Temp medieval

Citad fortifitgada da Carcassone

Miniatura medievala che represchenta in act da vasalladi

Baselgia gotica da Saint-Denis

Il term temp medieval designescha en l’istorgia europeica l’epoca tranter la fin da l’antica ed il cumenzament dal temp modern (ca. 6avel fin 15avel tschientaner). Tant il cumenzament sco er la finiziun dal temp medieval vegnan adina puspè tematisads en la discussiun scientifica e fixads a moda vaira divergenta.

Durant il temp da transiziun da l’antica tardiva al temp medieval tempriv è dada dapart l’unitad politica e culturala d’antruras; quella era stada segnada da l’antica grecoromana ch’era sa sviluppada en il territori da la Mar Mediterrana. Entant che l’Imperi bizantin en l’ost è restà intact, è l’Imperi roman dal vest sa schlià l’onn 476. Igl èn naschids novs reginavels en ils quals abitavan pievels romans, germans, slavs e celtics. En la part centrala da l’Europa antica era il cristianissem gia sa derasà avant la fin da l’Imperi roman; en las ulteriuras parts dal continent è quest pass succedì en il decurs dal temp medieval. En il temp medieval tempriv è pli u main sa furmà il sistem politic che dueva er perdurar durant las periodas successivas. Il temp autmedieval è stà segnà d’in vast svilup sin ils champs da l’economia, da la scienza e da la cultura. Durant il temp medieval tardiv sa fan valair successivamain las novaziuns che duevan daventar en lur summa caracteristicas per il temp modern tempriv.

En il decurs dal 7avel tschientaner è naschida ina nova religiun, l’islam, ch’è sa derasada en rom da las conquistas arabas sur l’Asia Centrala e dal Vest, l’Africa dal Nord e parts da l’Europa dal Sid. Fin en il temp autmedieval resp. il temp medieval tardiv han ils regents cristians terminà la reconquista da l’Italia dal Sid/Sicilia resp. da la Spagna. A partir dal 14avel tschientaner ha percunter cumenzà en l’ost l’expansiun dals Osmans.

La furma da la societad ed economica predominanta dal temp medieval era il feudalissem. Tratgs caracteristics da quel temp eran la societad ordinada tenor stans, in maletg dal mund dominà dal cristianissem (cun influenzas decisivas sin l’economia, la litteratura, l’architectura, l’art e la cultura) sco er il latin sco lingua da furmaziun cuminaivla. Suenter il grond Schisma dal 1054 han tant la baselgia catolica sco er la baselgia ortodoxa empruvà d’unir il cristianissem sut l’atgna egida; questas stentas n’han dentant gì nagin success.

Da gronda muntada per l’Europa cristiana eran er ils gidieus. Pervi dal scumond d’incassar tschains da vart da la baselgia catolica eran scumandadas als cristians fatschentas cun finanzas; quellas èn uschia vegnidas pli e pli en ils mauns dals gidieus. Quels giudevan la protecziun dals suverans, ma vegnivan acceptads be navidas sco minoritad. L’antigiudaissem latent ha manà a divers pogroms e stgatschadas da gidieus.

Istorgia da la noziun

Autodenominaziun medievala

Ils trais stans tenor in manuscrit dal 13avel tschientaner

Il temp medieval cristian na considerava sasez anc betg sco in ‹temp da mez›. En il context da l’istorgia dal salit resguardav’ins l’atgna epoca sco ina aetas christiana che steva areguard la cretta sur tut las epocas precedentas. Quella aveva cumenzà cun la naschientscha da Cristus e dueva pir ir a fin il giuvenessendi. Ils temps precedents vegnivan dividids en trais, quatter u sis aetates mundi; per l’aetas christiana n’era percunter s’etablida durant il temp medieval nagina sutdivisiun fixa. Emprimas emprovas en questa direcziun han furmà la doctrina da las set periodas da la baselgia (tenor la palentada da Son Gion u er la differenziaziun – tenor Joachim da Fiore – tranter in temp dal ‹figl› (da la naschientscha da Cristus fin ca. 1260) ed il temp sequent sut l’ensaina dal ‹spiert›.

L’idea ch’i pudess er dar entaifer l’aetas christiana svilups istorics en il senn da progress u decadenza n’era tuttavia betg estra al temp medieval cristian. Ord vista da la baselgia romana eran talas ponderaziuns però spinusas: per l’ina na vuleva ella betg laschar valair ch’i saja pussaivel da surpassar la ductrina cristiana dal temp da l’evangeli e dals babs da la baselgia; per l’autra na vuleva ella betg laschar giuditgar ils svilups ils pli novs sut l’aspect da la decadenza. Uschenavant che tals concepts eran colliads cun pretensiuns da refurma envers la baselgia u cun calculaziuns escatologicas da la fin dal mund, vegnivan els cumbattids tras la baselgia romana.

Ord vista politica (ed er qua puspè sut l’ensaina da l’istorgia dal salit) èn emprovas da periodisar il svilup istoric surtut sa manifestadas en furma da l’uschenumnada translatio imperii. Tenor quella era la pussanza imperiala romana l’emprim passada als imperaturs da Bizanz, alura tras la renovatio imperii sin Carl il Grond ed il Reginavel dals Francs e da là tras l’encurunaziun dad Otto il Grond sin ils imperaturs dal Sontg Imperi roman. L’idea da la translatio era cumpatibla cun la ductrina cristiana da la successiun dals seculs. Ella na metteva numnadamain betg en dumonda la posiziun privilegiada e l’unitad dogmatica da l’aetas christiana; il conflict da potenzial era anzi da chattar en la relaziun tranter papa ed imperatur. Ina periodisaziun da l’istoriografia cristiana na sa laschava percunter betg deducir da l’idea da la translatio imperii.

Istorgia dal term ‹temp medieval›

La noziun ‹temp medieval› è vegnida introducida l’emprima giada en il 14avel tschientaner dals umanists talians (en furma da l’expressiun latina medium aevum). Durant ils emprims dus tschientaners è il term surtut vegnì duvrà per sa cunfinar da quest’epoca resp. per caracterisar l’atgna epoca sco temp da la renaschientscha. L’istoriografia umanistica n’ha tuttavia betg mess en dumonda la cretta cristiana en general, l’ha però substituì sco mesira per giuditgar il svilup da l’istorgia mundiala. En ses lieu han poets e filologs tschentà sco criteri profan in ideal construì da l’antica grecoromana. Ord vista umanista era il temp medieval apparentamain in ‹temp stgir› (aetas obscura), in’epoca da la decadenza e dal declin, en il qual il nivel dal svilup linguistic, litterar, tecnologic e civilisatoric da l’antica era ì a perder pervi da l’invasiun dals pievels germans e la fin da l’Imperi roman occidental. Pir en l’atgna epoca – uschia ils umanists – haja la rescuverta da funtaunas anticas e la renaschientscha da normas stilisticas da l’antica puspè manà natiers in’imitaziun (imitatio) da quest ideal u schizunt surpassà quel (aemulatio).

Parentà cun il temp umanistic da l’aetas obscura è il term dals ‹tschientaners sombers› (dark ages) ch’è s’etablì en l’istoriografia angloamericana. Quel vegn però duvrà en general per periodas istoricas davart las qualas ins sa pauc resp. che n’èn anc betg perscrutadas avunda. En l’istoriografia da l’Engalterra vegn questa noziun per exempel applitgada al temp da la fin da l’occupaziun romana a l’invasiun dals Angels, Saxons e Juts (ca. 5avel/6avel tschientaner).

