Niccolò Machiavelli

Niccolò Machiavelli (1469–1527) – prawnik, filozof, pisarz społeczny i polityczny, historyk i dyplomata florencki, działający w okresie odrodzenia.

Książę (1513)

(wł. Il Principe, tłum. Krzysztof Żaboklicki, Warszawa 1984)

A B C Ć D E F G H I J K L Ł M N O Ó P Q R S Ś T U V W X Y Z Ź Ż

C

Ci, którzy wyłącznie dzięki szczęściu zostają z prywatnych ludzi książętami, zostają nimi z małym trudem, lecz z dużym utrzymują się; oni na skrzydłach lecą do celu, więc też w drodze nie napotykają żadnych przeszkód, wszystkie one występują dopiero później, gdy się już usadowili na tronie.
- Coloro è quali solamente per fortuna diventano, di privati principi, con poca fatica diventano, ma con assai si mantengano; e non hanno alcuna difficultà fra via, perché vi volano; ma tutte le difficultà nascono quando sono posti. (wł.)
- Źródło: rozdz. VII

D

Dla uniknięcia wojny nie należy nigdy dopuszczać do spotęgowania nieporządku, ponieważ nie uniknie się jej, lecz tylko na twoją niekorzyść odwlecze.
- Non si debbe mai lasciare seguire uno disordine per fuggire una guerra, perché la non si fugge, ma si differisce a tuo disavvantaggio. (wł.)
- Źródło: rozdz. III
- Zobacz też: wojna

Do takich uporządkowanych i dobrze rządzonych państw nam współczesnych należy Francja, która ma wiele dobrych urządzeń, na których oparta jest swoboda i bezpieczeństwo króla, a najważniejszą z nich jest parlament i jego powaga. Ten bowiem, kto urządził to państwo, znając ambicję i butę możnowładców i sądząc, że dla ich poskromienia trzeba nałożyć im wędzidła, a z drugiej strony znając nienawiść ludu ku możnym, wynikłą ze strachu, pragnął państwo przed jednymi i drugimi zabezpieczyć; lecz nie chciał, by było to wyłączną troską króla, aby ten nie potrzebował narażać się na starcie z możnymi, gdyby popierał lud, lub z ludem, gdyby popierał możnych; dlatego też sędzią ustanowił trzeciego, aby ten, nie obciążając tym króla, chłostał możnych i brał w opiekę słabszych. Trudno o lepszy i rozumniejszy ustrój i o skuteczniejsze zabezpieczenie króla i królestwa.
- Źródło: rozdz. XIX

G

Gubi sam siebie ten, kto drugiego czyni potężnym, gdyż tworzy się tę potęgę zręcznością lub siłą, a jedno i drugie budzi nieufność u tego, który stał się potężnym.
- Chi è cagione che uno diventi potente, ruina; perché quella potenzia è causata da colui o con industria o con forza; e l’una e l’altra di queste dua è sospetta a chi è diventato potente. (wł.)
- Źródło: rozdz. III

K

Krzywdy powinno się wyrządzać wszystkie naraz, aby krócej doznawane, mniej tym samym krzywdziły, natomiast dobrodziejstwa świadczyć trzeba po trosze, aby lepiej smakowały.
- Le iniurie si debbono fare tutte insieme, acciò che, assaporandosi meno, offendino meno: è benefizii si debbono fare a poco a poco, acciò che si assaporino meglio. (wł.)
- Źródło: rozdz. VIII

L

Lepiej jest być gwałtownym niż oględnym, gdyż szczęście jest jak ta kobieta, którą trzeba koniecznie bić i dręczyć, aby ją posiąść.
- Sia meglio essere impetuoso che respettivo, perché la fortuna è donna: ed è necessario, volendola tenere sotto, batterla e urtarla. (wł.)
- Źródło: rozdz. XXV
- Zobacz też: szczęście

Ludzie będą zawsze dla ciebie źli, jeżeli konieczność nie zmusi ich do tego, by byli dobrzy.
- Li uomini sempre ti riusciranno tristi, se da una necessità non sono fatti buoni. (wł.)
- Źródło: rozdz. XXIII

Ludzie prędzej puszczają w niepamięć śmierć ojca niż stratę ojcowizny.
- Li uomini sdimenticano più presto la morte del padre che la perdita del patrimonio. (wł.)
- Źródło: rozdz. XVII
- Zobacz też: człowiek

Ludzie są zawsze nieprzyjaciółmi przedsięwzięć, w których widzą trudności.
- Li uomini sono sempre nimici delle imprese dove si vegga difficultà. (wł.)
- Źródło: rozdz. X

Ludzie szkodzą z bojaźni lub przez nienawiść.
- Li uomini offendono o per paura o per odio. (wł.)
- Źródło: rozdz. VII

