Separaziun da las pussanzas
La separaziun da las pussanzas è in princip d’organisaziun e da funcziun da la constituziun d’in stadi da dretg. Quella munta ch’ina singula instituziun na po da princip betg exequir pliras funcziuns da pussanza ch’èn attribuidas a differents champs da suveranitad da la pussanza statala. Ella munta però er ch’ina singula persuna na po betg appartegnair a differentas instituziuns. Tenor l’exempel istoric vegnan differenziadas las trais pussanzas legislativa, executiva e giudicativa. Da reparter la pussanza statala sin plirs organs statals serva a limitar la pussanza ed a segirar la libertad e l’egualitad.[1]
L’origin premodern dal princip da la separaziun da las pussanzas è da chattar en las scrittiras da la teoria dal stadi dals illuminists John Locke e Montesquieu (‹De l’esprit des loix›, 1748), las qualas èn sa drizzadas cunter la concentraziun da la pussanza ed il despotissem dal temp da l’absolutissem. Oz fa la separaziun da las pussanzas part da mintga democrazia moderna; la furma co che quella sa manifestescha, variescha però vaira ferm da stadi tar stadi.
Il model classic da la separaziun da las pussanzas vegn oz extendì a moda multifara. Model da basa furma la separaziun orizontala da las cumpetenzas legalas (pussanza da reglamentaziun) en il stadi (numnadamain legislaziun, regenza ed administraziun sco er giurisdicziun) sin organs statals stgaffids aposta per quest intent. Daspera datti ina repartiziun verticala da las cumpetenzas legalas: en il stadi federal surtut tranter quel ed ils stadis commembers, en il dretg internaziunal tranter ils stadis naziunals e las organisaziuns supranaziunalas (uschia p.ex. en l’Uniun europeica).
Sper la pretensiun da reparter las cumpetenzas legalas, vegn anc quella da reparter la pussanza reala a moda equilibrada. Sco princip da la ballantscha da las pussanzas ha il patratg da l’equiliber europeic influenzà sur tschientaners la politica da l’exteriur dals stadis europeics. Suenter la Segunda Guerra mundiala è passà a ses lieu la pretensiun suenter in policentrissem da la repartiziun da la pussanza globala. A reparter a moda equilibrada la pussanza effectiva serva er la pretensiun suenter ballantschas en il sistem da las pussanzas socialas. Uschia duaja il dretg dals cartels prevegnir ad ina concentraziun da la pussanza economica ed il dretg da medias cumbatter la monopolisaziun da la pussanza areguard l’opiniun publica.
Istorgia
[modifitgar | modifitgar il code]Emprimas furmas da separaziun da las pussanzas cumparan gia fitg baud en l’istorgia da la civilisaziun. Il sistem da castas ha transferì l’incumbensa da manar la societad als sacerdots e prinzis. En intgins stadis islamics po l’uffizi dal Qādīs vegnir considerà sco furma tempriva da la separaziun da giudicativa ed executiva. En il spazi europeic è l’idea da la separaziun da las pussanzas cuntegnida en la teoria da la constituziun maschadada, la quala han tranter auter represchentà Polybios, Cicero, Tomas d’Aquin e James Harrington. Er Johannes Calvin ha favurisà sco furma statala ina maschaida d’aristocrazia e democrazia.[2] La monarchia na vegniva betg en dumonda per el, perquai che la roialitad haja tenor el la tendenza da sa patrunar dal tuttafatg u almain a moda decisiva da la pussanza politica, e quai a dischavantatg dals umans. Per evitar tant sco pussaivel ch’i vegnia fatg maldiever da la pussanza politica, ha Calvin proponì in sistem d’organs statals che cumpletteschan e controlleschan in l’auter (stans, aristocrazia, efors e.a.). A quels ha el tranter auter accordà il dretg e l’obligaziun da proceder cunter regents tirans.[3] Questa furma reservada dal dretg da far resistenza è vegnida formulada sut l’impressiun dals monarcomans e da la situaziun da quel temp en Scozia.[4] Là ha l’aristocrazia puritana sfurzà il 1567 la regina catolica Maria Stuart d’abditgar a favur da ses figl protestant James VI. Concregaziunalists, segnads da la teologia federala da Calvin, han fundà il 1620 en l’America dal Nord la Plymouth Colony ed il 1629 la Massachusetts Bay Colony che vegnivan omaduas regidas a moda democratica e nua ch’ins pratitgava la separaziun da las pussanzas. Il General Court che vegniva elegì dals ‹libers› (freemen) furmava la legislativa e giudicativa, il guvernatur elegì dal General Court furmava l’executiva.[5]
En la filosofia dal stadi cumpara la noziun ‹separaziun da las pussanzas› en las scrittiras dal filosof englais John Locke (qua l’emprim anc sco separaziun en legislativa ed executiva) e dal barun franzos Montesquieu dal temp da l’illuminissem. En si’ovra ‹De l’esprit des lois› (Genevra 1748) ha Montesquieu stabilì il princip da la separaziun da las pussanzas tranter legislativa, giudicativa ed executiva. Locke e Montesquieu han sviluppà lur postulats betg a basa da ponderaziuns teoreticas, mabain cun analisar ils organs statals englais resp. britannics gia en vigur e lur relaziuns tranter pèr.
