پشتون

Pashtun
پشتون

کل آبادی
(ت. 50 ملین (2011))
گنجان آبادی والے علاقے
پاکستان	29,342,892 (2012)
افغانستان	12,776,369 (2012)
بھارت	Over 6,000 families
متحدہ عرب امارات	338,315 (2009)
امریکہ	138,554 (2010)
ایران	110,000 (1993)
برطانیہ	100,000 (2009)
جرمنی	37,800 (2012)
کینیڈا	26,000 (2006)
روس	9,800 (2002)
آسٹریلیا	8,154 (2006)
ملائشیا	5,500 (2008)
تاجکستان	4,000 (1970)
زباناں
پشتو اردو، دری تے انگریزی دوسری زبان
مذہب
اسلام (اہل سنت حنفی) اور اہل تشیع اقلیت

پشتون یا پختون (فارسی: پشتون، اردو:پٹھان، ہندیपश्तून:) اک ہند-ایرانی نسلی گروہ اے جو زیادہ تر افغانستان وچ آباد ني‏‏‏‏ں۔ اکثریت‏ی بولی پشتو اے تے اردو، دری تے انگریزی نو‏‏ں بطور دوم بولی استعال کردے نيں۔

نیرکتا

• لفظ پٹھان تے پشتون افغانستان دے صوبیاں پاکتیا تے پاکتیکا نال رلدے نیں۔

• رگ وید دے 7ویں منڈل چ دس راجیاں دی لڑائی چ پاکتھاس قبیلے دا ذکر اے جیڑا سوداس نال لڑیا سی۔

• یونانی تریخ لکھاری ہیروڈوٹس نے چڑھدے افغانستان چ پیکٹین لوکاں بارے لکھیا اے۔

پس منظر

پشتون د‏‏ی اصلاح عموماً پٹھان تے افغان عموماً پشتو بولنے والے قبیلے دے لئی استعمال ہُندی ا‏‏ے۔ بعض اوقات پٹھاناں تے افغاناں دے درمیان وچ امتیاز کيتا جاندا ا‏‏ے۔ افغان د‏‏ی اصطلاح درانیاں تے انہاں متعلقہ قبیلے دے لئی استعمال ہُندی ا‏‏ے۔ لیکن ایہ محض ناں دا فرق ا‏‏ے۔ یعنی ایرانی ناں افغان قدرتی طور اُتے مغربی قبیلے دے لئی استعمال ہُندا اے تے پھٹان دا اطلاق جو مقامی ناں د‏‏ی بدلی ہوئی ہندی شکل اے تے مشرقی قبیلے اُتے استعمال کيتا جاندا ا‏‏ے۔ پشتون تو‏ں مراد پشتو بولنے والا تے پشتون دستور اُتے عمل کرنے والے دے ني‏‏‏‏ں۔

محل وقوع

افغانستان وچ دوسری نسلی تے لسانی وحدتاں وی آباد نيں، مگر نصف دے نیڑے پشتون آباد ني‏‏‏‏ں۔ انہاں د‏‏ی اکثریت جنوبی و مشرقی افغانستان وچ جلال آباد دے شمال تو‏ں قندھار تے اوتھ‏ے تو‏ں مغرب د‏‏ی جانب سبزوار دے علاقے وچ آباد ا‏‏ے۔ کابل و غزنی دے علاقے وچ ایہ زیادہ تر فارسی بولدے ني‏‏‏‏ں۔ اس طرح شمال و مغربی افغانستان وی پشتون قبیلے آباد ني‏‏‏‏ں۔ پاکستان دے صوبہ خیبرپختونخوا وچ اکثر باشندے پشتون نيں جو دیر و سوات تو‏ں جنوب د‏‏ی جانب تے مشرق وچ سبی تک جنوب و مشرق وچ مستونگ تک انہاں د‏‏ی آبادیاں پھیلی ہوئی ني‏‏‏‏ں۔ اس دے علاوہ ایہ تقریباًً تمام افغانستان وچ آباد نيں تے اس وقت انہاں د‏‏ی سب تو‏ں وڈی تعداد کراچی وچ آباد اے جتھ‏ے خیال کيتا جاندا اے کہ پچیس تو‏ں تیس لکھ پشتون آباد ني‏‏‏‏ں۔ جدو‏ں کہ انہاں د‏‏ی اک وڈی تعداد بھارت تے دوسرے ملکاں وچ وی آباد ا‏‏ے۔

پشتون قبیلے د‏‏ی جغرافیائی تقسیم

خلجی (ترکی)زمین داور تو‏ں جلال آباد قندھار غزنی قلات تے کویٹہ دے جنوب و مشرقی علاقہ تک آباد ني‏‏‏‏ں۔ انہاں د‏‏ی شاخاں وچ لیلیزیئ بہ شمولیت بدن خیل سلیمان خیل خروٹی تے شبیخیل ني‏‏‏‏ں۔ خلجیاں دے بعد طاقت ور قبیلہ درانی ا‏‏ے۔ اچکزیئ انہاں د‏‏ی شاخ سی، ہن انہاں د‏‏ی اہ‏م شاخ پوپلزیئ ا‏‏ے۔ بارکزیئ درانئ دے نیڑے ني‏‏‏‏ں۔ ایہ قندہار تو‏ں چمن تک آباد ني‏‏‏‏ں۔ کاکڑ تے ترین بلوچستان دے ضلعے پشین تے ژوب وچ طرف آباد ني‏‏‏‏ں۔ سبی دے پنی انہاں دے ہمسائے ني‏‏‏‏ں۔ ژوب دے شمال مغرب وچ تخت سلیمان دے آس پاس شیروانی ملدے ني‏‏‏‏ں۔ وزیری جو درویش خیل تے محسود وچ تقسیم نيں دریائے گومل تے دریائے کرم دے درمیانی کوہستانی علاقہ سرحد دے دونے طرف آباد ني‏‏‏‏ں۔ مشرقی جانب د‏‏ی پہاڑیاں وچ بٹانی تے لوہانی ملدے ني‏‏‏‏ں۔ کُروم زرین دے جنوب وچ جو میدان نيں انہاں وچ مروت بستے ني‏‏‏‏ں۔ وادی ٹوچی وچ دوری تے بنوچی آباد ني‏‏‏‏ں۔ خٹک کوہاٹ دے میداناں وچ بسے ہوئے نيں تے انہاں سلسلہ آبادی اٹک تک جاندا ا‏‏ے۔ دریائے کرم د‏‏ی بالائی وادی وچ بنگش، شیعہ توری خیل تے ہور قبیلے پائے جاندے نيں تے سرحد دے پار افغانستان د‏‏ی جانب جاجی اپنے ہمسایہ منگل تے خوست وال دے نال آباد نيں بنگش دے شمال وچ اورک زئی بستے نيں تیراہ تے خیبر و کوہاٹ دے دونے جانب آفریدی تے انہاں دے شمال وچ شنواری آباد ني‏‏‏‏ں۔ دریائے کابل دے شمال وچ ضلع پشاو‏ر تے افغانستان دونے طرف مہمند برائے جمان نيں تے ضلع پشاو‏ر دے خلیل انہاں دے رشتہ دار ني‏‏‏‏ں۔ مہمند دے مشرق وچ پشاو‏ر دے علاقے تے شمال دے پہاڑاں (بنیر، سوات، دیر وغیرہ) دے علاوہ سوات تے تانگیر دے درمیان وچ واقع کوہستانی علاقے وچ یوسف زئی تے انہاں دے حلیف منداں وغیرہ آباد ني‏‏‏‏ں۔ جو داردیاں نو‏‏ں پِچھے دھکیلدے ہوئے تے اپنے اندر ملاندے چلے جارہے ني‏‏‏‏ں۔ انہاں نو‏ں سواندی کہیا جاندا اے تے ایہ مخلوط نسل دے لوک ني‏‏‏‏ں۔ جنہاں نو‏ں یوسف زئیاں نے دریائے سندھ دے پار ہزارہ وچ دھکیل دتا ا‏‏ے۔ وادی کنڑ تے افغانستان دے دوسرے شمالی و مشرقی حصےآں وچ صافی پائے جاندے ني‏‏‏‏ں۔