La noziun ‹temp medieval› è restada en diever er suenter la renaschientscha sco denominaziun d’epoca plitost pegiurativa. Sco cunfins d’epoca vegnivan per ordinari tschentads la fin da l’Imperi roman occidental (476) e la conquista da Constantinopel tras ils Osmans (1453). Quest ultim eveniment vegniva considerà sco stausch inizial per surmuntar l’epoca precedenta, damai che scienziads bizantins avevan manà cun sai sin lur fugia en il vest manuscrits grecs ch’eran restads nunenconuschents al temp medieval latin u ch’eran be vegnids enconuschents indirectamain sur translaziuns arabas.

Ina revalitaziun decididamain positiva è succedida vers la fin da l’illuminissem e surtut durant il temp da la romantica. Il giavisch da puspè s’occupar a partir da la fin dal 18avel tschientaner pli intensivamain cun aspects filologics ed istorics dal temp medieval è d’attribuir per ina buna part ad in’idealisaziun nostalgica ed al desideri da sclerir las atgnas ragischs cristianas e naziunalas.

La perscrutaziun actuala, che fa er diever da novas dumondas e metodas, differenziescha bundant pli fitg. Uschia vegnan accentuadas las prestaziuns originaras dal temp medieval e las lingias da cuntinuitad ch’èn tuttavia avant maun. Al lieu da la perspectiva naziunala vegn il temp medieval savens er analisà sut l’aspect da la schientscha europeica (p.ex. Jacques Le Goff, ‹La naschientscha da l’Europa en il temp medieval›).

Malgrà quai vegnan anc oz tituladas ordaifer il linguatg scientific manieras da pensar, cumportaments u entiras culturas sco ‹medievals›, sch’ins vul caracterisar els sco spezialmain antiquads u segnads da mancanza d’illuminissem ed umanitad.

Cumenzament e finiziun da l’epoca

Crucifix da ca. 1000

La denominaziun ‹temp medieval› sa referescha surtut a l’istorgia da l’Occident cristian avant la refurmaziun. Il term vegn strusch duvrà en connex cun culturas ordaifer l’Europa. El concerna pia en emprima lingia l’Europa Continentala e las Inslas Britannicas. Sco cunfins da l’epoca generals pon valair ils onns 500/600 s.C. resp. 1500. In pau pli concreta è la suandanta definiziun: Il temp medieval europeic tanscha da la fin dal temp da la migraziun dals pievels (tenor la scienza l’onn 568) fin l’entschatta da l’epoca da la renaschientscha (ca. 1450/1500).

Las emprovas da fixar il cumenzament e la fin dal temp medieval pon manar a resultats in pau divergents, tut tenor tge aspect dal svilup u tge regiun ch’ins ha en mira. Cun sguard a l’influenza da l’islam e la conquista da vastas parts da l’anteriur territori roman tras ils Arabs e prendend en mira surtut la part orientala da la Mar Mediterrana, marcheschan la hidschra da Mohamed (622) u il cumenzament da l’expansiun araba (a partir dal 632) la fin da l’antica. Sumegliantamain datti differentas pussaivladads da definir la fin dal temp medieval, surtut l’invenziun da la stampa da cudeschs (enturn il 1450), la conquista da Constantinopel (1453), la scuverta da l’America (1492), l’entschatta da la refurmaziun (1517) u er la gronda Guerra da purs (1525). Tenor auters puntgs da vista fiss il spazi da temp schizunt da prolungar marcantamain (uschenumnà ‹lung temp medieval› fin en il 19avel tschientaner, per il qual pledescha p.ex. Jacques Le Goff); ma quai èn parairis plitost a l’ur.

Focusond sin singuls pajais pon ins medemamain arrivar a differentas datas. Al Rain u en la Britannia è l’antica romana ida a fin en rom da la migraziun dals pievels bundant pli baud ch’en l’Italia, l’Asia Minura u la Siria. Da l’autra vart aveva gia cumenzà en l’Italia a l’entschatta dal 15avel tschientaner il temp da la renaschientscha, entant ch’ils medems decennis vegnan attribuids en l’Engalterra al temp medieval. U in ulteriur exempel: En l’Europa dal Nord suonda al temp da la migraziun dals pievels l’uschenumnà ‹temp da fier german›, il qual vegn substituì en Svezia tras l’epoca da Vendel (650–800). En Scandinavia cumenza vers l’onn 800 il temp dals Vikings; quel va a fin ca. 1050 e vegn substituì dal ‹temp medieval nordic›.

Sutdivisiun dal temp medieval

Surtut en il territori da lingua tudestga è s’etablida a partir dal 19avel tschientaner la suandanta tripartiziun dal temp medieval che s’orientescha a l’idea naziunala ed a l’istorgia dals regents francons e tudestgs:

• Temp medieval tempriv (6avel tschientaner fin l’entschatta / la mesadad dal 11avel tschientaner): l’epoca dals Merovings, Carolings ed Ottons.

• Temp autmedieval (entschatta/mesadad dal 11avel tschientaner fin ca. 1250): il temp dals Saliers e Staufers.

• Temp medieval tardiv (ca. 1250 fin ca. 1500), en la perscrutaziun pli veglia er numnà l’‹atun dal temp medieval›: suenter il naufragi da l’idea da l’imperatur classica; il temp dals Habsburgais e Luxemburgais.

Questa sutdivisiun s’orientava a l’idea generala da la trinitad ‹svilup, fluriziun e declin›; la perscrutaziun pli nova la tracta però a moda bler pli differenziada. Cun prender en mira novas dumondas, surtut cun s’occupar d’aspects economics, socials e culturals, han ins cumenzà a sa distanziar dal model tradiziunal che tracta l’epoca sut l’aspect da las dinastias regentas; dapi lura resguard’ins surtut ils midaments ch’han gì lieu en il decurs dal 11avel/12avel tschientaner sco cesura decisiva entaifer il millenni che vegn numnà ‹temp medieval›. En consequenza da quai differenziesch’ins per part be pli tranter il temp medieval tempriv e tardiv.

Temp medieval tempriv

Armas franconas dal 5avel/6avel tschientaner

La migraziun dals pievels vegn considerada en la scienza sco liom tranter l’antica tardiva ed il temp medieval tempriv. Cun la fin da la migraziun dals pievels, che vegn colliada tradiziunalmain cun l’invasiun dals Langobards en l’Italia (568), cumenza almain en l’Europa Centrala e dal Vest definitivamain il temp medieval tempriv. Il 6avel tschientaner è pia segnà d’ina transiziun fluctuanta; en la Roma da l’ost (Bizanz) han las structuras administrativas da l’antica anc perdurà intgins decennis ed elements culturals antics èn er vegnids tgirads là bundant pli tard.

Il temp medieval tempriv è segnà da numerus svilups ch’han gì influenza fin viaden en il temp modern. La ierta romana antica è vegnida transfurmada, ma malgrà numerusas rupturas sa laschan tuttavia er fastizar lingias da cuntinuitad. Cuntrari a la scienza pli veglia che valitava il temp medieval tempriv sco epoca ‹stgira› u ‹sutsviluppada›, vegn quest temp giuditgà oz a moda bler pli differenziada. El è segnà tant da cuntinuitads sco er da vieutas sin il champ politic, cultural e social. L’Europa ed il territori da la Mar Mediterrana èn vegnids dividids en ina part cristiana ed en ina part islamica; en pli è il mund cristian sa dividì en ina part latina ed en ina part ortodoxa che cumpigliava l’intschess cultural da Bizanz. Plirs reginavels ch’èn sa furmads en il decurs dal temp medieval tempriv han furmà la basa per stadis ch’existan fin oz.

