عمرو ابن العاص

عمرو بن العاص
اہم جانکاری
پورا ناں	عمرو بن العاص بن وائل بن ہاشم
نسب	بنو سہم ، قريش
لقب	أبو عبد الله
تريخ جم	۵۹۲ء
مقام جم	مکہ
تريخ وفات	۶۸۲ء
مقام وفات	مصر
اولاد	عبد اللہ بن عمرو
نسبی رشتے	پیو: عاص بن وائل السہمي ماں: نابغہ بنت خزيمہ بن حارث بن كلثوم اس دی ماں تو‏ں انہاں دے بھائی: عروة بن اثاثہ عدوی،عقبہ بن نافع
اسلام وچ
تريخ قبول اسلام	۸ ھ
اہم واقعے	مصر دی فتح

عمرو ابن العاص (۶۸۲ – ۵۹۲) اک عرب مسلما‏ن سن جیہڑے پیغمبر اسلام محمد دے سنگی تے صجابی سن۔ اوہ تے خالد بن ولید اکٹھے مسلما‏ن ہوۓ سن۔ عرب لڑایاں چ اوہ بہادری نال لڑے۔ شام چ رومی فوجاں نال لڑائی مکراں اوناں ناں مصر تے ہلہ بولن والی اک نکی جی عرب فوج دا کمانڈر بنایا گیا۔ اونے مصر تے عرباں ل‏ی مل ماریا۔

مدینہ چ جداں فسادیاں نے تیسرے خلیفہ عثمان ناں قتل کردتا تے عمرو معاویہ نال مصر دی حکومت دی شرط اُتے رلیا تے معاویہ دی فوج چ علی نال صفین دی لڑائی لڑی۔ ثالثی ویلے اوس نے ابو موسی اشعری نال دھوکہ کیندا تے طے شدہ گل کہ امیر المومنین علی کرم اللہ وجہہ الکریم تے معاویہ داوتھ‏ے دی معزولی دی بجائے اسنے معاویہ دی بحالی تے علی ناں اتارن دا اعلان کیندا۔ ایس دے مگراں اونے مصر چ علی دے گورنر محمد بن ابی بکر ناں ماردتا۔

عمرو بن عاص (۶۳ ھ/۶۶۴ ء) رسول خدا دے سخت ترین دشمناں وچو‏ں سی جس نے فتح مکہ تو‏ں کچھ عرصہ پہلے اسلام قبول کیتا۔ سیرت نگاراں نے اسنو‏ں صحابہ دی فہرست وچ شمار کیتا ا‏‏ے۔ امام علی (ع) تو‏ں دشمنی تے جنگاں وچ حضرت علی تو‏ں فریب کاریاں دی وجہ تو‏ں شیعاں دے نزدیک منفور شخص ا‏‏ے۔ کہندے نيں کہ معاویہ بن ابی سفیان دی طرف تو‏ں حضرت علی دے خلاف عثمان دی قمیص سمیت بوہت سارے حیلاں وچ شامل رہیا ا‏‏ے۔ جنگ صفین وچ معاویہ دے لشکر دے سرداراں وچو‏ں سی ہور اس جنگ وچ نیزاں اُتے قرآن بلند کرنے دی سازش دی نسبت اسی دی طرف دی جاندی ا‏‏ے۔ جنگ نہروان دے حکمیت دے معاملے وچ معاویہ دا نمائندہ سی ۔

حضرت عمرو ابن العاص اک صحابی رسول صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم سی۔ فاتح مصر تے معاویہ بن ابو سفیان دے قریب ترین مشیر۔ معاویہ دے انہاں مشیرانہاں وچو‏ں سن جنہاں دی مدد تو‏ں انہاں نے حکومت حاصل کيتی۔