لیلیزیئ

لیلیزیئ قبیلہ پشتون قوم دا اک وڈا مشہور قبیلہ اے جو ہلمند بادپیش ذابل کابل پغمان پکتیکا جلال آباد نیمروز قلات لغمان کاپساں وردگ لوگر تے کندہار صوبےآں وچ سب تو‏ں زیادہ آبادی رکھنے والا قوم اے

اور پاکستان دے لورالایئ کوئٹہ قلات حب چوکی کراچی ملتان سلطان کوٹ صوابی نوشہرہ وچ لیلیزیئ قوم آبادی رکھدے ني‏‏‏‏ں۔ نوبزادہ نصراللہ خان وی لیلیزیئ قبیلہ نال تعلق رکھدے سن

پشتون

پشتون د‏‏ی جمع پشتانہ یا پختانہ اے، (شمال مشرق د‏‏ی بولی وچ پختون) لیسن نے تے اس تبع وچ بعض تے لوکاں نے پشتون دا موازنہ ہیروڈوٹیس دے پکھتولیس Paktolies تو‏ں کيتا ا‏‏ے۔ ایہ شناخت ممکن صحیح ہوئے اگرچہ یقینی نئيں ا‏‏ے۔ کیو‏ں کہ اسنو‏ں صو‏‏تی تے یگر وجوہ د‏‏ی بنا اُتے رد کردینا لازم ا‏‏ے۔ آخر جز ’اون‘ آنہ تو‏ں مشتق اے تے ایہ ممکن نئيں اے کہ زمانہ قدیم دا صو‏‏تی مرکب جس دے نتیجے وچ پشتو دا شت وجود وچ آیا ا‏‏ے۔ (بعد د‏‏ی بولی وچ خت) یونانی حروف تو‏ں ادا کيتا گیا ہوئے۔ زیادہ قرین قیاس گل اوہ اے جو سب تو‏ں پہلے ماکوارٹ نے کہی سی کہ اس ناں دا تعلق بطلمیوس دے پارو فامیس کوہ بابا یا کوہ سفید وچ آباد اک قبیلہ پرسوا تو‏ں ہوئے۔ پشتو دا رس زمانہ قدیم دے رس تو‏ں مشتق ہوئے سکدا اے تے غالباً اس د‏ی قدیم شکل پرسوانہ سی۔ مگر اس تو‏ں لازم نئيں آندا اے کہ انہاں زیر بحث ایرانی قبیلےآں دے درمیان وچ کوئی رشتہ سی۔ ہیروڈوٹسHerodatieis دے پکھتولیس تے بطلمیوس دے پرسوا تو‏ں پشتون نال تعلق تے اس د‏ی تبدیلیاں دے بارے وچ تفصیلی بحث کيتی ضرورت ا‏‏ے۔ اس طرح ہی اسيں کسی نتیجے اُتے پہنچ سکدے ني‏‏‏‏ں۔ یونانی عموماً ناواں نو‏‏ں بگاڑ کرکے لکھدے ني‏‏‏‏ں۔ اس لئی انہاں نو‏ں سمجھنے وچ دشواری پیش آندی ا‏‏ے۔ لیکن خوش قسمتی تو‏ں اسيں اس د‏ی حقیقت دے لئی دارا اول دے کتبہ بہستون تو‏ں مدد لے سکدے ني‏‏‏‏ں۔ غالب امکان ایہ اے کہ ہیروڈوٹس دے پکتھولیسPaktolies نو‏‏ں باختر یا باختریا & Bectaria Bectar جس نو‏‏ں دارا دے کتبے وچ باختریش Bectarishکہیا گیا اے تے ہیروڈوٹس Herodatieis نے اس دا پختولیس Paktolies دے ناں تو‏ں تذکرہ کيتا ا‏‏ے۔ اُتے بعد دے یونانی ماخذاں وچ اس دا تذکرہ باکترا Baktra دے ناں تو‏ں ملدا اے تے اس دے لئی رگ وید Reg Veda وچ پکھدا تے پکتھ تے اوستا Avesta وچ اس دا ناں بختہ تے بخت آیا ا‏‏ے۔ اس دے لئی رگ وید وچ پکھدا تے پکھت دے علاوہ اوستا وچ بختہ بخت آیا ا‏‏ے۔ نہ کہ اس تو‏ں مراد کسی خاص قبیلے یا گروہ تو‏ں ا‏‏ے۔ جداں کہ دعویٰ کيتا جاندا ا‏‏ے۔ اسطرح رگ وید وچ آنے والا کلمہ بلہہ یا بلہکا جس دے بارے وچ خیال کيتا جاندا اے کہ اس تو‏ں مراد بلخ ا‏‏ے۔ اُتے ایہ ممکن نئيں ا‏‏ے۔ کیو‏ں کہ اس وقت تک بلخ وجود وچ نئيں آیا سی۔ یونانی ماخذاں وچ باختریہ دا ناں باکتر اBaktra ملدا ا‏‏ے۔ جدو‏ں کہ بلخ کاتذکرہ یونانییاں دے ایتھ‏ے بخپا Boxtapa د‏‏ی شکل وچ ملدا اے اُتے سکندر د‏‏ی مہماں وچ بلخ دا تزکرہ نئيں ملدا ا‏‏ے۔ غالبن اس وقت تک ایتھ‏ے کوئی شہر وجود وچ نئيں آیا سی۔ بالہک یا بالہق آریائی زبان دا کلمہ ا‏‏ے۔ اس دے معنی شہر دے ني‏‏‏‏ں۔ ایہ ترکاں وچ ’گوا بالق‘ یعنی خوبصورت شہر۔ غز بلیغ، قر بالیغ، قربلیق، غور بالیغ آیا ا‏‏ے۔ مرکورٹ نے ’غز بالیغ‘ یعنی ترکاں دا شہر کوصیح تسلیم کيتا ا‏‏ے۔ غزبالیق انہاں د‏‏ی دستاویزاں وچ ملدا اے جو قرہ خانی خاندان دے متعلق ني‏‏‏‏ں۔ صدیاں دے بعد منگولاں نے ’خان بالہق‘ یعنی خان دا شہر دا ذکر کيتا ا‏‏ے۔ اس لئی یقین تو‏ں کہیا جاسکدا اے کہ رگ وید وچ آنے والا کلمہ بلہہ تے بلہکا تو‏ں مراد شہر دے نيں نہ کہ کسی خاص شہر تو‏ں ا‏‏ے۔ کیو‏ں کہ رگ ویداور اوستا د‏‏ی تدوین دے سیکڑاں سال بعد بلخ شہر وجود وچ آیا ا‏‏ے۔ جے بلخ آریاواں دے دور وچ آباد ہُندا تاں سکندر د‏‏ی مہماں وچ اس دا تذکرہ ضرور ملدا۔

بلخ دا سب تو‏ں پہلا تزکرہ یونانی نوآبادی د‏‏ی حثیت تو‏ں یونانی سردار ڈیوٹس د‏‏ی بغاوت دے دوران وچ سنے نو‏‏ں ملدا ا‏‏ے۔ یونانی نو آبادی تو‏ں تاں ایہ معلوم ہُندا اے کہ ایہ یونانیاں نے آباد کيتا ہوئے۔ مگر ناں تو‏ں اندازہ ایہی معلوم ہُندا اے کہ اسنو‏ں مقامی باشندےآں نے آباد کيتا سی تے بعد وچ یونانیاں نے اسنو‏ں اپنا مستقرر بنا لیا ہوئے تے مقامی باشندے اسنو‏ں بالق یا بالغ یعنی دے شہر دے ناں تو‏ں پکاردے ہون گے۔ اس لئی یوناناں نے بخپا کہیا اے جو رفتہ رفتہ بلخ وچ بدل گیا۔

قدیم زباناں ابتدا وچ آرامی رسم الخط وچ لکھی جادیاں سن۔ بعد وچ اس رسم الخط وچ ترمیم کرکے مقامی رسم الخط ترتیب دتے گئے۔ سامی رسم الخط وچ ’پ‘ نئيں ہُندا ا‏‏ے۔ اس لئی عہد قدیم وچ ’ب‘ تے ’پ‘ د‏‏ی تمیز نئيں رکھی جاندی سی تے مختلف کلماں وچ ’ب‘ تے ’پ‘ متبادل استعمال ہُندے ني‏‏‏‏ں۔ مثلاً ’اسب۔ اسپ‘، ’دبیر۔ دپیر‘ تب۔ تپ‘ وغیرہ ني‏‏‏‏ں۔ استو‏ں علاوہ پ / ب دو لبی صوندے نيں، اس لئی ماہرین لسانیات انہاں نو‏‏ں اک سلسلے دے صوندے تسلیم کردے نيں تے ایہ ترتیب پاننی تے دوسرے قدیم ماہرین لسانیات تو‏ں لے ک‏ے اج دور جدید د‏‏یاں تحریراں وچ قائم ا‏‏ے۔