La cristianisaziun ha er inizià en territoris ch’eran restads fin qua pajauns, sco per exempel en la part orientala dal Rain e pli tard en la Scandinavia, tranter auter tras missiunaris irlandais. Vers l’onn 500 ha convertì l’impurtant retg francon Chlodwig I cun sia noblezza al cristianissem catolic che furmava la cretta da la maioritad da la populaziun gallica. Sut ils Merovings ha cumenzà l’avanzament dal Reginavel dals Francs; sin il fundament da las restanzas da l’Imperi roman occidental e da plirs reginavels da pievels germans (p.ex. dals Burgognais e dals Ostrogots en la Gallia) ha quel pudì far valair sia predominanza en l’Europa Centrala e dal Vest. Dapi il 7avel tschientaner tardiv giascheva la vaira pussanza entaifer il Reginavel dals Francs però en ils mauns dals Carolings, ils quals han tschentà ils retgs francons tranter l’onn 751 ed il 10avel tschientaner. Ils Anglosaxons èn sa chasads a partir da la mesadad dal 5avel tschientaner en la Britannia ed han fundà là plirs reginavels (uschenumnada heptarchia), enfin che Alfred il Grond ha fundà vers la fin dal 9avel tschientaner in reginavel anglosaxon unì. L’onn 1066 è l’Engalterra vegnida conquistada dals Normans sut William. Il Reginavel dals Langobards en l’Italia ha existì fin en il 8avel tschientaner ed è alura vegnì conquistà dals Francs. En Spagna è sa sviluppà il Reginavel dals Visigots ch’ha la finala stuì succumber a las attatgas arabas. Gia en il decurs dal 8avel tschientaner ha cumenzà a partir da l’Astruria la reconquista dals territoris che stevan sut domini arab. En la Spagna maurica (Al-Andalus) ha però cumenzà in temp da fluriziun cultural. L’expansiun islamica ha er gì per Bizanz consequenzas dramaticas, damai che vastas parts da l’Imperi (p.ex. la Siria, Egipta e Cartago) èn crudadas als Arabs. Malgrà quai ha Bizanz pudì tegnair l’Asia Minura sco ses territori central.

En il vest è il Reginavel francon stà il pli impurtant reginavel successur german-roman. L’Imperi roman ch’era ì a fin en il vest l’onn 476 ha furmà durant l’entir temp medieval in punct da referenza central per il pensar politic. Quest svilup dueva culminar en la curunaziun da Carl il Grond sco ‹imperatur roman› tras il papa (en rom da l’uschenumnada translatio imperii); l’impurtant eveniment ha gì lieu da Nadal l’onn 800 a Roma. Carl il Grond ha schlargià ils cunfins dal Reginavel ed ha procurà per in resvegl cultural. Suenter sia mort l’onn 814 è il Reginavel francon però sa schlià plaunsieu. Da la part occidentala è sa sviluppada la Frantscha da pli tard; la part orientala ha cuntinuà sco Reginavel francon da l’ost, il qual dueva sa transfurmar pir en il temp autmedieval en il reginavel ch’è vegnì titulà pli tard Sontg Imperi roman.

Sut ils Ottons ha il Reginavel francon da l’ost cuntanschì ina posiziun quasi egemoniala entaifer l’Europa latina ed ha expandì vers ost en il territori slav e vers sid, nua ch’il Reginavel cumpigliava uss er l’Italia. Cun la curunaziun dad Otto I l’onn 962 è vegnì renovà il domini imperial; sco recumpensa han ils imperaturs engirà envers il papa da surpigliar la rolla dals protecturs terresters da la baselgia. Dapi il temp dals Ottons vegnivan facticamain be pli en dumonda ils retgs ostrofrancons/roman-tudestgs sco purtaders da l’onur imperiala ‹romana›. Da l’autra vart aveva er il papa pudì cumplettar tras l’uschenumnada Donaziun da Pippin dal 754 sia pussanza spirituala tras in domini terrester. Pli tard (surtut a partir dal 11avel tschientaner) han las tentativas tant da l’imperatur sco er dal papa da dar a l’atgna pussanza valur universala adina puspè manà a conflicts; la dumonda cardinala era quella, schebain l’imperatur curunà saja subordinà al papa u betg.

Vers la fin dal temp medieval tempriv han gì lieu las expediziuns da rapina dals Vikings (ca. 800–1050) e dals Magyars (‹invasiuns dals Ungarais›, ca. 900–955). Las Inslas Britannicas e la Frantscha dal Nord èn stadas expostas il pli ferm a las attatgas dals Vikings, ils quals han er fundà agens territoris da pussanza. Il 10avel ed 11avel tschientaner han lura manà en ils stadis successurs carolingics ed en l’Engalterra anglosaxona ad ina consolidaziun statala. Cun las sblundregiadas numnadas e la conquista da l’Africa dal Nord sco er d’ina gronda part da la Peninsla Iberica tras ils Arabs èn svanidas las davosas structuras da l’antica tardiva. En l’Europa dal Vest è sa sviluppà in sistem economic a basa dal feudalissem; ils detagls da quest svilup vegnan anc adina discutads en la scienza a moda cuntraversa. En il vest è il temp medieval tempriv per part stà segnà da l’economia en natiralias (surtut en rom dal svilup dal sistem feudal). Tuttina è l’economia monetara restada in impurtant factur ed er il commerzi a gronda distanza n’è betg svanì dal tuttafatg. I sa lascha er puspè constatar ina tscherta prosperitad economica. Impurtants purtaders da la cultura eran Bizanz, las claustras (surtut quellas da l’urden benedictin) sco er scienziads dal tschertgel cultural arab-islamic, tras ils quals almain ina part da la litteratura e scienza antica ha pudì vegnir conservada.

Temp autmedieval

Chasté da Nürnberg dal temp autmedieval

Il temp autmedieval è stà il temp da fluriziun da la chavallaria, dal feudalissem e da la poesia da trubadurs. La populaziun è s’augmentada (favurisà t.a. tras il progress en l’agricultura ed il temp chaud medieval), il commerzi ed il mastergn èn creschids e numerusas citads han prosperà. Medemamain è quest temp segnà da prosperitad culturala e scientifica; la furmaziun n’era er betg pli reservada be al clerus. Entaifer ils singuls reginavels èn ils facturs numnads però sa sviluppads a moda divergenta.

