemal równocześnie, „Ernest Erbe”. Powstały również „Ferrum”, „Ułan”, „Poręba” koło Zawiercia, „Liniarnia”, „Jan Mecner”, Fabryka Opakowań Blaszanych, „Suchy Element Elektryczny”, i uruchomiona w 1901 roku Huta Zawiercie. Jest rzeczą charakterystyczną, że niektóre zakłady i fabryki sytuowały się w pobliżu Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej, a dla odległych od linii kolejowych fabryk montowano bocznice kolejowe. Na terenie Zawiercia uruchomiono kopalnie węgla brunatnego i rudy żelaza. W 1897 roku powstała huta Towarzystwa Akcyjnego Sosnowieckich Fabryk Rur i Żelaza „Hulczyński”[18].
Po nabyciu gruntów na posiedzeniu Zarządu Towarzystwa Akcyjnego Zawiercie (TAZ) 1 sierpnia 1878 roku podjęto ustalenia o budowie osiedla robotniczego TAZ. W tym też czasie zbudowano wiele szkół, kaplic, kościołów (w tym kościół „Piotra i Pawła”) i parków. Z 1893 roku pochodzą pierwsze wiadomości o funkcjonowaniu w Zawierciu Polskiej Partii Socjalistycznej. W 1894 roku w fabryce tkackiej w Zawierciu został zorganizowany jeden z pierwszych w Królestwie Kongresowym strajków, złamany po zwolnieniu kilkuset robotników i sprowadzeniu łamistrajków z okolic Wolbromia i Miechowa.
W latach I wojny światowej ponad 30-tysięczna osada fabryczna Zawiercie posiadała okazały dworzec kolejowy, liczne fabryki oraz zakłady pracy; nie miała jednak praw i struktury miejskiej. Prawa miejskie Zawiercie nabyło 1 lipca 1915 roku.
W okresie I wojny światowej w Zawierciu wzrosło bezrobocie, a to za sprawą zmniejszenia zatrudnienia w przedsiębiorstwie TAZ i zamknięciu huty Huldczyńskiego. Mieszkańcy Zawiercia jeździli na tereny okupacji austro-węgierskiej w celu kupna żywności, która była tam znacznie tańsza niż na terenie okupacji niemieckiej.
Po I wojnie światowej Zawiercie znalazło się w granicach II Rzeczypospolitej i weszło w skład województwa kieleckiego[6]. Rozwój miejscowości w latach 1919–1939 determinowały następujące kwestie: działalność organów administracyjnych, właściwe gospodarowanie majątkiem komunalnym i powierzonymi funduszami, funkcjonowanie przedsiębiorstw i zakładów, problemy bezrobocia, sprawy mieszkaniowe oraz działania władz administracyjnych w celu złagodzenia skutków trudnych warunków socjalnych życia mieszkańców. Nadal jednak było miastem przemysłowym.
W 1924 roku erygowano parafię ewangelicko-augsburską w Zawierciu. W 1926 roku miejscowość otrzymała prawa miejskie. Utworzenie powiatu zawierciańskiego w 1927 roku wprowadziło pewne ożywienie w życiu miasta, głównie kulturalnym a to za sprawą Chóru Towarzystwa Śpiewaczego „Lira”[18].
W okresie międzywojennym w publicystyce pojawia się nazwa „Zawiercie – miasto wymarłe” lub „miasto bezrobotnych”. W związku z bardzo wysokim bezrobociem w mieście prawie 3/4 jego mieszkańców żyło z opieki społecznej[20]. W związku z tym w mieście zaznaczają się silne wpływy komunistyczne (np. w wyborach w 1928 roku listy komunistyczne zdobywają 24,6 procent głosów, gdy na PPS głosuje 7,8 wyborców). Działał tu od 1928 roku Władysław Gomułka[21].
18 kwietnia 1930 roku doszło do tzw. „Krwawego Piątku”. Grupa bezrobotnych zebrała się przed Domem Ludowym fabryki włókienniczej Towarzystwa Akcyjnego Zawiercie, gdzie miano wypłacać zasiłki. W związku z brakiem wypłaty udano się pod magistrat, który po odmowie wypłat zaatakowano i zdobyto. Po usunięciu bezrobotnych przez policję na ulicach miasta doszło do walk zbrojnych, w których wzięło udział ok. 3,5 tys. osób. Budowano barykady. Zginęły 3 osoby[22].