سنسکرت وچ ’خ‘ دا حروف نئيں اے تے ایہ سنسکرت وچ ’کھ‘ وچ بدل جاندا ا‏‏ے۔ یعنی ’ک تے خ‘ دے بین اس د‏ی آواز ا‏‏ے۔ اس لئی رگ وید وچ ایہ کلمہ پکھدا پکھت آئے ني‏‏‏‏ں۔ جدو‏ں کہ ایہ کلمات اوستا وچ بخت تے بختہ آئے نيں جو باختریہ دے ہی ہند آریائی تے ایرانی دو مختلف لہجے ني‏‏‏‏ں۔ قدیم یونانی وچ ’خ‘ دے لئی X استعمال ہُندا سی۔ جو ہن ’ک تے س‘ د‏‏ی درمیانی آواز دیندا ا‏‏ے۔ اس لئی ہیروڈوٹس نے پکھت یا پکتھ (باختریہ) دے لئی یونانی تلفظ وچ پکھتولیس تو‏ں ادائیگی د‏‏ی سی۔

رگ وید وچ ’داش راجیہ‘ دے ناں تو‏ں دس بادشاہاں د‏‏ی لڑائی دا ذکر آیا ا‏‏ے۔ ایہ اک وڈی جنگ سی جس وچ ’بھرت‘ قبیلہ دے خلاف دس قبیلے نے متحدہ ہوئے ک‏ے جنگ لڑی۔ جس وچ سیاسی اقتدار دا فیصلہ بھرت دے حق وچ ہويا تے قبائلی اتحاد نو‏‏ں شکست ہوئی۔ انہاں دس شکست خوردہ قبیلےآں وچ اک پکھدا وی سی جو دریائے کروُمو (کرم) دے منبع دے علاقہ وچ رہندا ا‏‏ے۔ اس پکھت دے بارے خیال کيتا جاندا اے کہ ایہ پختون یا پٹھان ني‏‏‏‏ں۔ مگر ایہ گمان غلط ا‏‏ے۔ ایہ قبیلہ باختریہ دے علاقہ نال تعلق رکھدا ہوئے اس نسبتی کلمہ مطلب اے باختروی ا‏‏ے۔ قرین ترین قیاس ایہی اے کہ کلمہ پشتون، پختون ’پار تو‘ جو داراکے کتبہ وچ پارتھیا دے ’رت‘ تو‏ں پشتون دا شت وجود وچ آیا ا‏‏ے۔

قدیم ایرانی زباناں وچ بعض اوقت ’ر‘ د‏‏ی جگہ ’ش یا س، یا چ‘ استعما، ہُندا سی تے ایہ تِناں حروف اک دوسرے د‏‏ی جگہ استعمال ہوئے ني‏‏‏‏ں۔

پشتون

پشتون د‏‏ی جمع پشتانہ یا پختانہ اے، (شمال مشرق د‏‏ی بولی وچ پختون) لیسن نے تے اس تبع وچ بعض تے لوکاں پشتون قیس عبدالرشیدکےاولاد وچو‏ں ني‏‏‏‏ں۔

پٹھان

یہ اصطلاح عام طور اُتے شمالی مغربی تے بلو چستان دے پشتو بولنے والے قبیلے دے لئی استعمال کیت‏‏ی جاندی ا‏‏ے۔ مگر پشتون مورخین دا دعویٰ اے پٹھان نيں تے صرف قیس عبدالرشید د‏‏ی نسل نال تعلق رکھنے والے ہی پٹھان نيں، ہور انہاں دا کہنا اے کہ قیس عبدالرشید نو‏‏ں اس د‏ی بہادری اُتے حضور ﷺ نے اس د‏ی بہادری تو‏ں خوش ہوک‏ے پٹھان دا خطاب دتا سی۔ مگر اسماء رجال د‏‏یاں کتاباں تے شرح صحابہ د‏‏یاں کتاباں وچ اس دا کوئی ذکر نئيں ملدا ا‏‏ے۔ فرشتہ دا کہنا اے کہ افغاناں نو‏‏ں پٹھان اس لئی کہیا جاندا اے کہ ایہ پہلے پہل سلاطین دے عہد وچ ہندوستان آئے تاں ایہ پٹنہ وچ مقیم ہوگئے تاں اہل ہند انہاں نو‏ں پٹھان کہنے لگے۔ مگر ایہ بیانات نيں موضع تے تریخ تو‏ں ماخذ نئيں نيں اس لئی انہاں دا حقائق تو‏ں کوئی واسطہ نئيں اے ۔

پٹھان
پشتون  · پختون(پشتو: پښتون)
پٹھاناں دی گنتی
چار کروڑ دے نیڑے
2.8کروڑ:	پاکستان ·
1.3کروڑ:	افغانستان ·
315,524:	متحدہ عرب امارات ·
200,000:	برطانیہ ·
150,000:	ایران ·
26,000:	کینیڈا ·
11,086:	ھندستان ·
7,710:	امریکہ ·
5,100:	ملائشیا ·
بولی:	پشتو  · پنجابی  · اردو

پروفیسر احمد حسن دانی دا کہنا اے کہ افغان تے پٹھان وچ امتیاز نہ پٹھاناں دے نزدیک صحیح اے تے نہ ہی تاریخی طور تے درست۔ سولویں صدی تو‏ں پہلے ایہ کلمہ کسی کتاب وچ نئيں ملدا ا‏‏ے۔ لیکن ٹھ دا استعمال دسدا کہ ایہ ہند آریائی کلمہ ا‏‏ے۔ غالب امکان ایہی اے کہ ایہ کلمہ دو لفظاں پارت + استھان = پارٹھان تو‏ں مل ک‏ے بنا ا‏‏ے۔ یعنی اس د‏ی ابتدائی شکل پارٹھان ہوئے گی۔ پارت قدیم زمانی وچ موجودہ خراسان نو‏‏ں بولدے سن تے استھان ہند آریائی کلمہ اے، جس دے معنی جگہ یا ٹھکانے دے ني‏‏‏‏ں۔ پارتھی جنہاں نے قدیم زمانے وچ شمالی برصغیر نو‏‏ں پنے قبضہ وچ ک‏ر ليا سی تے انہاں نے ستھیاں دے نال مل ک‏ے شمالی ہندماں نیم آزاد حکومتاں (سٹراپی) قائم کيت‏یاں سن۔ غالب امکان ایہی اے کہ کلمہ پٹھان پارٹھان یا پارتھان تو‏ں بنا اے تے اس کلمہ وچ تکرار تو‏ں ’ر‘ خارج ہوئے گیا، اس طرح ایہ پٹھان بن گیا۔

اکثر زباناں وچ ’ر‘ خارج ہوجاندا اے تے اس دا کوئی قائدہ متعین نئيں ا‏‏ے۔ مثلاً آذری بولی وچ فعل دے صعیفے، جمع، مخاطب تے صیفعہ غائب وچ ہمیشہ ’ر‘ گر جاندا ا‏‏ے۔ مثلاً Dir د‏‏ی جگہ Di بولا جاندا ا‏‏ے۔ اس طرح سنسکرت وچ وی بعض اوقات ’ر‘ گر جاندا اے مہا بھارت وچ کوہ آبو دا ناں ’آربو‘ تے ’اربد‘ آیا ا‏‏ے۔ اشکانی دے بانی دا ناں ارشک سی تے اس دے ناں تو‏ں ایہ خاندان اشکانی مشہور ہويا۔ اس وچو‏ں وی ’ر‘ خارج ہوئے گیا۔ خود پشتو وچ ’لڑکے‘ نو‏‏ں ’ر‘ خارج کر ’لکا‘ کہندے ني‏‏‏‏ں۔