Ludzie tak są prości i tak naginają się do chwilowych konieczności, że ten, kto oszukuje, znajdzie zawsze takiego, który da się oszukać.
- E sono tanto semplici li uomini, e tanto obediscano alle necessità presenti, che colui che inganna troverrà sempre chi si lascerà ingannare. (wł.)
- Źródło: rozdz. XVIII

M

Miłość trzymana jest węzłem zobowiązań, który ludzie, ponieważ są nikczemni, zrywają, skoro tylko nadarzy się sposobność osobistej korzyści, natomiast strach jest oparty na obawie kary; ten więc nie zawiedzie nigdy.
- L’amore è tenuto da uno vinculo di obbligo, il quale, per essere li uomini tristi, da ogni occasione di propria utilità è rotto; ma il timore è tenuto da una paura di pena che non abbandona mai. (wł.)
- Źródło: rozdz. XVII
- Zobacz też: miłość

Musicie bowiem wiedzieć, że dwa są sposoby prowadzenia walki (…) trzeba przeto być lisem (…) i lwem.
- Dovete adunque sapere come sono due generazioni da combattere (…) bisogna, adunque, essere volpe (…) e leone. (wł.)
- Źródło: rozdz. XVIII
- Zobacz też: walka

N

Najważniejszą podstawą wszystkich państw (o silnych fundamentach) tak nowych, jak starych i mieszanych są dobre prawa i dobre wojsko (…).
- È principali fondamenti che abbino tutti li stati, cosí nuovi come vecchi o misti, sono le buone legge e le buone arme. (wł.)
- Źródło: rozdz. XII
- Zobacz też: państwo

Należy bowiem pamiętać, że ludzi trzeba albo potraktować łagodnie albo wygubić, gdyż mszczą się za błahe krzywdy, za ciężkie zaś nie mogą. Przeto gdy się krzywdzi człowieka, należy czynić to w ten sposób, aby nie trzeba było obawiać się zemsty.
- Per il che si ha a notare che li uomini si debbono o vezzeggiare o spegnere; perché si vendicano delle leggieri offese, delle gravi non possono: sí che l’offesa che si fa all’uomo debbe essere in modo che la non tema la vendetta. (wł.)
- Źródło: rozdz. III
- Zobacz też: zemsta

Nie jest przeto koniecznym, by książę posiadał wszystkie owe zalety, które wskazałem, lecz jest bardzo potrzebnym, aby wydawało się, że je posiada. Śmiem nawet powiedzieć, że gdy się je ma i stale zachowuje, przynoszą szkodę, gdy zaś wydaje się, że się je ma, przynoszą pożytek; powinien więc książę uchodzić za litościwego, dotrzymującego wiary, ludzkiego, religijnego, prawego i być nim w rzeczywistości, lecz umysł musi mieć skłonny do tego, by mógł i umiał działać przeciwnie, gdy zajdzie potrzeba.
- Źródło: rozdz. XVIII
- Zobacz też: polityk

Nie rozumieją się na rzeczy ci, którzy wzorują się wyłącznie na lwie. Otóż mądry pan nie może ani powinien dotrzymywać wiary, jeżeli takie dotrzymywanie przynosi mu szkodę i gdy zniknęły przyczyny, które spowodowały jego przyrzeczenie.
- Coloro che stanno semplicemente in sul lione, non se ne intendano. Non può per tanto uno signore prudente, né debbe, osservare la fede, quando tale osservanzia li torni contro e che sono spente le cagioni che la feciono promettere. (wł.)
- Źródło: rozdz. XVIII

P

Powszechna to wada ludzi nie pamiętać o burzy, gdy morze spokojne.
- Il che è comune defetto delli uomini, non fare conto nella bonaccia della tempesta. (wł.)
- Źródło: rozdz. XXIV

Przeto najlepszą twierdzą, jaka być może, jest przychylność ludu; chociażbyś bowiem miał twierdze, nie ocalą cię one, jeżeli cię nienawidzi lud, bo gdy ten chwyci za broń, nie braknie nigdy cudzoziemców, którzy przyjdą mu z pomocą.
- Però la migliore fortezza che sia, è non essere odiato dal populo; perché, ancora che tu abbi le fortezze, et il populo ti abbi in odio, le non ti salvono; perché non mancano mai à populi, preso che li hanno l’armie forestieri che li soccorrino. (wł.)
- Źródło: rozdz. XX

Przeto przezorny książę powinien obmyśleć sposób, aby obywatele zawsze i w każdej okoliczności odczuwali potrzebę jego rządu, wtedy stale będą mu wierni.
- E però uno principe savio debba pensare uno modo per il quale li sua cittadini, sempre et in ogni qualità di tempo, abbino bisogno dello stato e di lui: e sempre poi li saranno fedeli. (wł.)
- Źródło: rozdz. IX