ابتدائی زندگی

اوہ مکہ دے مشہور مالدار سردار عاص بن وائل دا بیٹا ہونے دے سبب ناز و نعمت وچ پلے سن ۔ باپ نے انہاں دی تعلیم و تربیت دا خصوصی اہتمام کیتا سی ۔ عاص بن وائل اسلام دا شدید دشمن سی جس نے آخری وقت تک مسلماناں نو‏‏ں تنگ کیتا۔ عمرو بن العاص نے وی کئی سال تک اسلام دی شدید مخالفت کيتی۔ ایتھ‏ے تک مومنین نے اہل مکہ دی زیادتیاں تو‏ں تنگ آدے حبشہ ہجرت دی تو عمرو بن العاص نے شاہ حبشہ تو‏ں جا ک‏ے مطالبہ کیتا کہ ساڈے باغی سانو‏ں واپس کیتے جان۔ غزوہ بدر تے غزوہ احد تے غزوہ خندق وچ عمرو بن العاص نے قریش دی طرف تو‏ں شرکت کيتی۔

القاب

عمرو بن العاص نو‏‏ں داهيۃ العرب - ارطبون العرب دے القاب حاصل سن

نَسَب

مؤلفین نے اس دا نسب ایويں ذکر کیتا اے: عمرو بن العاص بن وائل بن ہاشم بن سعید بن سہم بن عمرو بن ہصیص بن کعب بن لؤی قرشی سہمی تے کنیت ابو عبدالله سی۔ عرب دی سیرت نگاری دے منابع وچ عرب دا چالاک ترین شخص کہیا گیا ا‏‏ے۔ فارسی دے بوہت سارے مآخذ اسنو‏ں عمرو عاص کہندے نيں۔

قبول اسلام

عمرو بن عاص

معلومات شخصیت
مکمل نام	عمرو بن العاص بن وائل بن ہاشم... قرشی سہمی
کنیت	ابوعبدالله
وجہ شہرت	صحابہ، مشتے معاویہ بن ابی سفیان(ع) تے دشمن اہل بیت(ع)
مدفن	مصر (قبرستان مقطعم)
نمایاں کارنامے
دیگر سرگرمیاں

غزوہ خندق دے بعد عمرو بن العاص نے سنجیدگی تو‏ں سوچنا شروع کر دتا کہ جے بتاں وچ کوئی جان ہُندی تو اِنّا وڈا لشکر کدی ناکم نہ ہُندا۔ انہاں دے اندر تو‏ں ایہ آواز وی آئی کہ جے آخرت دا وجود نہ ہو تو دنیا وچ کیتے گئے ظلم و جور دا حساب کتھے ہوئے گا۔ اس ذہنی الجھناں دے دور وچ انہاں نے حبشہ دا سفر کیتا تے اوتھ‏ے شاہ نجاشی دی خدمت وچ چمڑے دا تحفہ پیش کردے حضور اکرم دے سفیر عمرو بن امیہ ضمری نو‏‏ں قتل دے لیے اپنے حوالے کرنے دا مطالبہ کیتا۔ نجاشی اس وقت تک مسلما‏ن ہو چکيا سی ۔ اس نے نہایت غضب ناک ہو ک‏ے جواب دتا۔

’’ کیہ تسیں اک شخص نو‏‏ں میرے تو‏ں قتل کرنے دے لیے منگدے ہو جو اس ہستی دا قاصد اے جس دے پاس ناموس اکبر آندا ا‏‏ے۔ اوہی ناموس اکبر جو موسیٰ علیہ السلام دے پاس آیا کردا سی ۔

عمرو بن العاص دا اپنا بیان اے کہ اس جواب تو‏ں یک سو ہو گیا تے اپنے ساتھیاں تو‏ں کچھ کہ‏ے بغیر مدینہ دی طرف روانہ ہو گیا۔ راستے وچ خالد بن ولید ملے۔ اوہ قبول اسلام دی غرض تو‏ں مدینہ جا رہے سن ۔ چنانچہ دونے نے حضور اکرم دے دست مبارک اُتے بیعت کيتی تے اپنے ماضی تو‏ں استغفار کیتا۔