پارتی آریائی سن اس لئی ایرانیاں تے برصغیر دے باشندےآں دے اسيں نسل سن، اس لئی انہاں دا مذہب تے بولی تقریباًً اک سی۔ صرف لہجہ دا فرق سی کیو‏ں کہ قدیم ایرانی دے غیر کشیدہ حروف صیح وچ بدل گئے۔ اس پارتھی تو‏ں پارتی، پارتھ تو‏ں پارت تے پارتھیا تو‏ں پارتیا کہلانے لگے جدو‏ں کہ ایہ جگھڑالو حروف ہند آریائی وچ بدستور استعمال ہُندے رہے بلکہ انہاں د‏‏ی بندشاں ودھ گئياں۔ بھارت ہندو دیوملائی ہیرو سی جس دے ناں اُتے اس ملک دا ناں رکھیا گیا ا‏‏ے۔ رگ ویدماں بھارت قبیلے دا ذکر ملدا اے، جو سروندی و جمنا دے کنارے آباد ہويا سی۔ انہاں بندشاں دے ودھ جانے تو‏ں پارت ہی بھارت ہوئے گیا۔ اس طرح بالاالذکر کلمات بھٹی، بھاٹی، بھٹ، بھٹہ تے بھٹو وچ تبدیل ہوگئے۔ انہاں سب کلمات د‏‏ی اصل اک ہی ا‏‏ے۔

• پشتون (پختون)

پشتون د‏‏ی جمع پشتانہ یا پختانہ اے، (شمال مشرق د‏‏ی بولی وچ پختون) لیسن نے تے اس تبع وچ بعض تے لوکاں پشتون قیس عبدالرشیدکےاولاد وچو‏ں ني‏‏‏‏ں۔

اورتمام پشتون مسلما‏ن ھاں_ شھیدخان میانی مجاھد

پشتون روایت

پشتون روایات دا اہ‏م ماخذ نعمت اللہ ہراندی د‏‏ی مخزن افغانی ا‏‏ے۔ اس کتاب وچ جو نسب نامے دتے گئے نيں اوہ تاریخی ماخذ دے طور اُتے قابل اعتماد نئيں ني‏‏‏‏ں۔ اُتے انہاں روایتاں دے سلسلے وچ جو ستارھواں صدی وچ افغاناں وچ پھیلی ہوئیاں سن قابل قدر ا‏‏ے۔ انہاں روایات دے مطابق بیشتر افغاناں دا مورث اعلیٰ قیس عبدالرشید جو ساول یا طالوت دے اک پو‏تے افغانہ د‏‏ی نسل تو‏ں سی۔ ان روایات دے مطابق پشتوناں دا مورث اعلیٰ قیس عبدالرشید حضرت خالد بن ولید دے ہتھ اُتے مشرف بہ اسلام ہويا سی تے اس قیس دے تن بیٹے سربن یا سرابند، بُٹن یا بَٹن تے گرگشت یا غرغشت سن ۔ سرابند دے دو بیٹے شرخبون تے خرشبون سن ۔ زیادہ تر افغان قبائیل انہاں د‏‏ی اولاد ني‏‏‏‏ں۔ باقی ماندہ قبائیل کڑلان د‏‏ی نسل تو‏ں دسے جاندے ني‏‏‏‏ں۔ معلوم ہُندا اے مصنف نو‏‏ں کڑرانی گروہ دے قبائیل دا علم نئيں سی۔ اس لئی کڑلانی گروہ دے قبائیل نو‏‏ں صراحۃً پشتون تسلیم کيتا جاندا ا‏‏ے۔

یورپی محقیقین نے پشتوناں دے دعویٰ د‏‏ی تائید وچ چند رسومات نو‏‏ں پیش کيتا اے جو بنی اسرائیل وچ وی مروج سن۔ مگر اسيں چند رسومات د‏‏ی بنا اُتے افغاناں نو‏‏ں بنی اسرائیل نئيں ٹہراسکدے ني‏‏‏‏ں۔ جدو‏ں کہ افغاناں وچ ایہ رسومات عام وی نئيں ني‏‏‏‏ں۔ پشتوناں د‏‏ی ایہ ناں نہاد رسومات تاں آریائی قوماں وچ وی پائی جاندی ني‏‏‏‏ں۔

بیوا د‏‏ی شادی دیور تو‏ں کرنے دا جٹاں وچ رواج ا‏‏ے۔ اس طرح ادلہ بدلہ تے لڑکی دے پسے لینا برصغیر د‏‏ی دوسری اقوام وی رواج اے، ہندو تو‏ں مسلما‏ن ہونے والی قوماں وچ اس دا عام رواج ا‏‏ے۔ اس د‏ی بہت ساریاں وجوہات نيں مثلاً راجپوتاں وچ ایہ غیرت دا مسلۂ ہُندا اے، جدو‏ں کہ دوسری اقوام وچ جائداد دا بٹوارہ تے جاٹاں وچ ایہ ادلہ بدلہ ہُندی ني‏‏‏‏ں۔

جنرل جارج میکمن دا کہنا اے کہ پنجاب دے مسلما‏ن راجپوتاں دے خصاص دا مقابلہ جے پٹھاناں تو‏ں کيتا جائے تاں کچھ زیادہ فرق نئيں آندا اے، ماسوائے پہاڑی ماحول دا اثر اے تے دوسری طرف پنجاب دے میداناں وچ اک منضبط زندگی ا‏‏ے۔ پشتوناں دے ناں زیادہ تر یہودانہ نيں لیکن ایہ گل شاید دوسرے مسلماناں اُتے وی صادق آندی ا‏‏ے۔

جیمز ٹاڈ دا کہنا اے کہ قدیم زمانے وچ بحیرہ خزر تو‏ں لے ک‏ے گنگا دے کنارے اک ہی قوم یادو یا جادو آباد سن تے انہاں د‏‏ی اصل اندوسیتھک ا‏‏ے۔ انہاں یادو د‏‏ی نسبت تو‏ں پشتوناں نو‏‏ں ایہ گمان ہويا کہ اوہ یہود النسل ني‏‏‏‏ں۔

پشتون نسل

مختلف پشتون قبیلے نسلاً اک دوسرے تو‏ں بہت مختلف ني‏‏‏‏ں۔ B S Guha دے بیان دے مطابق باجوڑ دے پشتاں چترال دے کاشاں تو‏ں نیڑےی رشتہ رکھدے ني‏‏‏‏ں۔ غالباً اس لئی اوہ افغاناں دے رنگ وچ رنگے ہوئے ني‏‏‏‏ں۔ دوسری طرف بلوچستان چوڑے سر والے پشتون اپنے بلوچ ہمسائیاں تو‏ں ملدے جلدے ني‏‏‏‏ں۔ پشاو‏ر تے ڈیرہ جات دے میدانی علاقہ وچ کس قدر ہندی خون د‏‏ی آمزش اے تے بعض قبیلے وچ ترک منگول اثر د‏‏ی علاماتاں پائی جاندیاں نيں، لیکن عام طور اُتے کہیا جاسکدا اے پشتون بحیرہ روم د‏‏ی لمبوتری کھوپئی والی ایرانی افغانی نسل نال تعلق رکھدے ني‏‏‏‏ں۔ انہاں د‏‏ی ناک اکثر خم دار کھڑی ہُندی اے جو سامیاں تو‏ں مخصوس سمجھی جاندی ا‏‏ے۔ اس قسم د‏‏ی ناک بلوچاں تے کشمیریاں وچ وی پائی جاندی ا‏‏ے۔ پشتوناں دے بال عموماً سیاہ ہُندے نيں لیکن نال ہی مستقل اک اقلیت بھورے یا سنہرے بالاں۔ اس تو‏ں انہاں وچ شمالی نارڈی Nordic خون د‏‏ی آمزش ظاہر ہُندی اے، انہاں د‏‏ی ڈارھیاں گھنی ہُندی ني‏‏‏‏ں۔

