Hadis o dvanaest nasljednika
Hadis o dvanaest nasljednika (arap. حديث الاثني عشر خليفة; hadis al-ithna ašar halifah, dosl. hadis o dvanaest kalifa) je islamsko proročanstvo koje se pripisuje Muhamedu,[1] a prenosi ga više sakupljača hadisa u tri osnovna oblika.[2] Prema ovom hadisu, Muhamed će imati dvanaest nasljednika[3] i svi će biti iz redova njegovog plemena Kurejša.[4] Sadržaj i egzegeza istog su među centralnim elementima sunitsko-šijitske debate.[5] Hadis je naročito popularan među imamitskim šijitima koji ga tumače kao potvrdu njihovog koncepta dvanaest imama,[6] dok ga suniti i drugi pravci uvelike smatraju vjerodostojnim,[7] ali tumače različito.[8]
Sunitske zbirke hadisa sadrže tri osnovna oblika proročanstva o dvanaest Muhamedovih nasljednika, pripovijedanih od strane sedam ashaba[2] – najčešće Džabira ibn Samure,[9] ali i Abdulaha ibn Omara,[10] Abdulaha ibn Masuda,[11] Anasa ibn Malika, Omara ibn al-Hataba, Vajle ibn Aske, te Abu Hurajre.[2] Prema pojedinačnim ashabima, tri osnovne verzije su:[2]
- Džabir ibn Samura priča: Čuo sam Poslanika kako kaže "poslije mene biti će dvanaest amira". Tada je [Muhamed] spomenuo nešto što nisam čuo, pa sam pitao oca koji je sjedio pokraj mene, i on ga je dopunio "svi oni biti će iz Kurejša".[2]
- Omar ibn al-Hatab priča da je čuo kako Poslanik govori "imama [al-A'imma] će nakon mene biti dvanaest, svi iz redova Kurejša".[2]
- Abdulah ibn Masud jednom je recitirao Kuran u džamiji u Iraku, kada mu je prišao mladić i upitao ga je li ih Poslanik obavijestio o broju njegovih nasljednika. Ibn Masud mu je odgovorio: "Poslanik nas je obavijestio da će njegovi nasljednici biti dvanaest kalifa, čiji je broj sličan broju vođa [al-nukaba] jevrejskih plemena".[2]
Ovisno o prenosiocu i sakupljaču, nasljednici se u specifičnim hadisima nazivaju amirima[12] (dosl. zapovjednik),[13] kalifima[14] (dosl. nasljednik),[15] nakibima[16] (dosl. poglavar) ili imamima.[17]
Primarni izvori za ovaj hadis su zbirke više sakupljača hadisa, među kojima su Muhamed ibn Ismail al-Buhari,[18] Muslim ibn al-Hadžadž,[19] Ahmed ibn Hanbel,[20] Abu Isa Muhamed al-Tirmizi,[21] Abu Davud,[22] Hakim Nišapuri[23] i Naim ibn Hamed.[24]
Buharija se u svom Sahihu poziva na Džabira i prenosi prvu verziju teksta:
Džabir ibn Samura priča: Čuo sam Poslanika da govori "poslije mene biti će dvanaest amira". Onda je rekao rečenicu koju nisam čuo. Moj otac mi je kazao da je Poslanik dodao "svi oni biti će iz Kurejša".
U Muslimovom Sahihu hadis se javlja u više oblika:
Džabir ibn Samura priča: Poslanik je rekao "ova religija neće okončati sve dok ne bude dvanaest kalifa". Nakon toga je utiho izgovorio nešto što nisam čuo. Pitao sam oca i on mi je prenio Poslanikov dodatak: "svi oni su iz Kurejša".
Poslanik je rekao: "Društveni odnosi ostati će dobri sve dok njima upravljaju dvanaestorica iz Kurejša".
Poslanik je rekao: "ova religija će ostati uzvišena sve dok bude dvanaest kalifa iz Kurejša".
Ahmed ibn Hanbel u svom Musnadu bilježi lanac (isnad) od 34 prenosioca i svi se pozivaju na Džabira (prva verzija), iako postoje blage razlike među specifičnim tekstovima.[29] Na drugim mjestima, ibn Hanbel se poziva i na ibn Masuda (treća verzija):
Jedne večeri sjedili smo s Abdulahom ibn Masudom i recitirali smo Kuran, kada nam je prišao čovjek i upitao: "Oj Abdulahu, jesi li pitao Alahovog Poslanika koliko će kalifa vladati ovim narodom?" Abdulah je odgovorio: "Nitko me prije tebe nije to pitao otkad sam došao u Irak", i dodao: "pitali smo Poslanika i rekao nam je da će ih biti dvanaest, baš kao i broj vođa jevrejskih plemena".