Il temp autmedieval è er stà l’epoca dal conflict tranter la pussanza universala terrestra (imperium) e la spirituala (sacerdotium) en rom da la Dispita d’investitura. Quella è prorutta en il Sontg Imperi roman dal temp da regenza da Heinrich IV. Ses successur Heinrich V ha bain pudì schliar il conflict; ma la dumonda da la predominanza tranter imperatur e papa ha perdurà fin en il 14avel tschientaner. Facticamain è la posiziun egemoniala dal Sontg Imperi roman ida a fin durant il temp dals Saliers, e quai tant pervi da la Dispita d’investitura sco er pervi da conflicts tranter la curuna ed ils pussants. Er als Staufers n’èsi betg reussì en il 12avel/13avel tschientaner d’impedir che la pussanza roiala diminueschia. Ils signurs feudals avevan cumenzà a s’opponer a la tendenza da la curuna da surpassar l’exercizi da la suveranitad consensual; facticamain als èsi stà pussaivel uschia d’augmentar marcantamain lur influenza. La politica d’Italia activa da vart dals retgs roman-tudestgs ha er lià grondas forzas en il sid. Surtut Friedrich I ha empruvà da schlargiar la pussanza roiala, resalvond però ils dretgs e las pretensiuns imperialas (honor imperii). Facticamain n’èn els però mai stads buns da rumper dal tuttafatg la resistenza da la Lia Lumbarda; en pli è el vegnì en conflict cun papa Alexander III. A Heinrich VI èsi reussì da gudagnar il Reginavel da Sicilia, or dal qual ses figl Friedrich II ha fatg il center da ses domini. Friedrich II aveva giudì ina vasta furmaziun e vala sco in dals pli impurtants imperaturs dal temp medieval. Ma el è vegnì en conflict cun il papat e suenter sia mort il 1250 è la posiziun dominanta da la chasa staufica entaifer il reginavel facticamain dada ensemen.

En l’Europa dal Nord e da l’Ost èn sa sviluppads novs reginavels en rom da la cristianisaziun (ch’ha cumenzà gia en il temp medieval tempriv). Exempels persuenter furman l’Engalterra (ch’è vegnida occupada il 1066 dals Normans ch’eran er activs en l’Italia dal Sid), la Norvegia, il Danemarc, la Pologna, l’Ungaria e la Boemia. Sut l’influenza dals Vikings e da missiunaris ortodoxs oriunds da l’Imperi bizantin èn medemamain sa sviluppads novs reginavels en l’ost, sco per exempel il Reginavel da Kiev. Bizanz sez aveva cuntanschì sia culminaziun vers l’onn 1000; cun la Quarta Cruschada l’onn 1024 è quest imperi vegnì spussà marcantamain. Il Reginavel dals Rus a Kiev è schizunt vegnì destruì dal tuttafatg en rom da l’invasiun dals Mongols ed er auters reginavels da l’ost (surtut la Pologna e l’Ungaria) han be pudì mitschar cun fadia da lur ruina.

Entant han ils reginavels cristians vischins cuntinuà sin la Peninsla Iberica cun la reconquista dals territoris che stevan sut occupaziun dals Maurs. En la Sicilia èn ils Arabs vegnids rebattids dals Normans; quels han fundà il Reginavel da Sicilia che cumpigliava er la part meridiunala da l’Italia. En l’Europa latina han la Frantscha e l’Engalterra gudagnà adina dapli influenza politica. La chasa englaisa Plantagenet disponiva da grondas possessiuns en la Frantscha, uschia ch’ils retgs englais dapi il temp da Heinrich II stevan per quests territoris en colliaziuns feudalas cun la roialitad franzosa. Quai ha però adina puspè manà a cumbats cun ils retgs franzos. La Magna Charta dal 1214 ha restrenschì la pussanza da la monarchia englaisa a favur dals gronds dal pajais, als quals èn vegnids concedids dretgs fundamentals. En Frantscha percunter èsi reussì a la curuna da consolidar en il decurs dal 12avel/13avel tschientaner sia posiziun. Sut Philipp II è er tschessada l’influenza dals Plantagenets e sut Louis IX ha pudì vegnir stabilisada la posiziun politica da la Frantscha entaifer l’Europa latina. L’Engalterra e la Frantscha disponivan da sistems d’administraziun roials ch’eran relativamain effizients ed èn sa sviluppads plaunsieu a ‹reginavels naziunals›, però senza gia esser stadis naziunals.

Suenter l’appel da papa Urban II a chaschun da la Sinoda da Clermont (1095) han cumenzà las cruschadas en l’Orient. La finamira explicita dals cruschaders era da liberar la sontga citad da Jerusalem dals mauns dals Saracens. Sper motivs religius e socials han per part però er la quaida suenter preda e suenter terrens intimà da sa participar a las cruschadas. L’onn 1099 èsi reussì da conquistar Jerusalem e d’eriger quatter uschenumnads stadis da cruschaders (ils quals èn però tuts ids a perder fin il 1291). Las ulteriuras cruschadas suenter il 1099 èn vegnidas dirigidas main da motivs religius che da politica da pussanza e d’interess economics. Uschia han ins per exempel er fatg cruschadas cunter cristians (per exempel il 1204 cunter Bizanz ed en il temp medieval tardiv en l’Italia cunter ils inimis politics dal papat).

En il decurs da las cruschadas è puspè sa sviluppà il commerzi a lunga distanza vers la Levanta. Da quel han surtut profità las citads-stadi talianas ed en emprima lingia la Republica da Vaniescha. Ensemen cun il commerzi è er s’augmentada la muntada da l’economia da finanzas. Medemamain han ideas novas resp. rescuvertas chattà la via en l’Europa; uschia è per exempel Aristoteles daventà, cun translatar sias scrittiras en latin, la pli impurtanta autoritad na-cristiana dal temp da la scolastica. En l’Italia e pli tard en Frantscha èn sa sviluppadas las emprimas universitads. Surtut en l’Europa Centrala èn progredidas las mastergnanzas ch’han influenzà fermamain il decurs social e politic entaifer las citads.

Las pli impurtantas cuminanzas d’in urden dal temp autmedieval eran, sper ils cisterziens, ils urdens mendicants dals franciscans e dominicans. Daspera èn sa furmads novs moviments da laics cristians che la baselgia catolica ha resguardà sco eretics, tranter auter ils catars e valdais. L’inquisiziun è er vegnida creada per pudair proceder cunter tals moviments.

Temp medieval tardiv

Maiusclas en in manuscrit dal temp medieval tardiv

Tenor l’opiniun da la scienza pli veglia ha l’Europa subì a partir da ca. 1300 in temp da crisa. A moda objectiva sa laschan bain observar midadas da l’aura; ma ditg ha dominà l’opiniun che l’epoca saja er stada segnada da crisas politicas. Questa debatta tranter istorichers ha surtut tangà la medievistica tudestga, damai che la sutdivisiun dal temp medieval en trais parts era là fitg preschenta. En l’Italia u en Frantscha n’han ins percunter betg enconuschì ina tripartiziun uschè severa. Er la nova perscrutaziun entaifer il territori tudestg giuditgescha il temp medieval tardiv a moda bler pli differenziada ed accentuescha las midadas che mussan gia vers il cumenzament dal temp modern. Vitiers vegnan novas avischinaziuns metodicas e novas evaluaziuns da las funtaunas. Tut en tut pon ins dir ch’igl ha gì lieu en il decurs dals ultims decennis ina midada da paradigma areguard la perscrutaziun dal temp medieval tardiv.