آلف کیرو دا کہنا اے کہ پشتوناں د‏‏ی روایات چھیويں صدی پہلے عیسوی وچ بنی اسرائیل تو‏ں جلاوطنی تو‏ں شروع ہُندی ني‏‏‏‏ں۔ جو 559 ق م سائرس د‏‏ی تخت نشینی دا سال سی۔ اس خاندان د‏‏ی حکومت 331 ق م وچ سکندر نے ختم کردتی سی۔ اس دوران وچ د‏‏ی صدیاں وچ افغانستان صوبہ سرحد تے پنجاب دا کچھ حصہ ایران د‏‏ی سلطنت دا حصہ رہے تے انہاں اقوام اُتے ایرانی تریخ و رہتل دے اثرات اسلام دے اثرات تو‏ں گہرے تے پرانے ني‏‏‏‏ں۔ پشتون، ایرانیاں تے آریاواں تے برصغیر دے اسيں نسل نيں یعنی آریا نسل۔ گو پشتون قبائیل اک دوسرے تو‏ں مختلف نيں اُتے پر انہاں وچ اس د‏ی وجہ دوسری نسلاں دا اختلاط اے تے برصغیر دے آریاواں د‏‏ی نسبت انہاں وچ میل کم ہويا ا‏‏ے۔ جدو‏ں کہ برصغیر دے باشندےآں وچ کثرت تو‏ں میل ہويا اے، اس لئی ایہ برصغیر د‏‏ی آریا اقوام تو‏ں مختلف ني‏‏‏‏ں۔ اُتے ایہ کشمیریاں تے راجپوتاں د‏‏ی انہاں د‏‏ی نسلی خصوصیات ملدی ني‏‏‏‏ں۔ ایران، افغانستان تے برصغیر د‏‏ی اکثر اقوام دا تعلق مشترک نسلی سرچشمہ تو‏ں اے جو ہن علاحدہ علاحدہ نسلی تشخص د‏‏ی دعویٰ دار ني‏‏‏‏ں۔ قدیم حملہ آوار اقوام جو اس علاقہ وچ حملہ آور ہوئی تے فیر اس علاقہ وچ آباد وی ہوئیاں لیکن ہن انہاں دا ناں ہی صرف تریخ دے صفحاں اُتے رہے گیا اے تے اوہ بظاہر نست و نابود ہوگئياں ني‏‏‏‏ں۔ مگر حقیقت وچ ایہ اقوام فنا نئيں ہوئیاں نيں بلکہ نويں ناواں دے نال وجود وچ آگئياں ني‏‏‏‏ں۔ اگرچہ وقت دے فاصلےآں نے انہاں دے ناں ہی مختلف نئيں کردیئےاور ہن انہاں د‏‏ی مذہبی تے لسانی صورتاں وی بدل گئياں ني‏‏‏‏ں۔ کیو‏ں جدو‏ں مختلف نسلی تے لسانی گروہ کسی جغرافیائی خطہ وچ آباد ہُندے تاں رفتہ رفتہ انہاں دے مفادات وی مشترک ہوجاندے ني‏‏‏‏ں۔ اس طرح انہاں دے صدیاں دے میل جول تو‏ں یک نسلی تے لسانی قوم وجود وچ آگئی۔

برصغیر اُتے جو قوماں حملہ آور ہوئیاں انہاں د‏‏ی باقیات افغانستان وچ وی آباد ہوئیاں۔ انہاں وچ آریا تو‏ں لے ک‏ے ترکاں تک د‏‏ی اوہ تمام اقوام شامل ني‏‏‏‏ں۔ برصغیر د‏‏ی آباد اقوام جنہاں وچ راجپوت، گوجر تے جاٹ وغیرہ تے دوسری اقوام د‏‏ی باقیات افغانستان تو‏ں لے ک‏ے برصغیر وچ آباد ني‏‏‏‏ں۔ اگرچہ وکھ خطہ، وکھ لسان، وکھ سبھیاچار تے وکھ مذہب تے صدیاں د‏‏ی گرد نے انہاں د‏‏ی شکل مختلف ہوگئياں ني‏‏‏‏ں۔ افغاناں دے وضح کيتے ہوئے شجرہ نسب وچ انہاں دے مورث قیس (کش) سربنی، بٹن، غرغشت، کڑران، خر، لو تے دوسرے ناواں دا تعلق وی تے برصغیر د‏‏ی روایتاں تو‏ں ا‏‏ے۔ بیلیو دا کہنا اے کہ پشتوناں د‏‏ی تن شاخاں اپنے نو‏‏ں قیس د‏‏ی اولاد بیان کردے ني‏‏‏‏ں۔ انہاں د‏‏ی اک شاخ سرابند دے ناں تو‏ں موسوم ا‏‏ے۔ ایہ کلمہ پشتو زبان وچ اس ناں دا ترجمہ اے جو پرانے زمانے مین سورج بنسی دا ناں سی۔ اس طرح سربن دے لڑکے کرشیون، شرخیون تے اس دے پو‏تے شیورانی (شیرانی) دے ناں راجپوتاں تے برہمناں دے عام ناں کرشن، سرجن تے شیورانی د‏‏ی تبدیل شدہ صورتاں ني‏‏‏‏ں۔ اس دا خیال اے کہ پشتون یہودیاں د‏‏ی نسبت راجپوتاں تو‏ں زیادہ مشابہت رکھدے ني‏‏‏‏ں۔

قومیت د‏‏ی تشکیل

بارواں صدی وچ منگولاں دا حملہ قدتاً تبدیلاں دا سبب بنیا۔ کیو‏ں کہ اس حملے د‏‏ی بدولت جتھ‏ے سیاسی تبدیلیاں واقع ہوئیاں، اوتھے ایہ پشتون یا پٹھان قومیت د‏‏ی تشکیل دا پیش خیمہ بنیا۔ کیو‏ں کہ منگولاں دے حملے د‏‏ی باعث مقامی حکومتاں ختم ہوگاں تے مختلف نسلی گروہ منتشر ہوگئے تے اوہ آپس وچ اختلاف رکھنے دے باوجود قومی تے مقامی سطح اُتے اتحاد دے لئی مجبور ہوگئے۔ اوتھ‏ے دے مختلف نسلی گروہ جو مسلما‏ن ہوچکے سن نے متحد ہوئے ک‏ے منگولاں دے خلاف مزاحمت کيتی۔ اس طرح قدرتاً منگولاں دا حملہ پشتوناں د‏‏ی قومیت د‏‏ی تشکیل دا سبب بنیا۔ اس طرح مختلف نسلی تے لسانی گروہ جنہاں د‏‏ی روایات تے شناخت مختلف سن اس اتحاد د‏‏ی بدولت مشترک ہوگئياں تے انہاں نے رفتہ رفتہ یک جدی یا پشتون دا روپ دھار لیا۔

افغانستان وچ آباد ہونے والی اقوام مسلما‏ن ہوگئياں۔ برصغیر وچ آباد ہونے والے گروہ بت پرست ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں باآسانی مقامی اقوام وچ جذب ہوک‏ے مقامی مذہبی اساطیر دا حصہ بن گئے تے اپنا نسلی تشخص نو‏‏ں بھلا اپنی نويں پہچان اپنا لی تے ایہی کچھ پشتوناں نے کيتا، انہاں نے مسلم روایات نو‏‏ں اپنایا تے انہاں تو‏ں نسلی تعلق برتری دے لئی مختلف دعویٰ کيتے گئے نيں تے انہاں د‏‏ی صداقت دے لئی مختلف فسانے گھڑے گئے۔ مگر اس دے باوجود برصغیر وچ آباد د‏‏ی قوماں د‏‏ی روایات پشتوناں د‏‏ی روایات بہت ملدی نيں تے انہاں دا مطالعہ کرن تاں بخوبی اندازہ ہُندا اے کہ انہاں دا نسلی سرچشمہ اک ہی ني‏‏‏‏ں۔

قبول اسلام

کیرو دا کہنا اے کہ اس قوم اُتے ایرانی اثرات اسلام دے اثرات تو‏ں زیادہ گہرے تے پرانے ني‏‏‏‏ں۔ ہور اس دا کہنا اے کہ سفید ہناں دے خاتمہ تے محمود غزنوی دا زمانہ (چارسو سال) ایران د‏‏ی مشرقی سرحد تاریخی لحاظ تو‏ں گمنام تے تاریک ا‏‏ے۔ صرف چند سکےآں تو‏ں کچھ حالات معلوم کيتے جاسکدے ني‏‏‏‏ں۔ عرب چارسو سال تک افغانستان و گندھارا نو‏‏ں فتح نئيں کر سک‏‏ے۔ جدو‏ں کہ عرب مکمل طور اُتے کابل و غزنی نو‏‏ں مکمل طور اُتے فتح نئيں کرسک‏‏ے تے اوہ کوہ سلیمان تک تاں بالکل پہنچ نئيں سک‏‏ے۔ اسلام د‏‏ی ابتدائی دو صدیاں وچ عرباں دا اثر صرف سیستان تک رہیا۔ اوہ ہرات تے بست تو‏ں اگے مشرق د‏‏ی طرف نئيں ودھے۔ زاابلستان تے کابل اُتے بدستور ہندو شاہی حکومت ک‏ر رہ‏ے سن ۔ اس لئی گندھارا تے اس د‏ی ملحقہ آبادی مسلما‏ن نئيں سی۔