Srodan tekst ovom javlja se i u Mustadraku od Hakima Nišapurija.[23] Kao i Muslim, ibn Hanbel isto spominje da će vladavina dvanaestorice završiti zajedno s krajem islama:
Poslanik je rekao: "ova religija će postojati sve dok je dvanaest nasljednika iz Kurejša".
Također, slični eshatološki oblici hadisa javljaju se još u odlomku Kitab al-Mahdi Abu Davudovog Sunana,[32] zatim u odlomku Kitab al-Fitan Tirmizijevog Sunana,[21] te u Kitab al-Fitanu od Naima ibn Hameda.[24]
Uz tradicionalne zbirke, relevantna je i abasidska verzija hadisa koja se pojavljuje u biografiji kalifa al-Mansura, odnosno knjizi Tarih Madinat Dimašk od ibn Asakira.[30] Prema toj verziji, ibn Abas predviđa liniju od dvanaest amira pri čemu spaja vladavinu članova Ahl al-bajta (Muhamedove porodice), abasidskih kalifa al-Mansura i al-Mahdija, te Isusa.[30] Razni oblici hadisa kasnije se spominju i analiziraju u djelima drugih srednjovjekovnih muslimanskih učenjaka, kao što su al-Kolajni (Usul al-Kafi),[33] al-Numani,[34] ibn Babavajh (Kamal al-din va tamam al-nima),[35] Hazaz Komi (Kifajat al-Atar),[36] ibn Tavus (al-Malahim va al-Fitan),[37] al-Hili,[38] ibn Tajmija, ibn Kasir (Tarih), al-Navavi (Šarh Sahih Muslim),[39] al-Sujuti (Tarih al-Hulafa),[30] al-Kastalani (Iršad al-Sari),[40] itd. U šijitskim zbirkama hadisa, često se javlja Muhamedov citat da će se pojaviti dvanaest muhadisa iz njegove porodice.[41]
Hadis u svim njegovim oblicima otvara niz pitanja vezanih za identifikaciju dvanaest ličnosti, Muhamedovo nasljedstvo, interpretaciju protezanja dvanaest životnih vijekova do kraja vremena, traženje izvora egzaltacije za islam, itd.[42] Tradicionalno, muhadisi svakog pojedinačnog islamskog pravca pokušavali su tumačiti tekst hadisa za potvrdu vlastitih perspektiva i doktrina.[37] Osim teoloških nesuglasica, podatak iz hadisa da će dvanaest nasljednika biti iz plemena Kurejša važan je i za tumačenja političke historije islama.[30]
S obzirom da se hadis o dvanaest nasljednika javlja u njihovim najpouzdanijim zbirkama, sunitski učenjaci smatraju ga sahihom (autentičnim),[7] međutim, tumače ga na više različitih načina.[8] Generalno, sunitska tradicija u osnovi je zadržala dvije glavne interpretacije – proomejadsku i antiomejadsku,[43] pri čemu se potonja ponekad opisuje i prokurejškom odnosno proabasidskom.[40]
Proomejadska interpretacija prisutna je u djelu Iršad al-Sari od al-Kastalanija (u. 1517),[44] inače osvrtu na Buharijin Sahih,[45] u kojem autor nudi tri moguća objašnjenja.[46] Prema prvom, kao dvanaest nasljednika identificira četvoricu rašidunskih kalifa (tzv. pravedne kalife) i uspješne omejadske kalife,[40] iako ih ne spominje poimenice.[39] Al-Kastalani pritom argumentira da je muslimanska zajednica u to doba bila snažna i ujedinjena,[46] te da je period prosperiteta okončan usponom al-Valida ibn Jazida (v. 743–744) za čije je vladavine islam utonuo u sukobe.[39] Sukladno ovom tumačenju, dvanaest nasljednika implicitno su rašidunski kalifi Abu Bakr, Omar, Osman i Ali, odnosno relativno stabilni i moćni omejadski kalifi Muavija, Jazid, Abd al-Malik i njegova četiri sina (al-Valid, Sulejman, Jazid i Hišam), te Omar ibn Abd al-Aziz.[40]
Druga mogućnost prema al-Kastalaniju je da dvanaest nasljednika iz hadisa zapravo pripadaju istoj generaciji i da se istovremeno predstavljaju kao legitimni vladari, izazivajući tako raskol unutar muslimanske zajednice.[39] Autor dodaje da se takva situacija zaista odigrala u 11. vijeku kada su se šestorica nakon raspada Kordopskog Kalifata borila za vlast, dok su se u ostatku islamskog svijeta u isto vrijeme za prevlast također borili fatimidski vladar i abasidski kalif, kao i više haridžitskih i alidskih pretendenata.[39] Konačno, kao treću mogućnost al-Kastalani navodi da su dvanaestorica zapravo kalifi iz prvog islamskog vijeka, tj. do smrti Omara II 720. godine (101. AH).[39] Tokom tog perioda, često nazivanog islamskim zlatnim dobom, bilo je četrnaest vladara (konkretno četvorica rašidunskih, Hasan ibn Ali, Abdulah ibn al-Zubajr i prva osmorica omejadskih), međutim, dvojica omejadskih (Muavija ibn Jazid i Marvan ibn al-Hakam) vladala su prekratko da ih se uključi na listu dvanaest kalifa.[39] Osim u radovima al-Kastalanija, proomejadske interpretacije javljaju se i u starijem djelu Šarh Sahih Muslim od al-Navavija (u. 1278) koji nudi slična objašnjenja temeljena na doslovnom tumačenju broja 12.[39]