Entaifer il Sontg Imperi roman (il term cumpara l’emprima giada l’onn 1254) è la pussanza roiala sa diminuida vinavant a favur dals numerus suverans seculars ed ecclesiastics. Dapi l’interregnum (1245/1250 enfin 1273) vegniva il retg elegì dals prinzis electurs, ils quals prendevan er influenza sin la politica da l’Imperi. La roialitad è stada necessitada da pratitgar pli e pli ina politica da pussanza dinastica per pudair cumpensar la sperdita da bains imperials; las pli impurtantas dinastias ch’han operà en quest senn èn stadas las chasas da Habsburg, Luxemburg e Wittelsbach. L’imperialitad è vegnida renovada suenter la fin dal temp dals Staufers tras la curunaziun da Heinrich VII l’onn 1312. Durant il temp da regenza da ses successur Ludwig IV ha gì lieu il davos conflict da princip tranter monarchia e papat. Sco pli impurtant imperatur dal temp medieval tardiv vegn per regla resguardà Karl IV, al qual igl è reussì da schlargiar marcantamain la pussanza dinastica dals Luxemburgais. Durant ses temp d’uffizi è er vegnida elavurada la Bulla dad aur (1356) che furma ina sort da lescha fundamentala imperiala. Tuttina n’ha betg pudì sa sviluppar ina ferma pussanza centrala, damai che la roialitad roman-tudestga era marcada da gronds deficits structurals. Cun la mort da l’imperatur Sigismund l’onn 1437 è morta ora la lingia masculina dals Luxemburgais. Lur ierta han surpiglià ils Habsburgais; fin la fin da l’Imperi l’onn 1806 han quels occupà bunamain senza interrupziun la dignitad da l’imperatur roman-tudestg.

Cun Akkon è crudada il 1291 la davosa fortezza dals cruschaders en il Proxim Orient. Ma er l’autoritad dal papa è tschessada en rom dal Schisma da l’Occident. La pli gronda catastrofa entaifer l’uschenumnada crisa dal 14avel tschientaner ha però furmà la pestilenza (‹mort naira›) ch’ha furià a partir dal 1347. Quest’epidemia è prorutta sin la peninsla Crim en la Mar Naira, ha tschiffà tut ils pajais da l’Europa ed ha custa la vita ad in terz fin a la mesadad da la populaziun europeica (surtut en las citads). La depopulaziun ha manà a sullevaziuns ed ad ina vieuta da la structura sociala. Quella ha indeblì la posiziun da la chavallaria ed augmentà quella da la burgaisia; ed er en la baselgia catolica èn vegnids instradads intgins moviments da refurma. Suenter la conquista da Constantinopel durant la Quarta Cruschada (1204) è l’Imperi bizantin ì plaunsieu da rendì; sin la Peninsla Iberica han ils reginavels cristians però gudagnà adina dapli terren suenter la victoria sper Las Navas de Tolosa (1212). L’onn 1492 è la reconquista stada terminada cun l’occupaziun da l’Emirat da Granada. Sin il territori reconquistà han ins fundà ils dus reginavels cristians da Portugal e Spagna (che consistiva dals reginavels unids dad Aragon e Castilia). Muslims e gidieus che n’èn betg stads pronts da convertir al cristianissem èn vegnids stgatschads or dal pajais. Il 1453 è Constantinopel crudà als Tircs osmans. Il temp enturn il 1450 è er segnà d’ina invenziun che dueva revoluziunar la derasaziun da texts: A Mainz ha Johannes Gutenberg sviluppà la stampa da cudeschs a basa da letras moviblas.

Pervi da dispitas d’ierta en connex cun la curuna franzosa è prorutta tranter la Frantscha e l’Engalterra la Guerra da tschient onns (1337–1453). Da ca. 1340 fin 1420 han ils Englais dominà il conflict; a l’entschatta dal 15avel tschientaner ha Jeanne d’Arc, enconuschenta er sco purschella d’Orléans, dà als Franzos nova speranza. Sper Orléans han quels victorisà ed en silsuenter ids en l’offensiva. Il 1431 han ils Englais sentenzià Jeanne d’Arc a la mort, ma il 1453 ha la Frantscha pudì terminar la guerra victoriusamain. Ils retgs franzos or da la chasa Valois han sinaquai empruvà da consolidar lur pussanza; a medem temp èn els però vegnids en conflict cun la chasa da Burgogna, ina lingia laterala da la chasa roiala franzosa che persequitava agens interess. L’Engalterra ha patì durant la segunda mesadad dal 15avel tschientaner sut grevs conflicts a l’intern dal pajais. Quels èn la finala escalads en furma d’in cumbat dal tron avert tranter las chasas York e Lancaster (ch’è vegnì enconuschent sut il num ‹Guerras da rosas›). A la fin è sa messa tras il 1485 la chasa Tudor.

L’art e la scienza sa chattavan en il temp medieval tardiv en ina fasa da resvegl. La fundaziun d’universitads (ch’aveva gia cumenzà en il temp autmedieval), surtut en l’Italia (Bologna) ed en Frantscha (Paris), ha dà nov schlantsch a las scienzas ed a la filosofia. La derasaziun da las ideas dals scienziads antics dueva la finala fular via a l’epoca da la renaschientscha. Als artists èn s’avertas novas pussaivladads grazia a lavurs d’incumbensa da vart da la burgaisia che vegniva adina pli segira da sasezza. La pictura sa restrenscheva fin qua a motivs religius ed ha uss chattà novs champs d’applicaziun; en pli han ils artists scuvert la traidimensiunalitad. En rom dal moviment renaschimental ha l’architectura cumenzà a s’orientar als vegls models romans e grecs.

Malgrà la pestilenza ha er l’economia fatg tras in temp da fluriziun. Il temp medieval tardiv è stà segnà da l’avanzament da la burgaisia en las citads e da l’economia monetara. Menziun speziala meritan las citads-stadi talianas, las citads da la Flandra sco er la lia da citads da la Hansa a la Mar dal Nord e da l’Ost. Tras il commerzi creschent ha la Hansa effectuà in’ulteriura colonisaziun da l’Europa dal Nord e surtut da l’Europa da l’Ost, en emprima lingia tras colonisaturs tudestgs. Tras ils contacts commerzials èn ultra da quai naschids en Russia ina retscha da principadis, als quals igl è reussì da sa deliberar pass per pass dal giuf dals Mongols. Dal principadi il pli pussant, quel da Moscau, dueva pli tard sa sviluppar il reginavel zaristic da la Russia.

La fin dal temp medieval

La crudada da Constantinopel, fresco dal 1537

Sco per il temp da transiziun da l’antica al temp medieval sa laschan er applitgar per la fin dal temp medieval differents access scientifics. Per tut quels vala la constataziun ch’i sa tracta la finala da midadas cuntinuantas e betg d’ina ruptura che sa lascha datar exactamain. Sco elements significativs per la vieuta dal temp medieval al temp modern valan en general la renaschientscha (tut tenor pajais da la fin dal 14avel tschientaner fin al 16avel tschientaner), l’invenziun da la stampa da cudeschs moderna vers il 1450 ch’ha accelerà la tendenza da fixar la savida en furma scritta, ils viadis d’exploraziun e surtut la scuverta dal Nov Mund tras Christoph Columbus il 1492, ma er la sperdita d’influenza da vart da la baselgia catolica instituziunalisada ed il cumenzament da la refurmaziun. Tut quests eveniments han gì lieu tranter la mesadad dal 15avel ed il cumenzament dal 16avel tschientaner. En il medem spazi da temp pon ins er localisar en l’Europa Centrala la refurma da l’Imperi ch’ha muntà la fin constituziunala dal feudalissem en sia furma classica.