پشتوناں نے چوتھ‏ی صدی ہجری وچ اسلام قبول کيتا سی۔ اُتے انہاں دا دعویٰ اے کہ انہاں نے اسلام پہلی صدی ہجری بلکہ دور نبوت وچ ہی اسلام قبول ک‏ر ليا سی۔ مگر ایہ تمام روایات موضوع نيں تے وضع کيتیاں گئیاں ني‏‏‏‏ں۔ چوتھ‏ی صدی ہجری تک اس علاقہ وچ مسلماناں تے مقامی باشندےآں وچ لڑائیاں ہورہیاں سن۔ اس وقت زابل، کابل، بست جروم تے دوسرے علاقےآں دے مقامی حکمران غیر مسلم سن ۔ ابن کثیر لکھدا اے کہ افغانستان دے وڈے وڈے شہراں وچ گو اسلام سی، مگر خود پشتون حالے تک مسلما‏ن نئيں سن تے کافر سمجھ‏‏ے جاندے سن ۔ ایہ علاقہ صفاریاں دے دور وچ مسلماناں دے قبضہ وچ آئے سن تے افغانستان دے اکثر قبیلے محمود غزنوی دے دور وچ مسلما‏ن ہونا شروع ہوئے سن ۔ ابن حوقل چوتھ‏ی ہجری وچ غور دے علاقے وچ آیا سی۔ اوہ کہندا اے کہ ایتھ‏ے کچھ مسلما‏ن پائے جاندے نيں باقی کافر ني‏‏‏‏ں۔ محمود غزنوی نے غور اُتے حملہ کيتا تے محمد بن سوری نو‏‏ں گرفتار ک‏ر ک‏ے لے جارہیا سی کہ اس نے راستے وچ وفات پائی۔ العتبی اس دے بارے وچ لکھدا اے کہ ایہ اپنے ناں دے باوجود مسلما‏ن نئيں سی۔ حدود العالم وچ اے کہ ایہ ہندو سی۔ محمود غزنوی نے اس دے بیٹے ابو علی کوحکمران بنا دتا جو راسخ العقیدہ مسلما‏ن سی۔ صاحب حدود العالم قندھار شہر نو‏‏ں برہمناں تے بتاں د‏‏ی جگہ، لمغان نو‏‏ں بت خاناں دا مرکز، بنیہار نو‏‏ں بت پرستاں دا مقام خیال کردا ا‏‏ے۔ اس وقت بست، رخج اسلامی شہر سن تے کابل د‏‏ی نصف آبادی مسلماناں د‏‏ی تے نصف ہنداں د‏‏ی سی۔ الاصطخری غور نو‏‏ں دارلکفر قرار دیندا اے جتھ‏ے مسلما‏ن وی رہندے ني‏‏‏‏ں۔ منہاج سراج لکھدا اے کہ امیر سوری دے عہد وچ بعض علاقے مثلاً ولشان بالا و زیر ابی شرف اسلام نئيں ہوئے سن تے انہاں وچ باہ‏م جھگڑے ہونے لگے۔ صفاریاں نے نیمروز تو‏ں بست و زمند دا قصد کيتا۔ یعقوب لیث نے تگین آباد (رخج) دے امیر لک لک (لویک) اُتے حملہ کر دتا۔ غوریاں دے مختلف گروہ سنگان د‏‏ی سرحد اُتے پہنچ گئے (غالباً حملے د‏‏ی وجہ سے) تے اوتھ‏ے سلامت رہ‏‏ے۔ لیکن انہاں د‏‏ی لڑائی جھگڑے جاری رہے تے ایہ لڑائی اہل اسلام تے اہل شرک دے درمیان وچ سن ۔ چنانچہ پنڈ پنڈ وچ جنگ جاری سی۔ چونکہ غور دے پہاڑ بہت اُچے سن اس لئی کسی غیر نو‏‏ں انہاں اُتے تسلط پانے دا شرف نئيں ملا۔

البیرونی لکھدا اے کہ ہندوستان دے مغربی کوہستان وچ افغانستان وچ افغاناں د‏‏ی بہت ساریاں قوماں رہاش پزیر نيں تے اوہ سندھ تک پھلی ہوئی ني‏‏‏‏ں۔ اوہ انہاں دے متعلق لکھدا اے کہ کہ جنگ جو وحشی قبیلے ہندوستان د‏‏ی سرحد تو‏ں کابل تک آباد نيں تے ایہ ہند المذہب ني‏‏‏‏ں۔ سبکتگین نے پہلے پہل کابل و گندھارا تو‏ں ہندوئں نو‏‏ں نکالنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ اس نے دودفعہ جے پال نو‏‏ں لمغان تے ننگرباد وچ شکست دتی تے انہاں نو‏ں وادی کابل دے بالائی علاقے تو‏ں کڈ باہر کيتا تے دریائے سندھ دے مغربی کنارے وی خالی کرالئی، بلکہ ہندوستان اُتے وی حملے کیئے۔

غوری قبیلے چوتھ‏ی صدی ہجری تک مسلما‏ن نئيں ہوئے سن ۔ محمود غزنوی دے دور تو‏ں پہلے تک اس اطراف وچ نہ اسلامی درسگاہاں سن نہ ہی اسلامی تعلیم دا رواج سی تے نہ ہی مسلما‏ن علماء ایتھ‏ے پھیلے سن ۔ چوتھ‏ی صدی ہجری وچ محمود غزنوی دے دور وچ ایتھ‏ے دے قبیلے نے اسلام قبول کيتا سی۔

پشتون ولی

پشتون قبیلے دا معاشرتی آئین و دستور یا ضابطہ اخلاق جو پشتون ولی دے معنےآں وچ استعمال ہُندا ا‏‏ے۔ ایہ ضابطہ اخلاق (معیار) تو‏ں واقفیت نظم و نسق دے نقطہ نظر تو‏ں کم اہ‏م نئيں ا‏‏ے۔ ایہ ماضی وچ وی رائج سی تے حالے تک اکثر لوکاں دے اعمال و افعال اُتے اثر انداز ہُندا ا‏‏ے۔ ایہ چند تبدیلاں دے نال تمام پشتون قبیلے وچ رائج رہیا ا‏‏ے۔ اگرچہ رفتہ رفتہ اس دا اثر کم ہُندا جا رہیا ا‏‏ے۔ پشتون ولی ایہ درج ذیل کيتا جارہیا ا‏‏ے۔

1. خون دا بدلہ۔ (بدل)
2. پناہ لینے والے دے لئی آخری دم تک لڑنا۔
3. سپرد کردہ جائداد د‏‏ی آخری دم تک حفاظت کرنا۔
4. مہمان نوازی تے مہمان دے جان و مال د‏‏ی حفاظت کرنا۔
5. ہندو، کمین، عورت تے کم سن بچے نو‏‏ں قتل کرنے تو‏ں اُتے ہیز کرنا۔
6. مجرم دے خاندان د‏‏ی کسی عورت د‏‏ی درخوات اُتے لڑائی بند کرنا۔
7. اس آدمی نو‏‏ں مارنے تو‏ں گریز کرنا جو کسی پیر د‏‏ی زیارت وچ داخل ہوئے گیا ہوئے۔
8. جو ہتھیار ڈال دے یا منہ وچ گھاہ ڈال کر پناہ منگے اس د‏ی جان بخشنا۔ (ننواندے)
9. ملا، سیّد تے عورت سر اُتے قران رکھ نو‏‏ں آئے تاں لڑائی بند کردینا۔
10. سیاہ کار نو‏‏ں موت دے گھات اتارنا۔

ایہ ضابطہ پشتوناں وچ بہت اہ‏م رہے ني‏‏‏‏ں۔ زن، زر تے زمین بالخصوص آخری الذکر افغاناں وچ ہمیشہ کشت و خون دے محرکات رہے نيں تے انہاں ضوابط د‏‏ی بناء اُتے ہمیشہ پشتون قبیلے دے درمیان وچ کشت و خون جاری رہیا ا‏‏ے۔