R

Rozumny książę powinien, skoro ma po temu sposobność, podsycać zręcznie jakąś nieprzyjaźń przeciwko sobie, aby stać się jeszcze większym przez jej zgniecenie.
- Uno principe savio debbe, quando ne abbi la occasione, nutrirsi con astuzia qualche inimicizia, acciò che, oppresso quella, ne seguiti maggiore sua grandezza. (wł.)
- Źródło: rozdz. XX

T

Toteż widzimy, że wszyscy uzbrojeni prorocy zwyciężają, a bezbronni padają, czego przyczyną, oprócz powyższych rzeczy, jest i ta, że natura ludów jest zmienna, łatwo ich o czymś przekonać, lecz trudno umocnić w tym przekonaniu.
- Di qui nacque che tutt’i profeti armati vinsono, e li disarmati ruinorono. Perché, oltre alle cose dette, la natura de’ populi è varia; et è facile a persuadere loro una cosa, ma è difficile fermarli in quella persuasione. (wł.)
- Źródło: rozdz. VI

Trzeba przeto być lisem, by wiedzieć, co sidła, i lwem, by postrach budzić u wilków.
- Bisogna, adunque, essere volpe a conoscere è lacci, e lione a sbigottire è lupi. (wł.)
- Źródło: rozdz. XVIII

Tych, którzy stają się zależnymi, należy honorować i miłować, zwłaszcza gdy nie są chciwi.
- Quelli che si obbligano, e non sieno rapaci, si debbono onorare et amare; quelli che non si obbligano. (wł.)
- Źródło: rozdz. IX

W

W każdym mieście istnieją te rozbieżności interesów, które stąd pochodzą, że lud nie chce poddać się władzy i uciskowi możnych, a możni pragną rządzić ludem i uciskać go, te dwa sprzeczne dążenia wywołują jeden z trzech skutków: albo władzę książęcą, albo wolność, albo bezrząd.
- In ogni città si truovano questi dua umori diversi; e nasce da questo, che il populo desidera non essere comandato né oppresso dà grandi, e li grandi desiderano comandare et opprimere el populo; e da questi dua appetiti diversi nasce nelle città uno de' tre effetti, o principato o libertà o licenzia. (wł.)
- Źródło: rozdz. IX

Wielu miało i ma to przekonanie, że sprawy świata tak są kierowane przez los i Boga, iż ludzie swym rozumem nie mogą ich poprawić i są wobec nich bezradni; przeto mogliby sądzić, że nie warto zbytnio trudzić się tymi sprawami, lecz spuścić się na los. Takie przekonanie jest bardziej w naszych czasach rozpowszechnione z przyczyny wielkich zmian, które widziało się i widzi codziennie wbrew wszelkim ludzkim przypuszczeniom.
- E’ non mi è incognito come molti hanno avuto e hanno opinione che le cose del mondo sieno in modo governate dalla fortuna e da Dio che li uomini con la prudenzia loro non possino correggerle, anzi non vi abbino remedio alcuno; e per questo potrebbano iudicare che non fussi da insudare molto nelle cose, ma lasciarsi governare alla sorte. Questa opinione è suta più creduta ne’ nostri tempi per la variazione grande delle cose che si sono viste e veggonsi ogni dì, fuora di ogni umana coniettura. (wł.)
- Źródło: Il Principe, rozdz. XXV, 1814, s. 95.
- Zobacz też: Mikołaja Machiawella taktat o księciu, tłum. Antoni Sożański, Kraków 1868, s. 176.

Ż

Żadna rzecz nie przynosi mężowi, który świeżo wyrósł, takiej chwały, jak nowe prawa i nowe urządzenia przez niego stworzone. Gdy one są dobrze ułożone i mają w sobie cechy wielkości, zjednują mu poważanie i podziw.
- Veruna cosa fa tanto onore a uno uomo che di nuovo surga, quanto fa le nuove legge e li nuovi ordini trovati da lui. Queste cose, quando sono bene fondate e abbino in loro grandezza, lo fanno reverendo e mirabile. (wł.)
- Źródło: rozdz. XXVI
- Zobacz też: prawo

Żądza podbojów jest rzeczą bardzo naturalną i powszechną i zawsze, gdy je ludzie czynią z powodzeniem, zyskują pochwały, a nie naganę, lecz gdy chcą je czynić na wszelki sposób, wbrew możliwości, zasługują na naganę i popełniają błąd.
- È cosa veramente molto naturale et ordinaria desiderare di acquistare; e sempre, quando li uomini lo fanno che possano, saranno laudati, o non biasimati; ma, quando non possono, e vogliono farlo in ogni modo, qui è l’errore et il biasimo. (wł.)
- Źródło: rozdz. III

Inne

Cel uświęca środki.