Od 1936 roku poprawiała się stopniowo sytuacja finansowa i możliwości zatrudnieniowe przedsiębiorstw zawierciańskich.
W 1939 roku Zawiercie włączone zostało do III Rzeszy (do rejencji opolskiej w prowincji Śląsk, mimo braku przynależności do historycznego Śląska) i przemianowane w 1941 roku na Warthenau (nazwa niemiecka).
Przed II wojną światową społeczność żydowska Zawiercia liczyła około 5500 osób. Po wybuchu wojny 1 września 1939 roku rozpoczęły się szykany a wkrótce represje władz niemieckich wobec ludności żydowskiej. Zamknięto konta bankowe, ściągano kontrybucje, przejęto sklepy i warsztaty żydowskie, ludność musiała nosić opaski z Gwiazdą Dawida, zmienione później na żółte gwiazdy z czarnym napisem JUDE. Zabroniono wydawać Żydom paczek przysłanych z zagranicy. Zarekwirowano futra i biżuterię.
W 1941 roku powstaje dzielnica żydowska, potocznie nazywana gettem. Getto obejmowało początkowo obręb ulic Górnośląskiej, Aptecznej, Starego Rynku, Nowego Rynku, Hożej i Marszałkowskiej, z tym że Marszałkowska była wyłączona z getta. Oznaczało to, że ulica ta była traktowana jako aryjska – nie wolno było Żydom chodzić po ulicy, a mogli jedynie przemieszczać się na tyłach zabudowań.
Ludność żydowska Zawiercia (nazwa została zmieniona w maju 1941 roku na Warthenau) pracowała w dawnych zakładach bawełnianych, które służyły podczas wojny niemieckiej Luftwaffe jako potężne magazyny i warsztaty krawieckie. Doskonale się do tego nadawały, ponieważ zakład posiadał własną bocznicę kolejową i wiele hal. Przy reperacji odzieży lotników niemieckich pracowali tu przede wszystkim krawcy; oprócz tego pracowali także szewcy, ślusarze, monterzy czy elektrycy. Praca ta dawała względne bezpieczeństwo, bo posiadając Lichtbildausweis, dokument potwierdzający zatrudnienie, unikało się łapanek i wywózek do pracy w Rzeszy. Pracujący otrzymywali niemieckie karty na żywność i skromne pensje, dlatego Zawiercie było długo uważane za bezpieczne dla Żydów.
Na terenie Zawiercia działał polski ruch oporu, do którego także włączali się Żydzi. Getto zawierciańskie odwiedził Mordechaj Anielewicz i nawoływał do tworzenia oporu. Po upadku powstania w getcie warszawskim w maju 1943 roku władze niemieckie poszukiwały uciekinierów z Warszawy, którzy mogli ukrywać się na terenie miasta. Działała tu także grupa szmuglująca ludność żydowską przez Słowację na Węgry, a potem dalej do Palestyny.
Likwidacja zagłębiowskich gett rozpoczyna się 1 sierpnia 1943 roku. Zawierciańscy Żydzi żyli jednak nadzieją, że Warthenau ominie deportacja ze względu na fabrykę Luftwaffe; byli przekonani, że są potrzebni dla III Rzeszy. To złudzenie trwało ponad 3 tygodnie. Pod koniec sierpnia górę wzięła ideologia i zapadła decyzja o likwidacji getta w Zawierciu. Dwa dni przed planowaną akcją likwidacji władze niemieckie, na czele z burmistrzem Wilhelmem Frickiem, kłamliwie zapowiadały przesiedlenie ludności żydowskiej do Lublina, gdzie miało nastąpić osiedlenie. Akcja likwidacyjna rozpoczęła się w nocy z 25/26 sierpnia 1943 roku i trwała dwa dni do 27 sierpnia.