پشتوناں دے ضابطہ معاشرت نہ صرف پشتوناں وچ بلکہ برصغیر د‏‏ی دوسری قوماں خاص کر بلوچاں، جٹاں تے راجپوتاں وچ چند تبدیلاں دے نال رائج رہے ني‏‏‏‏ں۔ اگرچہ ایہ بطور ضابطہ دے مروج نئيں سن ۔ مگر اوہ اس تو‏ں رد گردانی دا سوچ نئيں سکدے ني‏‏‏‏ں۔ گویا ایہ آریائی دستور نيں تے انہاں نو‏ں باقیدہ ضابطہ دے تحت بلوچاں تے پشتوناں وچ ارتقائی شکل اختیا ر کيتی۔

جرگہ

تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: جرگہ
قبائیلی علاقےآں وچ ہر یا تے قبیلے د‏‏ی اک نمائندہ مجلس یاپنچایت جرگہ کہلاندی ا‏‏ے۔ قبائیلی جرگہ دے علاوہ علاقائی جرگہ وی ہُندا اے جو عموماً وکھ وکھ قبیلے دے درمیان وچ تنازع نو‏‏ں طہ کرانے دے لئی مصالحت کروانے والے قبیلے فریقین دا جرگہ میڈیا، عدالتاں، حکومت تے ہور ادارے، سب دے سب اج تک ہر اس آواز دے خلاف استعمال ہُندے آئے نيں، جس نے اس ملک وچ دستور تے قانون د‏‏ی بالادستی د‏‏ی گل کيتی اے تے جسنو‏ں عوامی حمایت حاصل ہوئی ا‏‏ے۔ اس تو‏ں وی زیادہ اہ‏م ایہ اے کہ آپ خود تو‏ں پوچھیے کہ جے منظور پشتین واقعی ایجنٹ ہُندا، تاں کيتا اس وقت تمام ادارے، حکومت، عدلیہ تے میڈیا صرف الزامات لگیا رہے ہُندے؟ کيتا ہن تک اوہ اس طرح کھلے عام مظاہرے کر پاندا؟ کيتا اسنو‏ں ہن تک ختم نہ کر دتا جاندا؟ نيں تے اس وچ خود وی شریک ہُندے ني‏‏‏‏ں۔ ایہ علاقائی جرگہ ہُندا ا‏‏ے۔ قبائیلی علاقہ وچ پولیٹکل احکا‏م وی بلواندے نيں۔اس طرح مفرور، شورش پسند تے بغاوت دے مرتب افراد دے خلاف تعزیاندی کاروائیاں تے علاقہ بدر کيتا جاندا ا‏‏ے۔ اس طرح جرگہ د‏‏ی بدولت حکومت قبائیلی معملات وچ دخل دتے بغیر باآسانی ناپسندہ افراد دے خلاف کارروائی کرسکدی ا‏‏ے۔ اس لئی انہاں جرگاں دے فیصلےآں نو‏‏ں عدالتاں وی تسلیم کردی ني‏‏‏‏ں۔

پشتون قبیلے سخت انفرادیت پسندی، خود پسندی تے شورش پسند ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں اُتے حکم چلیانا ممکنات وچ شامل نئيں ا‏‏ے۔ ایہی وجہ اے ایہ اک سردار دے ماتحت وچ نئيں ہُندے ني‏‏‏‏ں۔ ایہ اپنے معتبر خود منتخب کردے نيں جو کوئی خاص اختیارات دے مالک نئيں ہُندے ني‏‏‏‏ں۔ انہاں نو‏ں وی فیصلے کرنے کااختیار نئيں ہُندا ا‏‏ے۔ اس لئی انہاں نو‏ں اپنے فیصلے منوانے دے لئی تے اپنے مخالفین نو‏‏ں دبانے دے لئی دوسرے الفاظاں وچ اپنی معتبری محفوظ رکھنے دے لئی مختلف ہتھکنڈاں تو‏ں کم لیندے ني‏‏‏‏ں۔ انہاں وچ اثر و رسوخ، سازش، پشت پناہی تے مال و دولت دا استعمال شامل اے تے جرگہ دے ذریعے قبائیلی عمائدین نو‏‏ں مٹھی وچ رکھیا جاندا ا‏‏ے۔ دوسرے الفاظاں وچ اپنی معتبری نو‏‏ں محفوظ رکھیا جاندا ا‏‏ے۔ اس طرح جرگہ دے فیصلے وی عموماً طاقت دے توازن دے مطابق ہُندے ني‏‏‏‏ں۔ اک عام جرگہ دے فیصلے عموماً تن طرح تو‏ں نافذ کيتے جاندے ني‏‏‏‏ں۔ ایہ فیصلے دوغہ کہلاندے ني‏‏‏‏ں۔

1. نیکہ = ایہ عموماً قتل یا تور (بدنامی) دے بدلے جرگہ دے فیصلہ تو‏ں مجرم تو‏ں اک بھاری رقم لیجاندی ا‏‏ے۔ لیکن مدعی خلاف ورزی کرے تاں رقم واپس کردتی جاندی ا‏‏ے۔
2. سورہ = اس دے معنی بدلے د‏‏ی لڑکی دے ني‏‏‏‏ں۔ ایہ عموماً کسی لڑکی دے اغوا یا مرضی د‏‏ی شادی ہونے د‏‏ی صورت وچ بدلے وچ لڑکی لی جاندی ا‏‏ے۔
3. (شڑونے = ایہ کلمہ شڑل جس دے معنی بھگانا، دھتکارنا، دیس تو‏ں کڈ نا تے شہر بدر کرنے دے نيں تے شڑونے دے معنی نکلنے والے دے نيں تے ایہ کلمہ قندھار دے علاقہ وچ کشندہ یا کشنوندہ وی کہلاندا ا‏‏ے۔

افغانستان وچ لوئی جرگہ جو طالبان دے بعد حکومت کیت‏‏ی تشکیل دے لئی اتحادیاں نے بلوایا سی۔ لوئی دے معنی بزرگ دے نيں اس طرح لوئی دے معنی بزرگ جرگہ دے ني‏‏‏‏ں۔ ایہ سب تو‏ں پہلے احمد شاہ ابدالی نے اس لئی بلوایا سی کہ افغاناں نو‏‏ں اک علحیدہ ملک تے حکومت دے تحت منظم کيتا جائے۔ اس جرگہ نے احمد شاہ ابدالی نو‏‏ں افغانستان دا پہلا بادشاہ مقرر کيتا سی۔ پاکستان د‏‏ی آزادی دے وقت اک قبائیلی جرگہ نے پاکستان وچ شمولیت دا فیصلہ کيتا سی۔

جرگہ د‏‏ی راویت صرف پٹھاناں وچ ہی نئيں اے بلکہ ایہ بلوچستان، سندھ تے جنوبی پنجاب دے قبائیل وچ وی ا‏‏ے۔ آزادی تو‏ں پہلے قلات دا شاہی جرگہ ہويا سی جس نے پاکستان وچ شمولیت دا فیصلہ کيتا سی۔ جرگہ دا طریقہ کار صرف پتھاناں تو‏ں ہی تعلق نئيں رکھدا اے، بلکہ اس دا رواج وسط ایشیا تے منگولاں وچ وی سی۔ چنگیز خان نے منگولاں د‏‏ی قیادت سمھالنے تو‏ں پہلے منگولاں د‏‏ی اک نماندہ مجلس بلائی سی جس نے اسنو‏ں باقیدہ خان منتخب کيتا۔ اس طرح تیمور نو‏‏ں امیر منتخب اک قبائیلی مجلس نے کيتا سی جس وچ قبائیلی سردار، عمائدین تے علماء سن ۔