Proclamada sco program politic è la separaziun da las pussanzas vegnida l’emprima giada en la constituziun dals Stadis Unids da l’onn 1788 (checks and balances). Silsuenter èn ins er sa servì da la separaziun da las pussanzas en Frantscha, dal temp da l’illuminissem e da la Revoluziun franzosa. Oz èn ils princips da la separaziun da las pussanzas francads en las constituziuns da la gronda part da las democrazias modernas. Tut tenor il sistem politic vegn quest princip vivì en differentas furmas e realisà a moda pli u main stricta (cf. sutvart).
En stadis che propagheschan l’unitad da la voluntad dals manaders e quella da la populaziun (p.ex. en ils anteriurs stadis faschistics) n’exista nagina separaziun da las pussanzas. Ins fa valair en quest cas ch’i sa tractia tar tuttas decisiuns da decisiuns dal pievel, uschia ch’ina separaziun da las pussanzas na saja betg necessaria. En la realitad degenereschan talas ‹democrazias› a stadis totalitars.
Differentas interpretaziuns e realisaziuns da la separaziun da las pussanzas
[modifitgar | modifitgar il code]Per part vegn la separaziun da las pussanzas chapida sco la pretensiun suenter ina spartiziun stricta cun gronda independenza da las singulas pussanzas. En la realitad po la separaziun da las pussanzas però be funcziunar sch’ils singuls organs han in dretg d’intervenziun en ils auters roms, per pudair exequir a moda effectiva lur funcziun da controlla (checks and balances). Igl exista pia in spectrum entaifer la separaziun da las pussanzas classica: davent d’in’auta independenza da las pussanzas – sco ch’ins aveva prendì en mira quai dal temp da l’illuminissem per monarchias –, vers in entretschament creschent da las pussanzas statalas (legitimadas a moda democratica). En sistems presidials sco ils Stadis Unids èn las pussanzas classicas per ordinari separadas pli ferm ina da l’autra che en democrazias parlamentaras.[6] Persuenter èn en vigur en democrazias parlamentaras auters mecanissems che servan a limitar la pussanza, sco per exempel la furmaziun da fracziuns. In dischavantatg u privel è ch’i po resultar da quai ina memia gronda dominanza da partidas politicas.
In exempel tipic per in entretschament da las pussanzas è il votum da disfidanza, cun agid dal qual il parlament po relaschar l’executiva. Quest ed auters elements d’entretschament (commembers da l’executiva pon appartegnair a medem temp al parlament, la dretgira constituziunala po per part sezza relaschar leschas e.a.) èn per exempel caracteristics per la situaziun politica en Germania. Ins discurra en quest cas d’ina situaziun, en la quala las pussanzas cumpletteschan ina l’autra.
Il cas cuntrari furman ils Stadis Unids, nua ch’il president ed il Congress vegnan elegids separadamain e nua che tant il president (dretg da veto) sco er il parlament (impeachment) han be pussaivladads limitadas d’intervegnir en l’auter champ, ma nua che er lur cumpetenzas èn separadas pli cler ina da l’autra. En ils Stadis Unids vegnan per part er ils derschaders elegids dal pievel. Las pussanzas vegnan chapidas qua a moda pli antagonistica.
Sco furma intermediara sa lascha allegar la Frantscha: Bain vegn il schef da stadi elegì a moda directa, la regenza percunter vegn elegida tras il parlament. Sch’i mancan cleras maioritads politicas, po quest sistem daventar vaira instabil (cohabitation).