Nadzorowało ją gestapo katowickie, opolskie, lublinieckie i zawierciańskie z szefem Gestapo w Zawierciu Roterem. Kilka tysięcy Żydów wyjechało transportami do KL Auschwitz – Birkenau. Po akcji rozpoczęło się przeszukiwanie getta. Tych, którzy nie chcieli się podporządkować decyzjom władz nazistowskich, ukrywali się w utworzonych wcześniej kryjówkach lub byli dziećmi samotnie błąkającymi się po mieście, rozstrzeliwano na miejscu lub na terenie cmentarza żydowskiego. Jednym z zastrzelonych – tylko dlatego, że odmówił wykonania polecenia Rotera, aby publicznie nakłonić Żydów do oddawania resztek kosztowności – był jedyny w powiecie żydowski lekarz Andrzej Lewkowicz, absolwent Sorbony. Ostatni 400 osobowy transport z Zawiercia do Auschwitz wyjechał 18 października 1943 roku[23].
Miasto zostało zajęte 20 stycznia 1945 roku przez jednostki 125 Dywizji Piechoty 21 Armii 1 Frontu Ukraińskiego Armii Czerwonej. Po wojnie ku czci poległych wzniesiono pomnik nieznanego żołnierza przy ówczesnej ul. Nowotki oraz pomnik ku czci żołnierzy radzieckich przy torze kolejowym[24].
Okres po II wojnie światowej to okres rozwoju miasta. W kwietniu i maju 1945 roku produkcję podjęły fabryki „Poręba” i „Ferrum”, w czerwcu uruchomiono Hutę Szkła, a w lutym 1945 roku hutę „Zawiercie”. Na tle trudnej sytuacji płacowej i aprowizacyjnej w niektórych zakładach Zawiercia i okolic miały miejsce strajki w latach 1945–1947. Najbardziej zdecydowany protest miał miejsce w hucie „Zawiercie” w marcu 1947 roku.
W latach 1945–1962 nastąpiła odbudowa miasta ze zniszczeń wojennych oraz jego znaczna rozbudowa. Odremontowano kilkanaście tysięcy mieszkań oraz kilkaset budynków gospodarczych. Wybudowane zostało osiedle ZOR. Od 1948 roku Zawiercie stało się powiatem miejskim. W 1961 roku miasto liczyło 38 730 mieszkańców zajmując powierzchnię 17,54 km². W okresie PRL wybudowano na rzece Warcie 4 mosty. W mieście funkcjonowało 9 szkół podstawowych, 10 zawodowych, 2 licea ogólnokształcące, basen pływacki, 3 szpitale i kilkanaście przychodni[18].
W latach 80. XX wieku zostały utworzone różne firmy i przedsiębiorstwa, m.in. „Awbud”, „Bodeko”, „Królmet”, „Szczęsny-Zjawiony”. Jednocześnie z procesem przekształceń przedsiębiorstw i zakładów pracy narasta proces zmniejszenia zatrudnienia.
Zapoczątkowana w 1989 roku transformacja ustrojowa zmieniła system gospodarowania i zarządzania zakładami pracy i przedsiębiorstwami. 27 grudnia 1995 roku przekształcono hutę „Zawiercie” w jednoosobową spółkę akcyjną Skarbu Państwa.
W latach 90. XX wieku uwydatniły się trudne problemy zatrudnieniowe i mieszkaniowe. Przestało funkcjonować budownictwo komunalne i zakładowe. Dla Spółdzielni Mieszkaniowej „Hutnik” w Zawierciu przekazano z budżetu miasta środki finansowe za zrealizowaną infrastrukturę i zagospodarowanie terenu osiedla „Argentyna”. Rozpoczęto realizację zadania inwestycyjnego „Kosowska Niwa”. W 1998 roku zaadaptowano na mieszkania hotel przy ul. Rataja. W końcu lat 90. XX wieku władze miejskie rozpoczęły budowę dwóch budynków mieszkalnych przy ul. Dojazd. W 1994 roku oddano do użytku gmach Telekomunikacji Polskiej S.A., a w 2001 roku oddano do użytku halę sportową mieszczącą się w pobliżu ulic Wierzbowej i Blanowskiej.
Od 1999 roku miasto jest stolicą powiatu zawierciańskiego.
Według danych z 2002 roku użytki rolne w Zawierciu obejmują 59%, a użytki leśne 20% powierzchni miasta[25].