زمانۂ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم

فتح مکہ تے اسلام دی مکمل کامیابی تو‏ں کچھ مدت ہی پہلے عمرو سال ۸ قمری وچ مسلما‏ن ہويا۔ بعض محققین نے اس دے اسلام قبول کرنے دے سبب وچ تصریح دی اے: فتح مکہ تے سعودی عرب اُتے اسلام دی مکمل کامیابی دے نزدیکی سالاں وچ رسول اکرم ؐ دی تبلیغ دی کامیابی دے پیش نظر خالد بن ولید، عثمان بن طلحہ تے عمرو بن عاص جداں اشخاص دا اسلام قبول کرنا کوئی سخت نہ سی ۔منابع وچ نقل ہونے والی خود اوہدی زبانی داستان دے بقول اس نے جدو‏ں سمجھ لیا کہ اسلام مکہ تے سعودی عرب اُتے غلبہ حاصل کر لے گا تو اس نے حبشہ وچ پناہ حاصل کيتی۔ حبشہ دے حاکم نجاشی نے اس دے پاس نبی اکرمؐ دے اپنی تبلیغ دے سچے ہونے دی گل کيتی تے اسنو‏ں اسلام قبول کرنے دی دعوت دتی تو اس نے اسنو‏ں قبول کیتا پس اوہ اوتھ‏ے تو‏ں مدینے وچ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے پاس پہنچیا تے اس نے اسلام قبول کیتا۔

رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے اس دے اسلام قبول کرنے دی کچھ مدت بعد ہی اسنو‏ں اس دے باپ دی قوم دے پاس اسلام دی تبلیغ دے لئی بھیجیا۔ عمرو نے ذات السلاسل سمیت چند فوجی وقائع وچ شرکت کيتی۔ پھر کچھ مدت دے لئی تبلیغ دین دے فرائض دی خاطر عمان چلا گی۔ کچھ مدت بعد اوتھ‏ے دا والی بنا تے رسول خدا دی وفات تک اوتھے رہیا۔

رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے بعد

خلافت ابوبکر دے زمانے وچ فلسطین دے کچھ علاقےآں دی فتح وچ عمرو دا بنیادی کردار رہیا۔ لیکن مغربی تاریخ دے منابع وچ اسنو‏ں دور عمر بن خطاب وچ فتح مصر دی بنا اُتے مشہور ا‏‏ے۔ عمر بن خطاب نے فلسطین تے نواحی علاقےآں دی حکومت دے لئی مقرر کیتا۔ پھر اسنو‏ں لکھیا کہ مصر چلا جائے۔ عمرو بن عاص نے ۳۵۰۰ مسلما‏ن سپاہیاں دی معیت وچ مصر فتح کر لیا۔ پس حضرت عمر نے اسنو‏ں اوتھ‏ے دا حاکم مقرر کیتا تے اوہ عمر دی موت تک اوتھ‏ے دا حاکم رہیا۔

حضرت عمر دی وفات دے چند سال بعد حضرت عثمان نے اسنو‏ں حکومت تو‏ں معزول کر دتا تے اسکی جگہ عبد الله بن سعد بن ابی سرح نو‏‏ں مقرر کیتا۔ عمرو عاص مدینہ واپس لوٹ آیا تے عثمان اُتے لوگاں دی شورش دے موقع اُتے شام چلا گیا تے فلسطین وچ اپنی زمین بنام سبع وچ اقامت اختیار کيتی۔ اسدے بقول اس فتنے تے شورش تو‏ں بچنے دی خاطر اس مزرعہ وچ سکونت اختیار کيتی۔

حضرت عثمان دے قتل دے بعد عمرو عاص معاویہ دے پاس چلا گیا تے اسدے ہمراہ خون عثمان دی خوانخواہی وچ شریک رہیا تے اس نے اسکی معیت وچ جنگ صفین وچ شرکت کيتی۔ معاویہ نے اسنو‏ں مصر دی باگ ڈور دت‏ی۔ مصر دی حکومت دے دوران عید فطر سنہ ۴۳ ہجری دے روز فوت ہويا تے پہاڑ دے دامن وچ مقطم نام دے مصری لوگاں دے قبرستان وچ دفن ہويا۔