Furmas da la separaziun da las pussanzas
[modifitgar | modifitgar il code]Ord vista da la politologia moderna cumpiglia la noziun da la separaziun da las pussanzas anc ulteriurs aspects da structuraziun. Las expectoraziun che suondan sa basan sin Winfried Steffani.[7] I sa tracta d’ina cumplettaziun resp. reinterpretaziun da la separaziun da las pussanzas classica.
Nivel orizontal
[modifitgar | modifitgar il code]Cun separaziun da las pussanzas orizontala è manegiada la sutdivisiun da la pussanza en il stadi sin ils trais champs legislativa, executiva e giudicativa. Quellas èn separadas funcziunalmain ina da l’autra, ma coopereschan ina cun l’autra (cf. survart).
Nivel vertical u federativ
[modifitgar | modifitgar il code]La separaziun da las pussanzas verticala munta che las cumpetenzas da dretg en in stadi èn repartidas sin ses organs centrals e sin ils stadis commembers. Entaifer ils stadis commembers cuntinuescha quest princip (en Svizra p.ex. chantuns, regiuns, vischnancas). Quai maina ad ina structura da nivels da cumpetenza, entaifer la quala l’urden statal serva la finala – giuridicamain e politicamain – a ‹regular l’autoregulaziun›. Ensemen cun il princip da subsidiaritad duain vegnir stgaffids uschia champs da la vita e da funcziun survesaivels ed augmentada la participaziun democratica dals burgais al sistem politic.
Nivel temporal
[modifitgar | modifitgar il code]Cun il nivel temporal è manegià la limita temporala da la durada, per la quala vegn surdà ad ina persuna in uffizi u in mandat. Represchentants elegids ston sa suttametter en intervals regulars (e sche pussaivel betg memia lungs) a la votaziun dal pievel ed uschia suandar a mesa vista la voluntad dals electurs. Tras in ciclus d’elecziun determinà (che cumpiglia adina er la pussaivladad d’ina nunreelecziun) vegn ultra da quai garantì ch’i na sa furmian nagins entretschaments da pussanza enturn in uffizi politic.
Nivel social
[modifitgar | modifitgar il code]Cun separaziun da las pussanzas sociala è manegià ch’i vegn pussibilità a tut las burgaisas e burgais en in stadi da cuntanscher posiziuns politicas. L’elecziun succeda sulettamain a basa da las qualificaziuns da la persuna per l’uffizi, pia en furma d’ina concurrenza faira tranter candidats cun medems dretgs. Quai pussibilitescha l’existenza d’ina societad averta, en la quala ils uffizis politics na vegnan betg exequids be d’ina singula classa sociala.
Nivels da decisiun
[modifitgar | modifitgar il code]Cun quest term è manegià che la procedura da decisiun en dumondas politicas è repartida sin differents nivels sco regenza, partidas, medias, sindicats ed autras gruppas d’interess. Tras quai vegn limitada la pussanza d’ina singula gruppa, surtut da la regenza.
Nivel constituziunal
[modifitgar | modifitgar il code]En stadis moderns vegn il spazi d’agir politic limità tras la constituziun. Las determinaziuns cuntegnidas en quella sa laschan per part be midar cun ina maioritad da dus terzs u (p.ex. areguard ils dretgs umans) insumma betg.
Extensiun da la noziun da la separaziun da las pussanzas
[modifitgar | modifitgar il code]En la percepziun publica vegn la muntada da medias independentas savens valitada sco tuttina impurtanta per il funcziunament dals organs statals, uschia ch’ins discurra en connex cun quellas magari d’ina ‹quarta pussanza›. Questa denominaziun n’è però, ord vista da la teoria statala, betg da prender verbalmain. ‹Pussanzas› furman numnadamain funcziuns statalas e tar las medias na sa tracti precis betg da talas: Ellas n’èn numnadamain – en stadis libers – suttamessas a nagina controlla statala areguard lur cuntegn (cesura) e pon gist tras quai furmar in’ulteriura instanza da ‹surveglianza› areguard la lavur da las trais pussanzas statalas.