Chcę iść do piekła, nie do nieba. W piekle będę miał towarzystwo papieży, królów i książąt, a w niebie są sami żebracy, mnisi, pustelnicy i apostołowie.
- Opis: ostatnie słowa

Czasami trzeba jako dobro oceniać mniejsze zło.

Człowieka, który uchodzi za lekkomyślnego, słabego, małodusznego i niezdecydowanego, otacza pogarda. Książę musi się tego wystrzegać.

Działanie Fortuny mogę porównać ze wzbierającą rzeką, której fale zalewają równinę. Fala powodziowa kieruje się tam, gdzie nic nie stawia oporu, gdzie nie ma zapór ani wałów ochronnych.

Gdyby nawet ze wszystkich wybrzeży rozrzucono po Atlantyku miliony wieńców i gdyby te miliony wieńców, pchane setkami wiatrów, płynęły z tysiącami wartkich prądów morskich – ocean był zbyt wielki, i tylko naiwny mógł wierzyć, że choć jeden, jedyny wieniec przedryfuje akurat nad spoczywającymi w głębinie. Nigdy nie oddadzą im honorów wojskowych. Czy widział ktoś „GRÓB NIEZNANEGO MARYNARZA” gdzieś na poczesnym miejscu w wielkim mieście?

Głównym znakiem bliskiego upadku chrześcijaństwa jest ta okoliczność, że ludy najbliżej stolicy chrześcijaństwa żyjące, najbardziej cnót chrześcijańskich są pozbawione. Gorszące przykłady Kurii rzymskiej stały się powodem, że lud włoski wyzuł się wszelkich pobożniejszych zasad i wszelkie prawie postradał uczucia religijne. Kościół i duchowieństwo najwięcej zawiniło, że my, Włosi, staliśmy się niedowiarkami i rozpustnikami.
- Opis: Niccolo napisał słynnego Księcia, którego postać tytułowa zainspirowana była osobą Cesare Borgii, syna papieża Aleksandra VI, brata Lucrezii, wł. polityka, kardynała, księcia Romanii.
- Źródło: J.H. Merle d’Aubigne Historia Reformacji XVI w, tom 1, s. 146.

Im bliżej jest się Rzymu, tym bardziej jest się niereligijnym.
- Zobacz też: Rzym

Jedna zmiana przygotowuje drugą.

Jedynym przedmiotem studiów władcy powinna być wojna. Pokój powinien traktować wyłącznie jako moment oddechu (…), który ma mu umożliwić przeprowadzenie planów wojennych.

Książę powinien zakładać, że wszyscy ludzie są źli i niechybnie się takimi okażą, ilekroć będą mieli ku temu sposobność.

Kto pragnie oszukać, zawsze spotka takiego, który oszukać w żaden sposób nie pozwoli.
- Źródło: Leksykon złotych myśli, wyboru dokonał Krzysztof Nowak, Warszawa 1998.

Ludzie wybierają najczęściej rozwiązania pośrednie, które są najgorsze ze wszystkich, a to dlatego, że nie potrafią być ani całkiem źli, ani całkiem dobrzy.

Nie tytuły zdobią ludzi, lecz ludzie tytuły.

Niepochlebny sąd o ludzie, z którym się tak często spotykamy, pochodzi stąd, że o ludzie każdemu wolno mówić otwarcie i bez obawy, nawet w państwie przez niego rządzonym o władcach zaś zawsze mówi się niesłychanie ostrożnie i z wielkim strachem.

Politykowi nie wolno być niewolnikiem własnych słów.

Przypadek rządzi ponad połową naszych działań, a my kierujemy resztą.

Reputacji politycznej nie buduje się na środkach, lecz na efektach.

Szczęście ma imię kobiety; jeśli chcesz je zdobyć, nie wahaj się użyć siły.
- Źródło: Elizabeth Adler, Kobiety rządzą światem, motto powieści

Władca, który pragnie zachować swoją pozycję, musi się nauczyć albo być dobrym, albo nie – zależnie od okoliczności.

Z walki ludu z wyższymi klasami pochodzą wszystkie prawa wydane w interesie wolności.
- Zobacz też: wolność

O Machiavellim

Czasy nam współczesne (…) przyniosą różnorodne refleksje nad dziełem Machiavellego, przyznawać się doń będą przedstawiciele najróżniejszych (i najbardziej odmiennych) nurtów ideowych i politycznych (Hitler czy Mussolini z jednej, a także w swym wybitnym dziele Nowoczesny książę włoski komunista Antonio Gramsci z drugiej strony).
- Autor: Stefan Bielański
- Źródło: Niccolò Machiavelli, Historie florenckie, 1990, wstęp