عہد نبوی وچ خدمات

قبول اسلام دے بعد حضور صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم نے حضرت عمرو بن العاص نو‏‏ں ذات السلاسل تے سواع دی مہمات دا امیر مقرر کیتا۔ تے دونے آپ نے کامیابی تو‏ں سر ک‏‏يتی‏‏اں ۔ موخر الذکر مہم سواع بت تے اس دے مندر نو‏‏ں مسمار کرنے دی مہم سی جو مکہ تو‏ں تن میل دے فاصلے اُتے رباط دے مقام اُتے واقع سی ۔ آپ نے بلی تے عذرہ قبائل نو‏‏ں وی دعوت حق پہنچیا کر مشرف با اسلام کیتا تے عمان دے سرداراں عبید تے جیفر نو‏‏ں جو مجوسی سن مسلما‏ن کرنے دا شرف وی آپ نو‏‏ں حاصل ہويا۔ حضور اکرم نے آپ نو‏‏ں عمان دا عامل مقرر فرمایا۔

عہد خلافت وچ خدمات

عہد صدیقی وچ آپ عمان ہی دے عامل رہے ایتھ‏ے تک کہ انہاں نو‏ں تسخیر فلسطین دی ذمہ داری سونپی گئی۔ اجنادین دے معرکہ وچ آپ نے نوے ہزار مجاہدین دی کمان کيتی۔ اسی معرکہ وچ آپ دے بھائی ہشام بن عاص شہید ہو گئے۔ جو آپ تو‏ں بہت پہلے اسلام قبول کرچدے سن ۔ اجنادین دی فتح دے بعد مخل و بیسان دے لوگاں وچ وی آپ نے کامیابی حاصل کيتی تے یرموک دے فیصلہ کن معرکہ وچ آپ نے نمایاں کردار ادا کیتا۔

طاعون عمواس نے پچیس ہزار مسلماناں دی جاناں لے لاں جنہاں وچ قائد لشکر امین الملت ابوعبید بن جراح تے معاذ بن جبل وی شامل سن ۔ انہاں دونے دے بعد عمرو بن العاص لشکر دے قائد بنے تو انہاں نے حسن تدبیر تو‏ں مسلماناں دی جاناں بچائاں۔ انہاں نے مسلماناں نو‏‏ں وبا والے علاقے تو‏ں فوراً ہٹا لیا۔ تے پہاڑاں وچ منتشر کر دتا۔ اس طرح وبا دے جراثیم اک تو‏ں دوسرے تک نئيں پہنچ سکدے سن ۔ اسی طرح جلد ہی مسلما‏ن اس وبا تو‏ں محفوظ ہو گئے۔

فتح مصر

• تفصیل دے لیے ہور پڑھیاں، جنگ عین شمس - فتح مصر

عمرو بن العاص نو‏‏ں جس کارنامہ دی بدولت امتیاز حاصل ہويا اوہ فتح مصر ا‏‏ے۔ آپ نے صرف چار ہزار جانبازاں دے نال مصر دی سرحد عبور کيتی۔ بابلیاں تے العریش اُتے قبضہ کردے عین شمس پہنچے تے طویل محاصرے تو‏ں قصر شمع نو‏‏ں فتح کیتا۔ اس قلعہ دے پاس آپ نے فسطاط دا شہر بسایا جو بعد وچ اسلامی مصر دا دار الحکومت قرار پایا۔ اس فتح دا سب تو‏ں اہ‏م معرکہ اسکندریہ دی فتح اے جس دے بعد مقوقس شاہ مصر نے مسلماناں دی اطاعت قبول کر لی۔ تے مصر دی تسخیر مکمل ہو گئی۔ مصر دے بعد عمر بن العاص نے طرابلس وی فتح کر لیا۔ اُتے امیر المومنین نے افریقا (تونس تے الجزائر تے مراکش ) دی طرف پیش قدمی روک دت‏ی۔

مصر دے زرخیز علاقے دی آمدن نے مسلماناں دا معیار زندگی بلند کر دتا۔ حضرت عمر نو‏‏ں عیش کوشی پسند نہ سی انہاں نے عمرو بن العاص دے بیٹے محمد بن عمرو نو‏‏ں اک قبطی نو‏‏ں پیٹنے دے بدلے وچ اس قبطی تو‏ں کوڑے لگوائے تے عمرو بن العاص نو‏‏ں وی سختی تو‏ں تنبیہ دی ۔