Da menziunar è ultra da quai la conquista da Constantinopel tras ils Osmans (1453); cun la fin da l’Imperi bizantin èn svanidas las davosas structuras statalas ch’eran sa mantegnidas dapi l’antica. Il moviment da fugitivs e scienziads bizantins vers l’Italia vegn resguardà sco in dals stauschs inizials da la renaschientscha. La derasaziun da l’Imperi osmanic ha ultra da quai bloccà las rutas da commerzi vers l’Asia, uschia ch’ils navigaturs da l’Europa dal Vest han tschertgà ina via maritima per arrivar en l’India. Questas stentas duevan tranter auter manar a la scuverta da l’America l’onn 1492.

Ils gidieus en l’Europa medievala

Ils gidieus furmavan en l’Europa medievala in’atgna minoritad cun in’atgna tradiziun, cultura, lingua e religiun. Entaifer il Sontg Imperi roman giudevan els la protecziun speziala dal retg resp. imperatur; ma er auters signurs als protegivan explicitamain. En l’Europa Centrala interagivan ils gidieus cun ina societad cristiana ch’era savens malvulenta visavi els; la Peninsla Iberica islamica ha percunter tratg a niz las abilitads specificas dals gidieus. Ils gidieus che vivevan en il temp medieval sin la Peninsla Iberica vegnan numnads sefards, quels ch’eran sesents en l’ulteriura Europa sa numnan aschkenasim. Questa differenziaziun è sa mantegnida fin oz en la cuminanza gidieua.

Fin en il 15avel tschientaner eri scumandà als cristians tenor dretg canonic d’emprestar daners encunter tschains. Questa norma na valeva però betg per ils gidieus. Damai che lez na pudevan betg exequir in mastergn e daventar commembers d’ina mastergnanza e na pudevan er betg cultivar terren agricul, gudagnavan els lur da viver sco commerziants, sco emprestaders sin pegn e cun fatschentas da tschains ed operaziuns da stgomi.

Durant il temp medieval tempriv n’hai strusch dà intervenziuns ostilas cunter ils gidieus. Quels giudevan gia en il Reginavel dals Francs ina posiziun privilegiada, cumbain che lur dretgs eran restrenschids. Fin la fin da l’Emprima Cruschada (1099) han ils gidieus pudì viver en l’Europa en relaziuns relativamain segiras. En il decurs da questa cruschada èn però blers gidieus vegnids sfurzads da sa decider tranter ‹batten u mort›. Ils cruschaders vulevan l’emprim sa deliberar dals ‹nuncartents› en ils agens pajais. Millis gidieus che n’èn betg stads pronts da convertir al cristianissem èn vegnids sturnids dals cruschaders. Be en singuls cas èn ils gidieus vegnids protegids cunter violaziuns (p.ex. en la citad episcopala da Speyer).

Ils proxims tschientaners èn ils gidieus adina puspè vegnids attatgads u bandegiads, per exempel il 13avel tschientaner en Frantscha ed en l’Engalterra. Cun l’erupziun da la pestilenza l’onn 1349 ha inizià in’ulteriura unda da pogroms. Ils gidieus vegnivan inculpads d’avair tissientà las funtaunas per extirpar tut ils cristians. Ina gronda part dals gidieus ch’han survivì quest temp èn sa domiciliads en l’Europa da l’Ost.

Er il temp medieval tardiv è stà segnà fin viaden en il temp modern tempriv d’in antisemitissem creschent. Ils gidieus che vivevan en citads èn vegnids sfurzads da viver en ghettos. E suenter che la baselgia catolica ha schluccà il scumond da tschains, han els er pers in pau lur muntada economica. Pli e pli eran uss cristians medemamain activs sco commerziants ed emprestaders da daners, tranter els blers burgais e commembers dal clerus superiur. Ma betg be motivs finanzials, mabain er raschuns politicas e religiusas han flaivlentà la posiziun dals gidieus. Uschia han las attatgas sin gidieus cuntinuà fin en il 16avel tschientaner.

Mitus populars, malchapientschas e puncts da discussiun cuntravers

Illustraziun da la vita purila medievala, 14avel tschientaner

Gia la renaschientscha ha resguardà l’epoca precedenta sco temp, en il qual la savida e las valurs da las culturas anticas sajan idas a perder; da quai han els deducì in’inferiuradad culturala e spiertala dal temp medieval. Questa tenuta reservada envers il millenni tranter 500 e 1500 è er s’exprimida dal temp da l’illuminissem e durant l’èra victoriana ch’eran orientads vers la raschun e segnads da la cretta en il progress. En il 19avel tschientaner ha però er gì lieu ina recepziun dal temp medieval a basa dal spiert dal temp da la romantica; quella è daventada fitg populara e dueva influenzar il maletg da quest’epoca fin oz. En il decurs dal temp èn uschia sa sviluppadas ideas dal temp medieval che na sa basan struschamain sin funtaunas istoricas, ma ch’èn tuttina s’ignivadas profundamain en la schientscha collectiva. Ils exempels che suondan servan a reveder questas malchapientschas; els tematiseschan però er il graunin vardad ch’ellas pon tuttavia cuntegnair.

Ils umans dal temp medieval pensavan che la terra saja ina rudella

L’idea che la terra na saja betg ina culla, mabain ina rudella platta è tuttavia stada derasada sur lung temp. Ma che quest’imaginaziun saja sa mantegnida fin en il temp medieval n’è betg cumprovà en las funtaunas. Probablamain sa tracti tar quest’idea d’ina projecziun ch’è naschida en l’emprima mesadad dal 19avel tschientaner. A consolidar quest mitus ha surtut attribuì Washington Irving en sia biografia da Columbus dal 1828. Là sugerescha el ch’ils mariners hajan gì tema da crudar da l’ur da la ‹rudella dal mund›. En il temp medieval dominavan però las ideas dad Aristoteles ed il maletg dal mund ptolemeic. Tenor quellas era il mund in sferoid, pia ina culla en furma elliptica.

Ils umans dal temp medieval eran nunscolads e superstizius

Quest’imaginaziun è correcta areguard ina buna part da la populaziun. La rata d’alfabetisaziun en l’Europa muntava anc en il 16avel tschientaner a be 20 procent. Da l’autra vart han operà en il temp medieval impurtants scienziads sco Albertus Magnus, Thomas d’Aquin, Roger Bacon e Maister Eckhart. Er la fundaziun d’universitads, l’engrondiment da citads, svilups tecnologics (p.ex. l’invenziun dals egliers) e la vasta producziun da documents stattan en cuntradicziun cun la tesa pauschala d’in temp medieval ‹barbaric›.

Il mund arab ha purtà la scienza en l’Europa

Areguard l’influenza dal mund arab-islamic sin la preservaziun da la scienza antica grecoromana ed il return da quella en l’Europa èn ils istorichers da differenta opiniun. Igl è correct che bleras ovras anticas èn idas a perder en il vest suenter il declin da l’Imperi roman; bleras da quellas èn entradas en il mund arab-islamic ed èn returnadas en l’Europa pir en rom da la reconquista e da las cruschadas. Medemamain ha l’Europa profità da filosofs e pensaders arabs che duevan influenzar la scienza dal vest anc sur tschientaners. Da l’autra vart existiva en l’Europa gia a partir dal 8avel tschientaner ina vasta furmaziun (p.ex. en ils centers monastics). Surtut l’uschenumnada renaschientscha carolingica relativescha l’idea che la scienza dal vest saja vegnida surpigliada per gronda part nà da l’Orient. Fitg derasada è er l’idea ch’invenziuns sco la pulvra da sajettar, il palpiri, la stampa da cudeschs, il balester, il cumpass ed il telescop derivian tuttas da la Persia u da la China. Per part è quai bain stà uschia: la pulvra da sajettar è probablamain arrivada en il vest en rom da l’expansiun da l’Imperi mongolic; medemamain sa lascha cumprovar ch’il palpiri è arrivà en l’Europa per lung da la Via da la saida. Ma la gronda part da las invenziuns numnadas enconuscha tuttavia svilups europeics che sa laschan cumprovar fin en l’antica grecoromana. Per ordinari sa tracti pia da svilups parallels ch’èn sa fatgs independentamain in da l’auter en differentas parts dal mund.