Tschintgavla pussanza
[modifitgar | modifitgar il code]Sco tschintgavla pussanza vegnan magari designadas supplementarmain ulteriuras gruppas sco per exempel l’economia u ils sindicats che prendan influenza sin ils politichers e funcziunaris sur lur represchentanzas d’interess (lobissem) u er bloggers ed auters activists e plattafurmas (p.ex. Wikileaks) en il mund digital. Sche talas gruppas d’interess intervegnan a moda massiva e manipulativa, sa lascha tut tenor discurrer en quest connex d’ina violaziun dal model da la separaziun da las pussanzas e dal princip da la democrazia.
Separaziun da las pussanzas areguard la circulaziun da datas
[modifitgar | modifitgar il code]En la legislaziun davart la protecziun da datas vala il princip che autoritads che disponan da datas persunalas stoppian proteger quellas betg mo envers terzas persunas, mabain er envers autras autoritads statalas.
Exempels
[modifitgar | modifitgar il code]Svizra
[modifitgar | modifitgar il code]| Legislativa | Executiva | Giudicativa | |
|---|---|---|---|
| Nivel federal | Assamblea federala Parlament (Cussegl naziunal e Cussegl dals chantuns) |
Cussegl federal | Tribunal federal Tribunal penal federal Tribunal administrativ federal |
| Nivel chantunal | Cussegl grond | Regenza | Dretgira chantunala Dretgira administrativa |
| Nivel communal | Radunanza communala (u parlament communal) | Suprastanza communala | Dretgira regiunala Autoritad da mediaziun |
| Separaziun da las pussanzas orizontala e verticala en Svizra | |||
En Svizra han ins stgaffì cun la Constituziun federala dal 1848 a nivel federal ils organs da l’executiva, legislativa e giudicativa. Areguard la cumposiziun persunala èn quellas separadas strictamain ina da l’autra; areguard lur funcziuns in pau main ferm, qua datti tuttavia er entretschaments tranter las singulas autoritads.
Da fitg gronda muntada è en Svizra la separaziun da las pussanzas verticala tranter Confederaziun, chantuns e vischnancas (ed en chantuns pli gronds er anc en regiuns u districts). Las cumpetenzas dals singuls nivels s’orienteschan tenor il princip da subsidiaritad.
Germania
[modifitgar | modifitgar il code]Ils organs legislativs en Germania èn Bundestag e Bundesrat; l’executiva sa numna Bundesregierung; sco la Svizra è er la Germania segnada sper la separaziun da las pussanzas orizontala d’ina ferma separaziun da las pussanzas verticala (pajais federativs).
Damai ch’il chancelier federal vegn elegì tras il Bundestag e perquai ch’il Bundestag po er relaschar il chancelier, vegn la separaziun da las pussanzas instituziunala per part remplazzada tras ina separaziun da las pussanzas tranter opposiziun e coaliziun da regenza. Entant ch’il mecanissem descrit è er en vigur en blers auters stadis (t.a. en Svizra), è il sistem politic en Germania segnà d’in’ulteriura atgnadad, numnadamain dal fatg che blers commembers da la regenza èn a medem temp en uffizi sco parlamentaris en il Bundestag (uschenumnada cumpatibilitad da mandat ed uffizi).
La clera separaziun tranter executiva e legislativa è ultra da quai messa per part ord vigur tras il fatg ch’il Bundesrat sa cumpona da represchentants da las executivas dals pajais federativs, ma è sez activ sco legislatur. Il medem vala – quai ch’è dal reminent puspè il cas en la gronda part dals stadis democratics – per la pussaivladad da l’executiva da relaschar ordinaziuns ministerialas. Talas èn bain necessarias per evitar ch’il parlament vegnia surchargià cun pitschnas ordinaziuns da detagl, ma furman tuttina in entretschament da legislativa ed executiva en quel mument ch’ellas survegnan vigur legala.
Republica da la China (Taiwan)
[modifitgar | modifitgar il code]Il teoreticher dal stadi chinais Sun Yatsen ha cumplettà las trais pussanzas legislativa, giudicativa ed executiva tras duas ulteriuras pussanzas che servan a controllar la regenza sco er ad examinar la lavur da l’administraziun. En auters stadis n’han questas instanzas da controlla bain betg cuntanschì ina posiziun uschè prominenta, ma èn tuttina er vegnidas instituziunalisadas en furma d’incumbensads spezials, cumissiuns da gestiun, instanzas da controlla e.a.