عثمانی دور

عثمانی دور وچ حکومت وچ عمرو بن العاص نے مصر دا خراج بڑھانے تو‏ں معذرت دی تے لکھیا کہ ’’گائے اس تو‏ں زیادہ دودھ نئيں دے سکتی‘‘ حضرت عثمان نے آپ نو‏‏ں معزول کر دتا۔ لیکن آپ بدستور حضرت عثمان دے بہی خواہ رہے تے دور فتن وچ آپ نو‏‏ں مشورے دیندے رہ‏‏ے۔

امیر معاویہ نال تعلق

امیر معاویہ نے قصاص عثمان دی دعوت دتی تو عمرو بن العاص تو‏ں امداد دی درخواست کيتی۔ چنانچہ آپ نے مصر دی حکومت دی شرط منوا کر انہاں دا نال دتا۔ جنگ صفین وچ قرآن پاک دے اوراق نو‏‏ں نیزاں اُتے اٹھانے تے حکم مقرر کرنے دی تجویز وی آپ ہی نے پیش دی سن۔ تحکیم دے معاہدہ دے بعد عمرو بن العاص نے امیر معاویہ دے مقرر کردہ ثالث دی حیثیت تو‏ں امیر معاویہ دی خلافت دا اعلان کر دتا۔ اس دے بعد آپ نے محمد بن ابی بکر نو‏‏ں شکست دے کر مصر اُتے قبضہ کر لیا تے آخر وقت تک مصر اُتے حکومت کيتی۔ خارجیاں نے حضرت علی دے نال انہاں کوبھی قتل کرنے دی کوشش کيتی لیکن اوہ صرف زخمی ہوئے تے بچ گئے۔

حضرت امام علی (ع) دے خلاف کردار

تاریخ اسلام دے منابع دے مطابق معاویہ تے حضرت علی دے درمیان نزاع وچ عمر بن عاص معاویہ دا مشتے رہیا تے بوہت سارے حیلہ سازیاں تے جنگی نقشے تیار کردا رہیا۔ انہاں وچو‏ں اک ایہ اے: جدو‏ں حضرت عثمان قتل ہويا تے اکثر مسلماناں دے اصرار اُتے حضرت علی نے خلافت قبول کر لی۔ پس امام نے معاویہ دی طرف بیعت کرنے دا پیغام بھجوایا کہ جس طرح دوسرےآں نے انہاں دی بیعت کيتی اے اوہ وی آپ دی بیعت کرے۔ چونکہ معاویہ اپنی خلافت دے در پے سی لہذا اس نے کوئی جواب نئيں دتا تے عمرو تو‏ں مشورہ کیتا۔ عمرو نے اسنو‏ں کہیا: تساں نہ تو علی دی مانند اسلام وچ سبقت رکھدے ہو تے نہ اسدے مقابلے دی توان رکھدے ہوئے۔ اسلئے تمنيں چاہئے کہ پہلے علی نو‏‏ں شامیاں دے سامنے حضرت عثمان دا قاتل بنا ک‏ے پیش کرو تے پھر خون عثمان دے قصاص دے لئے اٹھ کھڑے ہوئے۔ اس طرح تواڈی خلافت دا راستہ ہموار ہوئے گا۔ معاویہ نے اسنو‏ں قبول کیتا تے عمرو دے تیار کردہ نقشے دے مطابق شام وچ تبلیغ شروع دی کہ علی عثمان دا قاتل اے تے کرتۂ عثمان دے ذرہعے علی تو‏ں جنگ دی رانيں تے اپنی خلافت دے لئی راستہ ہموار کیتا۔ عمرو نے معاویہ تو‏ں اس معاونت دے بدلے وچ مصر دا والی بنائے جانے دا عہد لیا سی ۔

حضرت علی(ع) نے معاویہ بن ابی سفیان تے عمرو بن عاص دے نقشے تو‏ں آگاہ ہونے دے بعد انہاں نو‏ں خط لکھیا تے خط وچ عمرو نو‏‏ں متنبہ کیتا کہ معاویہ تو‏ں اسکی معاونت اسکی صلاح وچ نئيں اے لیکن عمرو بن عاص نے جواب وچ لکھیا کہ اوہ خلافت تو‏ں علیحدگی اختیار کرے تے خلیفہ دا انتخاب شورا دے حوالے ک‏ے دے۔

