Vichingos
Artìculu in LSC
Sos vichingos (in norvegesu e danesu: vikinger; in isvedesu e nynorsk: vikingar; in islandesu: víkingar), de su nòrdicu antigu víkingr, sunt istados mescamente navigadores nòrdicos, chi assachigiaiant e cummertziaiant cun diversas partes de Europa dae Iscandinàvia dae su de 8 sèculos fintzas a sa fine de su de 12 sèculos. In die de oe su trèmene s'impitat erroneamente pro definire sos diversos pòpulos nòrdicos chi biviant in Iscandinàvia durante custu perìodu connotu che època vichinga. Custu perìodu de ispaniadura militare, demogràfica e mercantile nòrdica costìtuit un'elementu de importu mannu meda in s'istòria de printzìpiu de Iscandinàvia, de sas Ìsulas britànnicas, de su norte de s'Europa otzidentale, de sa Sitzìlia e de sa Rus de Kiev.
Sos vichingos non fiant unu grupu ètnicu, si nono una professione derivada dae sas cunditziones tostas de vida de sas terras iscandìnavas, in ue sa massaria fiat limitada meda, fatu chi fortzaiat parte de sa populatzione, durante tzertas èpocas de s'annu, a si dedicare a s'ívíking, est a nàrrere, cummertziare cun àteros territòrios, e a s'ispissu assachigiare o faghere bardanas. Cheret naradu, ca mancari in pràtica totu sos vichingos fiant de orìgine nòrdica, non totus sos chi si nche dedicaiant fiant nòrdicos, ca puru intre cuddos s'agataiant frisos, francos e sàssones.
Gràtzias mescamente a sa mobilidade marìtima sua, sas atziones de sos vichingos si fiant istèrridas fintzas a su Mediterràneu, su Nordàfrica, s'Oriente Mèdiu e s'Àsia tzentrale. Durante diversas fases de esploratzione e aposentamentu, s'agataiant comunidades vichingas chi si fiant istabilidas in su norte de s'Europa, in sas ìsulas de su nord de s'Atlànticu e pro fintzas a sa costera de Amèrica de su Norte. Custu perìodu de espansione at provocadu s'isparghidura de sa cultura nòrdica in paris tempus chi introduiat elementos istràngios in sa cultura iscandìnava.
Sa cuntzetzione populare atuale de sos vichingos (e s'impreu isballiadu de su tèrmine comente sinònimu de nòrdicos) diferèntziat meda de s'informatzione otenta partende dae sas risorsas istòricas e archeològicas atuales. S'immàgine romàntica de sos vichingos che nòbiles agrestes at comintzadu a nàschere in su de 18 sèculos e s'est andadu isvilupende fintzas a su de 19 sèculos. S'immaginàriu de sos vichingos che a piratas paganos o aventurosos intrèpidos benit dae su mitu modernu de sos vichingos chi aiat pigadu forma a primìtziu de su de 20 sèculos. Sas rapresentatziones populares atuales de sos vichingos si basant normalmente subra clichés e istereòtipos culturales chi cumplicant s'apretziamentu modernu de su vichingu lassadu.
Su perìodu cumprèndidu intre su 793 e su de 13 sèculos est connotu che s'època vichinga in s'istòria iscandìnava. Custu perìodu cumintzat cun sa bardana de su monastèriu de Lindisfarne in su 793 e si dat pro concluidu in su de 13 sèculos: in Inghilterra acabat cun sa derrota de Harald III in sa Batalla de Stamford Bridge, in su 1066; in Irlanda acabat cun sa conchista de Dublinu in su 1171 pro parte de Richard de Clare (numenadu Strongbow); e in Iscòtzia si cunsìderat finida cun sa derrota de Hákon Hákonarson in sa Batalla de Largs su 1263. S'Iscòtzia atuale pigat forma intre su de 13 e de 15 sèculos cun sa reconchista de su territòriu pèrdidu a sos nòrdicos. S'ìsula de Man e sas Èbrides esteriores fiant abbarradas suta autoridade iscandìnava fintzas a su 1266. Sas Òrcades e sas Shetland funt pertentas a su re de Norvègia fintzas a su 1469. In Iscandinàvia s'època vichinga si cunsìderat finida cun sa costitutzione de sos regnos iscandìnavos e de su cristianèsimu che religione dominante. Si cumbenet a situare a inghìriu de su de 11 sèculos sumentzu de sos tres regnos iscandìnavos. In Norvègia s'època vichinga si cunsìdera pro cunvnetzione agabada cun sa Batalla de Stiklestadin in su 1030.