Komunikacja miejska obsługiwana przez ZKM Zawiercie (12 linii miejskich i podmiejskich). Ponadto przez Zawiercie kursuje wiele linii autobusowych i minibusowych organizowanych przez prywatne przedsiębiorstwa transportowe. Zawiercie posiada dogodne połączenia autobusowe m.in. z Krakowem, Katowicami, Częstochową, Olkuszem czy Myszkowem.
22 października 2000 na stadionie w Zawierciu mecz rozegrała reprezentacja Polski w piłce nożnej kobiet (POL-JUG 3:2). 10 kwietnia 2011 na tym samym stadionie mecz rozegrała reprezentacja Polski do lat 17 (POL-ANG 4:1).
Internetowe Radio Zawiercie pierwszą audycję wyemitowało 14 sierpnia 2018 roku[37]. W grudniu 2018 r. rozpoczęło nadawanie we wszystkie dni robocze a obecnie nadaje na częstotliwości 105,4FM[38][39].
↑Jan Natanson-Leski. Nazwy plemienne w Polsce. Cz. 2. „Onomastica. Pismo poświęcone nazewnictwu geograficznemu i osobowemu oraz innym nazwom własnym”. 5 (2), s. 424, 1959. Witold Taszycki – redaktor naczelny. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo. ISSN0078-4648. [dostęp 2022-06-19]. [zarchiwizowane z adresu]. Cytat: […] i Zawiercie, i cały prawie bieg Wiercicy to już ziemia krakowska […]. (pol.).
↑Boleslaus dux Opoliensis in Silesia, Germano cuidam varia privilegia in terra zua Piliciensi donat, [w:] J.J.BartoszewiczJ.J., Codex diplomaticus Poloniae, Warszawa 1858, s. 395–397.
↑Maria Malec: Słownik etymologiczny nazw geograficznych Polski. Warszawa 2003.
↑Julian Zinkow: Orle Gniazda i krajobrazy jurajskie. Warszawa: Sport i Turystyka, 1988, s. 274. ISBN 83-217-2415-8.
↑Stefan Krakowski, Alfred Czarnota: Dzieje Częstochowy od zarania do czasów współczesnych. Katowice: Śląsk, 1964, s. 28–31.
↑Franciszek Kulczycki, „Monumenta mediiaevi historica res gestas Poloniae illustrantia”, Tomus IX, Cracoviae, 1886, s. 27.
↑Joannis Długosz Senioris Canonici Cracoviensis, „Liber Beneficiorum”, Aleksander Przezdziecki, Tom II, Kraków 1864, s. 205.
↑Walenty Roździeński, Officina ferraria abo huta i warstat z kuźniami szlachetnego dzieła żelaznego przez Walentego Roździeńskiego teraz nowo wydana, Kraków 1612.
↑MartaM.KossakowskaMartaM., Historia [online] [dostęp 2014-03-02].
↑Adam Leszczyński „Skok w nowoczesność” Instytut Studiów Politycznych PAN. ISBN 978-83-64091-02-5, s. 295.
↑Ewa Maria Ożóg, Władysław Gomułka. Biografia polityczna, t. I, Wydawnictwo Spółdzielcze, Warszawa 1989, s. 29 ISBN 83-209-0716-0.
↑Ewa Maria Ożóg „Władysław Gomułka. Biografia polityczna.” t. I Wydawnictwo Spółdzielcze Warszawa 1989 str. 38 ISBN 83-209-0716-0.
↑„Zarys historii społeczności Żydów w Zawierciu podczas II wojny światowej”. Pr. Zbiorowa. Zawiercie 2015.
↑Rada Ochrony Pomników Walki i Męczeństwa „Przewodnik po upamiętnionych miejscach walk i męczeństwa lata wojny 1939- 1945”, Sport i Turystyka 1988, ISBN 83-217-2709-3, s. 296.
Praca zbiorowa: Miasta polskie w tysiącleciu, tom I, województwo katowickie, hasło „Zawiercie”. Wrocław, Warszawa, Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich. Ossolineum, 1965, s. 485–486.
Ebensee, Austria
Ponte Lambro, Włochy
Kamieniec Podolski, Ukraina
Dolný Kubín, Słowacja
Bornheim, Niemcy