Violenza, guerra ed epidemias eran omnipreschentas; l’aspectativa da vita era fitg bassa

Tranter il 500 ed il 1500 hai bain dà numerusas guerras en l’Europa; i na dat però nagins indizis che quellas fissan vegnidas manadas a moda pli crudaivla che durant il temp modern. In auter punct che relativescha ils pregiudizis numnads furman las relaziuns climaticas ch’èn sa megliuradas en il temp tranter il 12avel ed il 14avel tschientaner e ch’han manà ad in augment marcant da la populaziun. Er l’idea ch’ils umans dal temp medieval eran fitg pitschens sto vegnir revedida. Examinaziuns ch’èn vegnidas fatgas ils davos decennis vi da skelets han mussà ch’ils umans dal temp medieval eran pli u main tuttina gronds sco ils Europeans a l’entschatta dal 20avel tschientaner. En il temp medieval è l’Europa stada segnada d’ina perioda da chalur extendida, durant la quala ins ha schizunt cumenzà a cultivar vignas en il sid da l’Engalterra. Pir vers il 14avel/15avel tschientaner è il clima puspè pegiurà en rom da l’uschenumnà temp da glatsch pitschen. L’alimentaziun manglusa ch’è resultada da quai è s’effectuada en ils proxims tschientaners a moda negativa sin la grondezza en media dals abitants.

Il temp medieval è stà segnà da la pestilenza

Quest’opiniun sto vegnir curregida. Tranter la pestilenza justiniana e la pandemia dal temp medieval tempriv ha existì dal 8avel al 14avel tschientaner ina perioda da 500 onns senza pestilenza. Tenor las pli novas enconuschientschas da la genetica sa tracti tar il scherm infectus ch’ha chaschunà la pandemia da 1347–1353 d’in nov tschep da Yersinia pestis (ch’era prorut en la China). L’extrema virulenza è pia er d’attribuir a la mancanza d’immunitad envers quest nov scherm e betg mo a las relaziuns socialas ed igienicas nunadattadas. Pli tard è creschida d’ina vart l’immunitad e da l’autra vart la savida medicinala necessaria; perquai èn las epidemias sequentas stadas lunschor main dramaticas.

Las classas socialas bassas eran oppostas permanentamain a fomaz, fradaglia e lavur inumana

Il maletg dal pur mudregià en vestgadira sdratschada è vegnì popularisà surtut tras films davart il temp medieval. En vardad era la vita dal stan inferiur main manglusa che quai ch’i vegn savens imaginà oz. Be in exempel: Il consum da charn era en il temp medieval en media radund set giadas pli aut ch’en l’Europa Centrala durant il 19avel tschientaner ed anc adina pli aut che a l’entschatta dal 21avel tschientaner. Durant la perioda chauda dal temp medieval eran nauschas racoltas bler pli raras che pli tard, quai ch’ha pussibilità il progress social e tecnologic sco er l’expansiun dals territoris da colonisaziun. Ultra da quai sa lascha cumprovar per il temp tranter il 11avel ed il 13avel tschientaner in augment da la populaziun marcant, il qual è be stà pussaivel a basa d’in nutriment suffizient. Fluctuaziuns areguard il quantum da racolta hai adina dà (per motivs climatics e stagiunals); d’ina fomina permanenta na pon ins però tuttavia betg discurrer per il temp autmedieval.

Absenza da l’igiena corporala

Exchavaziuns archeologicas cumprovan l’existenza da numerus bogns publics en citads medievalas. Surtut en l’Europa dal Nord èn da chattar per il temp medieval tempriv bogns da vapur e chasas per far bogn construidas or da lain sco ch’ellas èn derasadas oz en la Scandinavia ed en l’Europa da l’Ost. En scrittiras contemporanas vegn animà da sa deditgar extendidamain a la tgira dal corp ed a l’igiena (p.ex. ‹Passionibus Mulierum Curandorum› da Trotula, ‹Regimen Sanitatis Salernitanum› or dal conturn da la scola da Salerno, ‹Compendium Medicinae› da Gilbertus Anglicus). Sco en auters temps ed en auters pajais era l’igiena ina chaussa persunala.

Acts arbitrars, tortura ed execuziuns eran apparientschas omnipreschentas

La persecuziun da strias ha pir cuntanschì sia culminaziun en il decurs dal 16avel tschientaner. Gia il ‹Sachsenspiegel›, in impurtant codex da dretg dal temp autmedieval, cumprova relaziuns da dretg bain structuradas; ina gronda part da la vita era suttamessa a cleras reglas giuridicas. Ils burgais ed ils purs n’eran tuttavia betg senza dretgs.

Litteratura

Manuals ed ovras da survista

• Lexikon des Mittelalters, 9 toms, Artemis & Winkler, Minca/Turitg 1980–1998, ISBN 3-423-59057-2.
• Dictionary of the Middle Ages. Ed. da Joseph Strayer e.a., 13 toms, Scribner, New York 1982–1989.
• The New Cambridge Medieval History. 7 toms, Cambridge 1995–2005.
• Peter Linehan, Janet L. Nelson (ed.): The Medieval World. Routledge, Londra 2001, ISBN 0-415-30234-X.
• Michael Borgolte: Christen, Juden, Muselmanen. Die Erben der Antike und der Aufstieg des Abendlandes 300 bis 1400 n. Chr. Siedler, Minca 2006, ISBN 978-3-88680-439-9.
• Johannes Fried: Das Mittelalter. Geschichte und Kultur. 4. ed., C.H. Beck, Minca 2009, ISBN 978-3-406-57829-8.
• Matthias Meinhardt, Andreas Ranft, Stephan Selzer (ed.): Mittelalter. (Retscha Oldenbourg Geschichte Lehrbuch), 2. ed., Minca 2009, ISBN 978-3-486-58829-3.
• The Oxford Dictionary of the Middle Ages. Ed. da Robert E. Bjork, 4 toms, Oxford University Press, Oxford 2010.
• Johannes Fried, Olaf B. Rader (ed.): Die Welt des Mittelalters. Erinnerungsorte eines Jahrtausends. C.H. Beck, Minca 2011, ISBN 978-3-406-62214-4.
• Martial Staub, Gert Melville (ed.): Enzyklopädie des Mittelalters. Primus, Darmstadt 2013, ISBN 978-3-86312-353-6.