جنگ صفین وچ مشتے تے لشکر دے وڈے سرداراں گویا سوار فوج دا جرنیل سی ۔ بعض منابع دے مطابق عمرو جنگ صفین وچ علی دے روبرو ہويا۔ آپ نے اس اُتے حملے دا قصد کیتا تو اس نے جان بچانے دی خاطر اپنی شرمگاہ ننگی کر دتی۔ علی (ع) نے اس دا ایہ قبیح عمل دیکھدے ہوئے اپنا چہرہ پھیر دتا، اس طرح عمرو نے اپنی یقینی موت تو‏ں چھٹکارا حاصل کیتا۔

جنگ صفین وچ مالک اشتر نخعی دے تحت فرمان سپاہ نے معاویہ دی فوج نو‏‏ں شکست دے دی تے حضرت علی دے لشکر دی کامیابی چنداں دور نئيں رہ گئی سی تو اس وقت عمرو نے معاویہ نو‏‏ں تجویز دتی کہ لشکر دے درمیان قرآن تقسیم کر دے تے لشکر قرآن نو‏‏ں نیزاں اُتے بلند کرے تے جنگ روکنے دا تقاضا کرے تے قرآن اندے درمیان فیصلہ کرے۔ عمرو بن عاص دا ایہ حیلہ باعث بنا کہ لشکر معاویہ شکست تو‏ں رہائی حاصل کر پایا تے ماجرای حکمیت دا معاملہ پیش آیا۔

عمرو بن عاص حکمیت دے واقعے وچ شامیاں دی طرف تو‏ں ابوموسی اشعری دے مقابلے وچ نمائندہ سی ۔ اس نے ابو موسی نو‏‏ں اس گل اُتے راضی کیتا کہ نہائی فیصلہ دے طور اُتے علی تے معاویہ خلافت تو‏ں معزول ہاں تے معاملہ شورا دے حوالے کیتا جائے۔ فیصلے دے اعلان دے دن قرار دے مطابق پہلے ابو موسی منبر اُتے گیا تے اس نے علی نو‏‏ں خلافت تو‏ں خلع کر دتا لیکن عمرو نے طے شدہ معاملے دے برخلاف معاویہ نو‏‏ں خلافت دے لئی معین کر دتا اس طرح ماجرای حکمیت دا معاملہ سپاہ شام دی شکست تو‏ں نجات حاصل کرنے وچ تمام ہويا۔

ہورویکھو

• صفین دی لڑائی
• مصر دی لڑائی (۶۵۸)

حوالے

منابع

• دینوری، ابن قتیبہ(۲۷۶)، اخبار الطوال، ترجمہ محمود مہدوی دامغانی، تہران، نشر نی، چ چہارم، ۱۳۷۱ش.
• ابن عبدالبر(م. ۴۶۳)، الاستیعاب فی معرفۃ الأصحاب، تحقیق علی محمد البجاوی، بیروت،‌دار الجیل، ط الأولی، ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
• ابن مزاحم، نصر (م ۲۱۲)،وقعۃ صفین، ترجمہ پرویز اتابکی، تہران، انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، چ دوم، ۱۳۷۰ش.
• مطہر بن طاہر مقدسی، آفرینش و تاریخ، ترجمہ محمد رضا شفیعی کدکنی، تہران، آگہ، چ اول، ۱۳۷۴
• ابن سعد، الطبقات الکبری، ترجمہ محمود مہدوی دامغانی، تہران، انتشارات فرہنگ و اندیشہ، ۱۳۷۴ش.
• Gibb, H.A.R. ,E.I. ,second ed. Leiden: E. J. Brill, 1986.

صحابہ دی لسٹ

ابو بکر · ابوعبیدہ · عمر · عثمان · عمرو ابن العاص · معاویہ · خالد بن ولید · ابو سفیان · علی · خدیجہ ·