Situaziun en l’Uniun europeica
[modifitgar | modifitgar il code]Entant ch’ils exempels d’enfin qua han tractà la situaziun a l’intern da singuls stadis, suonda in sguard sin la separaziun da las pussanzas al nivel surordinà, pia tar in’associaziun da stadis. L’Uniun europeica è sa sviluppada d’ina federaziun ad in’uniun da stadis e sa chatta tut tenor sin via vers ina republica federala. En l’Uniun europeica exista actualmain tranter l’executiva e la legislativa nagina separaziun da las pussanzas per propi. L’executiva dals singuls stadis – represchentada en il Cussegl dals ministers da l’Uniun europeica – ha ina fitg gronda influenza sin la legislaziun da l’UE. Cuntrari a la situaziun sco ch’ella sa preschenta en ils parlaments naziunals, ha il parlament da l’Uniun europeica percunter bundant damain influenza sin la legislaziun. Abstrahà da singuls champs tematics dispona per exempel be la Cumissiun europeica – che correspunda il pli fitg ad in’executiva – dal dretg d’iniziativa, pia da proponer novs acts giuridics. Ultra da quai ha la Cumissiun europeica per part la pussaivladad da sancziunar cuntravenziuns, quai ch’è in act giudicativ che tutgass en il senn da la separaziun da las pussanzas en la cumpetenza da la Curt da giustia da l’Uniun europeica.
Annotaziuns
[modifitgar | modifitgar il code]- ↑ Sche betg menziunà autramain, sa basan las expectoraziuns en quest artitgel surtut sin Zippelius: Allgemeine Staatslehre. Politikwissenschaft. 17. ed., 2017.
- ↑ Zippelius: Geschichte der Staatsideen. 10. ed., 2003, chap. 4.
- ↑ Jan Weerda: Calvin, en: Evangelisches Soziallexikon. 3. ed., Stuttgart 1958, coll. 210s.; Clifton E. Olmstead: History of Religion in the United States. Prentice-Hall, Englewood Cliffs, N.J. 1960, p. 9s.
- ↑ Ernst Wolf: Widerstandsrecht. En: Die Religion in Geschichte und Gegenwart, tom VI, coll. 1687.
- ↑ Christopher Fennell: Plymouth Colony Legal Structure. En: Historical Archaeology and Public Engagement, Department of Anthropology, University of Illinois at Urbana-Champaign, 1998 (online); Hanover Historical Texts Project, 1996.
- ↑ Philippe Mastronardi: Verfassungslehre: Allgemeines Staatsrecht als Lehre vom guten und gerechten Staat, 2007, p. 268.
- ↑ Cf. Winfried Steffani: Gewaltenteilung und Parteien im Wandel, p. 37ss.
Litteratura
[modifitgar | modifitgar il code]- Alois Riklin: Montesquieus freiheitliches Staatsmodell. Die Identität von Machtteilung und Mischverfassung. En: Politische Vierteljahresschrift. 30avla annada, 1989, carnet 3, p. 420ss.
- Robert Baumann: Der Einfluss des Völkerrechts auf die Gewaltenteilung. Turitg 2002 (PDF; 4,2 MB).
- Ingeborg Maus: Zur Aufklärung der Demokratietheorie. Francfurt a.M. 1992.
- Johannes Heinrichs: Revolution der Demokratie. Berlin 2003.
- Udo Hochschild: Gewaltenteilung als Verfassungsprinzip. Diss., Johann Wolfgang Goethe-Universität Francfurt a.M. 2010 (online).
- Christoph Möllers: Gewaltengliederung. Legitimation und Dogmatik im nationalen und internationalen Rechtsvergleich. Jus Publicum, nr. 141, Tübingen 2005, ISBN 3-16-148670-6.
- Hansjörg Seiler: Gewaltenteilung. Allgemeine Grundlagen und schweizerische Ausgestaltung. Berna 1994.
- Winfried Steffani: Parlamentarische und präsidentielle Demokratie. Strukturelle Aspekte westlicher Demokratien. Opladen 1979.
- Winfried Steffani: Gewaltenteilung und Parteien im Wandel.
- Quirin Weber: Parlament – Ort der politischen Entscheidung? Legitimationsprobleme des modernen Parlamentarismus – dargestellt am Beispiel der Bundesrepublik Deutschland. Basilea 2011.
- Reinhold Zippelius: Allgemeine Staatslehre. Politikwissenschaft. 17. ed. augmentada, C.H. Beck, Minca 2017, ISBN 978-3-406-71296-8.