Descripziuns da las singulas epocas

Temp medieval tempriv

• Hans-Werner Goetz: Europa im frühen Mittelalter. 500–1050. (Handbuch der Geschichte Europas 2), Ulmer, Stuttgart 2003.
• Arnold Angenendt: Das Frühmittelalter. Die westliche Christenheit von 400 bis 900. 3. ed., Kohlhammer, Stuttgart/Berlin/Cologna 2001.
• Franz Neiske: Europa im frühen Mittelalter 500-1050. Eine Kultur- und Mentalitätsgeschichte. Primus, Darmstadt 2006, ISBN 978-3-89678-540-4.
• Chris Wickham: The Inheritance of Rome: A History of Europe from 400 to 1000. Penguin, Londra 2009.
• Roger Collins: Early Medieval Europe 300–1000. 3. ed. surlavurada, Palgrave, Basingstoke e.a. 2010.

Temp autmedieval

• Hermann Jakobs: Kirchenreform und Hochmittelalter 1046–1215. 4. ed., Oldenbourg, Minca 1999.
• Michael Borgolte: Europa entdeckt seine Vielfalt. 1050–1250. (Handbuch der Geschichte Europas 3), Ulmer, Stuttgart 2002.
• Peter Dinzelbacher: Europa im Hochmittelalter 1050–1250. Eine Kultur- und Mentalitätsgeschichte. Primus, Darmstadt 2003, ISBN 978-3-89678-474-2.
• Wilfried Hartmann: Der Investiturstreit. 3. ed. cumplettada, Oldenbourg, Minca 2007.
• Thomas Asbridge: Die Kreuzzüge. Klett-Cotta, Stuttgart 2010.

Temp medieval tardiv

• Ulf Dirlmeier, Gerhard Fouquet, Bernd Fuhrmann: Europa im Spätmittelalter 1215–1378. Oldenbourg, Minca 2003.
• Johannes Grabmayer: Europa im späten Mittelalter 1250–1500. Eine Kultur- und Mentalitätsgeschichte. Primus, Darmstadt 2004, ISBN 978-3-89678-475-9.
• Michael North: Europa expandiert. 1250–1500. (Handbuch der Geschichte Europas 4), Ulmer, Stuttgart 2007.
• John Watts: The Making of Polities: Europe, 1300–1500. Cambridge University Press, Cambridge 2009.
• Bernd Schneidmüller: Grenzerfahrung und monarchische Ordnung: Europa 1200–1500. C.H. Beck, Minca 2011.

Introducziuns e tematicas specificas

• Horst Fuhrmann: Einladung ins Mittelalter. C.H. Beck, Minca 1987, ISBN 3-406-32052-X.
• Ferdinand Seibt: Glanz und Elend des Mittelalters. Eine endliche Geschichte. Siedler, Berlin 1987, ISBN 3-88680-279-5.
• Arno Borst: Lebensformen im Mittelalter. Francfurt a.M./Berlin 1988, ISBN 3-548-34004-0.
• Arno Borst: Barbaren, Ketzer und Artisten: Welten des Mittelalters. Piper, Minca/Turitg 1988, ISBN 3-492-03152-8.
• Horst Fuhrmann: Überall ist Mittelalter: von der Gegenwart einer vergangenen Zeit. C.H. Beck, Minca 1996, ISBN 3-406-40518-5.
• Karl Helmer: Bildungswelten des Mittelalters. Denken, Gedanken, Vorstellungen und Einstellungen. Schneider Hohengehren, Baltmannsweiler 1997, ISBN 978-3-87116-762-1.
• Georg Scheibelreiter: Die barbarische Gesellschaft. Mentalitätsgeschichte der europäischen Achsenzeit 5.–8. Jahrhundert. Primus, Darmstadt 1999, ISBN 978-3-89678-217-5.
• Martin Kaufhold: Europas Norden im Mittelalter. Die Integration Skandinaviens in das christliche Europa (9.–13. Jh.). Primus, Darmstadt 2001, ISBN 978-3-89678-418-6.
• Jürgen Sarnowsky: England im Mittelalter. Primus, Darmstadt 2002, ISBN 978-3-89678-420-9.
• Fischer Weltgeschichte: Mittelalter und frühe Neuzeit. 4 toms, Fischer, Francfurt a.M. 2003 (ND), ISBN 3-596-50732-4.
• Jacques Le Goff: Die Geburt Europas im Mittelalter. C.H. Beck, Minca 2004, ISBN 3-406-51762-5.
• Georg Scheibelreiter (ed.): Höhepunkte des Mittelalters. Primus, Darmstadt 2004, ISBN 978-3-89678-257-1.
• Karl Bosl: Europa im Mittelalter. Edì ed elavurà da Georg Scheibelreiter, Primus, Darmstadt 2005, ISBN 978-3-89678-264-9.
• Heinz-Dieter Heimann: Einführung in die Geschichte des Mittelalters. 2. ed., UTB, Stuttgart 2006, ISBN 978-3-8252-1957-4.
• Malte Prietzel: Krieg im Mittelalter. Primus, Darmstadt 2006, ISBN 978-3-89678-577-0.
• Hartmut Boockmann: Einführung in die Geschichte des Mittelalters. 8. ed., C.H. Beck, Minca 2007, ISBN 978-3-406-36677-2.
• Peter Hilsch: Das Mittelalter – die Epoche. 2. ed., UTB, Stuttgart 2008.
• Harald Müller: Mittelalter. Akademie-Verlag, Berlin 2008, ISBN 978-3-05-004366-1.
• Gerhard Lubich: Das Mittelalter. Schöningh, Paderborn e.a. 2010, ISBN 978-3-8252-3106-4.
• Ernst Schubert: Essen und Trinken im Mittelalter. Primus, Darmstadt 2010, ISBN 978-3-89678-702-6.
• Arnold Esch: Wahre Geschichten aus dem Mittelalter. Kleine Schicksale selbst erzählt in Schreiben an den Papst. C.H. Beck, Minca 2010, ISBN 978-3-406-60133-0.
• Ernst Schubert: Alltag im Mittelalter. Natürliches Lebensumfeld und menschliches Miteinander. Primus, Darmstadt 2012, ISBN 978-3-86312-306-2.
• Christine Sauer (ed.): Handwerk im Mittelalter. Primus, Darmstadt 2012, ISBN 978-3-86312-013-9.
• Michael Brauer: Quellen des Mittelalters. Schöningh, Paderborn 2013, ISBN 978-3-8252-3894-0.
• Hans-Werner Goetz: Proseminar Geschichte: Mittelalter. 4. ed., Ulmer, Stuttgart 2014, ISBN 978-3-8252-4066-0.

Colliaziuns

 Commons: Temp medieval – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio

• Dossier Temp medieval sin chattà.ch
• Seminari istoric da l’Universitad da Tübingen, partiziun per istorgia medievala cun numerus links e collecziuns da materialias
• Istorgia medievala – videos da diversas prelecziuns davart la tematica; medemamain da l’Universitad da Tübingen
• Geschichtsquellen des deutschen Mittelalters. Messas a disposiziun da la Bayer. Akademie der Wissenschaften
• Internet Medieval Sourcebook Project – funtaunas en versiun englaisa
• Ingrid Heidrich: Einführung in die Geschichte des Mittelalters (versiun electronica surlavurada da Einführung in die Geschichte des europäischen Mittelalters, H-C-I, Bad Münstereifel 2003, ISBN 3-00-010998-6)
• Cudeschs istorics davart il temp medieval (libers dals dretgs d’autur) en furma integrala sut Lexikus
• Essays in Medieval Studies, revista dal fatg englaisa, ediziuns 1984–2000 online