Sabino Arana
Sabino Arana Goiri (Arana ta Goiri'taŕ Sabin, sicunnu lu mitudu anagràficu nvintatu di iddu) (26 di jinnaru 1865 - 25 di nuvèmmiru 1903), fu nu puliticu e nazziunalista bascu.
Nascìu n Birbau di na ricca famigghia di carlisti. A l'etati di 11 anni fu mannatu a studiari di li gisuìti. Doppu li studi rigulari, ntô 1883 s'acrivìu nnâ facultati di dirittu n Barcillona unni accuminzò a studiari filuluggìa e lingua basca.
Ntô 1893 n Larràazabal, cu nu discursu mimuràbbili pì lu populu bascu, detti accuminzagghia a lu nazziunalismu bascu. Nfatti, propiu n dda uccasionu si dissi pâ prima vota ca la Biscagghia avìa a èssiri nnipinnenti. Succissivamenti s'àppi la idea spuntania di junciri l'àutri pruvinzi, vista la lingua, li tradizzioni e li carattiri sumatici cumuni ntra iddi. Ntô 1894 funnò lu Partitu Nazziunalista Bascu (PNV, Partido Nacionalista Vasco, n castigghianu; EAJ, Euzko Alderdi Jeltzalea, n euskera) cu nu forti marcamentu cunfessionali e cu na idioluggìa di supportu casi ô limiti dû razzismu, vista la cumminziuni maturata doppu picca di Arana dâ supirioritati dâ razza basca. Iddu, nzèmmula cu sò frateddu Luis, pittò la ikurriña, la bannera ca rapprisinta la unitati di li setti pruvinzi baschi ("Zazpiak Bat", zoè "Setti 'n unu" n euskera) nnâ unica nazziuni. Pì chissu mutivu Arana cuniò la nova palora Euskadi, furmata di li palori baschi "eusko" (bascu) e "di" (nzèmmula).
Doppu na sfunnacata di produzzioni littirari supra lu nnipinnintismu bascu e supra la isartazzioni di li caràttiri dû populu bascu (33 òpiri puètichi, 14 libbri pulitichi e cchiù di 600 articuli jurnalistici), muriò n Sukarrieta, a la juvani etati di 38 anni a causa di lu morbu di Addison ca lu curpìu duranti la priggiunia ca scuntò pì àutu tradimentu, pì aviri fauritu lu prucessu di nnipinnenza di Cuba dâ Spagna.