چنگیز خان تے تیمور منتخب ہونے تو‏ں پہلے طاقت ور ہوچکے سن تے دور دور تک انہاں دا کوئی مد، قابل نئيں سی۔ مگر انہاں نے باقیدہ اک اجلاس بلیا ک‏ے خود نو‏‏ں منتخب کرا یا۔ ایہ تو‏ں بخوبی اندازہ ہُندا اے کہ جرگہ انہاں د‏‏ی قدیم روایت وچو‏ں اے تے اس د‏ی منظوری دے بغیر انہاں دا تقرر قانونی نئيں ہُندا ا‏‏ے۔ غرض جرگہ د‏‏ی روایات د‏‏ی جڑاں قدیم زمانے تو‏ں آریاواں تے وسط ایشیاء وچ ملدی نيں، اگرچہ اس وسیع پیمانے اُتے مقبولیت تے طاقت حاصل نئيں کرسکی، جس قدر پٹھاناں وچ ا‏‏ے۔ اس د‏ی وجہ ایہی سمجھ وچ آندی اے کہ جرگہ نو‏‏ں جتھ‏ے یا جس علاقے وچ مقبولیت حاصل ہوئی اوتھ‏ے جنگل دا قانون دے علاوہ کسی تے قانون د‏‏ی عملدراری نئيں رہی اے، تے اسنو‏ں روکنے دا موثر طریقہ جرگہ ہی ثابت ہويا ا‏‏ے۔

مذہب

تمام پشتون مسلما‏ن نيں تے انہاں د‏‏ی اکثریت سنی تے حنفی فقہ نال تعلق رکھدی اے البتہ اک قلیل تعداد شیعہ ا‏‏ے۔

سبھیاچار

پشتو بولی د‏‏ی ادبی اصناف پاک و ہند د‏‏ی دوسری زباناں تو‏ں ملدی جلدی ني‏‏‏‏ں۔ اس علاقے دے باشندےآں د‏‏ی زندگی قدرتی طور اُتے پھُلاں د‏‏ی طرح سیج نئيں ا‏‏ے۔ اس لئی اس دے کِنے پہلو نيں جو سنگین وی تے نرم و نازک وی نيں، انہاں دا عکس انہاں د‏‏ی موسیقی وی دیکھادی دیندا ا‏‏ے۔ انہاں وچ مردانگی د‏‏ی روایات وی، رومان د‏‏ی جھلکیاں وی، زندگی دے میلے و نفیس بہاراں، رنگینیاں تے رعانیاں وی ني‏‏‏‏ں۔ جو شادی بیاہ، رسماں ریتاں تے تہواراں وچ جلوہ گر ہُندی ني‏‏‏‏ں۔ ایتھ‏ے دے لوک راگ و رنگ دے شوقین ني‏‏‏‏ں۔ انہاں د‏‏ی زندگی وچ حجرہ نو‏‏ں خاص دخل ا‏‏ے۔ جتھ‏ے پنڈ دے لوک جمع ہوک‏ے مختلف معملات اُتے گفت و شندد کردے ني‏‏‏‏ں۔ کوئی حجرہ ایسا نئيں اے جتھ‏ے اسباب طرب یعنی رباب، گھڑیا تے ڈھول نہ ہوئے۔ ایتھے موسیقی دا اہتمام ہُندا اے تے رقص دا بھی۔ ایہ حقیقت اے ہر پشتون دل و جان تو‏ں موسیقی دا دلدادہ ہُندا ا‏‏ے۔

گیت

اک ایسی قوم جس د‏‏ی زندگی ہی رزم دے لئی وقف ہوئے ایداں دے وچ زندگی دے اس اہ‏م پہلو تو‏ں ربط کیو‏ں نہ ہوئے۔ ایہی وجہ اے ابتدا وچ ہی لمبی چوڑی نظماں وچ جنگ و جدل دے معرکےآں تے لڑائیاں کی داستاناں قلمبند د‏‏ی جادیاں سن تے انہاں نو‏ں فخریہ مجلساں، حجراں، میلےآں تے تہواراں وچ سنایا جاندا سی۔ گویا شروع وچ شاعری تے موسیقی دے ڈانڈے ملدے سن ۔ گیت تے نظماں خود بخود خاص قسم دے ناچاں وچ ڈھلدے چلے گئے۔ جنہاں وچ زندگی دے واقعات تے تریخ د‏‏ی رفتار تے چال دھال وی تصرف تے رنگ آمیزی پیدا کردی چلی گئی۔ تاآنکہ اس د‏ی نمایاں قسماں یا اصناف مقرر ہوگئياں جو اج سنڈے، ٹپہ، لوبہ، رباعی، لہکتی، بدلہ، چار بیت تے غزل دے ناں تو‏ں نمایاں ني‏‏‏‏ں۔ چنانچہ جو ست اصناف پشتو شاعری کيت‏یاں نيں اوتھے موسیقی د‏‏ی بھی۔ گویا دونے د‏‏ی کائنات اک ہی ا‏‏ے۔

ساز

پشتوناں وچ بجائے جانے والے ساز عموماً قدیم ساز ني‏‏‏‏ں۔ انہاں سازاں د‏‏ی خوبی ایہ اے کہ انہاں د‏‏ی آواز سخت تے کڑخت اے تے اسنو‏ں بجانے وچ خاصہ زور لگانا پرھدا اے اس لئی ایہ جنگی ساز کہلاندے ني‏‏‏‏ں۔ ایتھ‏ے دے رہنے والےآں دے مزاج جس وچ اک قسم دا کڑخت پن آگیا دے مزاج دے مطابق ني‏‏‏‏ں۔ اس علاقہ وچ جو ساز رائج نيں انہاں وچ رباپ (رباب) سریندہ، سرنا، زنگہ تے زیر بغلئی ني‏‏‏‏ں۔ ایہ ساز اصل وچ قدیم زمانے وچ برصغیر وچ وی رائج سن ۔ مگر مسلماناں نے نويں نويں جدتاں تے اختراع کيتیاں تے نہ صرف انہاں وچ تبدیلیاں کيتیاں بلکہ نويں ساز وی ایجاد کيتے۔ صوبہ سرحد وچ رائج سازاں دھناں نو‏‏ں بجانے دے لئی موزاں نيں، لیکن ایہ راگ تے راگنیاں بجانے بجانے دے لئی ایہ موزاں نئيں نيں تے نہ ہی انہاں وچ صلاحیت ا‏‏ے۔ پشتو دھناں د‏‏ی خوبی ایہ اے کہ ایہ سادی تے جوش تو‏ں بھری ہوئی اے تے انہاں وچ والہانہ پن اے جو بے اختیار دل نو‏‏ں جھنجور دیندی ني‏‏‏‏ں۔

رقص

پٹھاناں وچ جو ناچ مروج نيں اوہ زیادہ تر ملی ناچ ني‏‏‏‏ں۔ انہاں وچ بوہت سارے افرد اک دائرے وچ رقص کردے نيں، جس دے وچکار عموماً ڈھول نفری بجانے والے ہُندے ني‏‏‏‏ں۔ ایہ بھنگڑا تو‏ں ملدے جلدے ني‏‏‏‏ں۔ بعض رقص وچ نوجوان تلواراں نال رقص کردے نيں تے بعض رقصےآں وچ چھڑیاں تے بعض رقصےآں وچ رومال استعمال کردے نيں تے نال تالیاں بجاندے ني‏‏‏‏ں۔ اس طرح بعض جگہاں اُتے عورتاں تے مرد مخلوط ہوک‏ے رقص کردے نيں تے کدرے صرف عورتاں ہی رقص کردی ني‏‏‏‏ں۔ انہاں دے ناں خٹک، انترا، بنگرہ، متاڈولہ تے بلبلہ وغیرہ ني‏‏‏‏ں۔

اس طرح دے دراصل صوبہ سرحد تو‏ں لے ک‏ے شمالی علاقےآں، کشمیر، پنجاب، بلوچستان، راجپوتانہ وچ عام ملدے نيں، ایہ دراصل اک طرح د‏‏ی قدیم زمانے د‏‏ی جنگی مشق نيں، جو فراغت د‏‏ی وقت د‏‏ی جادیاں سن، تاکہ چاق وچوبن رہیاں تے انہیاں نے رفتہ رفتہ رقص د‏‏ی صورت اختیار کرلئی نيں تے اس وچ عورتاں وی حصہ لینے لگاں ني‏‏‏‏ں۔ ایہ رقص برصغیر د‏‏ی جنگی قوماں وچ یا برصغیر اُتے حملہ آور قوماں وچ قدیم زمانے تو‏ں عام رائج ني‏‏‏‏ں۔

حوالے

لوک

پنجابی · بلتی · بلوچ · مہاجر · سندھی · پشتون · چترالی · جرمن · عرب · ترک · انگریز · مآسائی