S druge strane, antiomejadska tumačenja nudi Hundži-Isfahani[40] (u. 1521) u svojoj kritici šijitskih interpretacija al-Hilija (u. 1325).[39] Hundži-Isfahani tvrdi da dvanaest dobrih vladara iz Kurejša (tzv. sulaha al-hulafa) nisu nužno morali naslijediti jedan drugog,[39] te navodi vlastitu listu koja uključuje pet rašidunskih kalifa[40] (peti dodani je prema svemu sudeći Hasan ibn Ali),[47] zatim Abdulaha ibn al-Zubajra, Omara ibn Abd al-Aziza, te pet abasidskih kalifa[40] (bez navođenja njihovih imena).[39] Antiomejadsko gledište javlja se i u Sunanu od Tirmizija koji lista rašidunske kalife,[42] potkrepljujući njihovu vladavinu hadisom u kojem Muhamed predviđa trideset godina kalifata i kasniju monarhiju,[48] dok protiv Omejada rabi dodatan hadis koji ih opisuje kao lažljivce i monarhe najgore vrste.[49]
Kritike na račun svih sunitskih tumačenja dolaze primarno od suprotstavljenih šijita koji im zamjeraju da nisu dosljedna i da nisu uspjeli postići konsenzus.[50] Primjerice, ističe se da su brojni sunitski muhadisi na listu dvanaest nasljednika pokušavali uključiti sve kalife počevši od Abu Bakra, međutim, kada bi došli do Jazida ibn Muavije, bili bi prisiljeni isključiti ga jer je dotični ubio Muhamedovog unuka i brojnu njegovu rodbinu, te napao Medinu godinu dana kasnije.[42] Dodatan problem s kojim se suočavaju je izbor posljednjeg (dvanaestog) na listi s obzirom da vladar poslije njega najčešće ima iste karakteristike.[50] Zbog svega navedenog, Šomali navodi da sunitske interpretacije nisu dale nikakve zadovoljavajuće rezultate.[51]
Hadis o dvanaest nasljednika izuzetno je popularan kod šijita, naročito imamita (najveće šijitske podgrupe) koji ga tumače kao potvrdu svih osnovnih elemenata njihove doktrine imamata.[52] U prvom redu, dvanaest nasljednika odgovara broju dvanaest imama,[53] prema njihovom vjerovanju nepogrešivih pojedinaca što isto potkrepljuje tekst hadisa.[54] Nasuprot tome, ističu da omejadski i abasidski kalifi ne posjeduju opisane vrline, niti njihov broj odgovara onom danom u hadisu.[54] Imamitski šijiti drže da je nasljedna linija kontinuirana i da je prvo Muhamed za nasljednika imenovao Alija,[54] nakon čega su drugi imami također imenovali svoje nasljednike.[55] Takvo gledište isto je sukladno s navodima iz hadisa da će dvanaest nasljednika biti iz Kurejša, plemena kojem pripadaju Muhamed i njegova porodica.[56] Konačno, navodi o protezanju dvanaest životnih vijekova do kraja vremena imamitima su kongruentni s njihovim konceptom skrivenosti (okultacije) dvanaestog imama Muhameda odnosno Mahdija,[57] iako se po tome razlikuju od drugih šijitskih podgrupa poput zejdita.[58]
Za potvrdu navedene doktrine, imamiti često tumače hadis u sprezi s drugim izvorima,[59] među kojima su i šijitska i sunitska literatura, te kuranski ajeti.[60] Najraniji imamitski osvrti koji obrađuju ovaj hadis su Usul al-Kafi od Kolajnija (u. 941),[33] djela njegovog učenika al-Numanija (u. 971),[34] zatim Kamal al-din va tamam al-nima od ibn Babavajha (u. 991)[35] i Kifajat al-Atar od njegovog učenika Hazaza Komija (u. 991).[36] Ibn Babavajh (šejh Saduk) tvrdi da se imamitske tradicije javljaju još u Al-Usul al-arba mia, starijem djelu koje potpisuju sljedbenici Džafara al-Sadika i drugih imama.[34] Slično tome, al-Numani (ibn Abi Zajnab) navodi da mu je želja okončati diskusiju i otkloniti sve sumnje u vezi s imamitskom doktrinom, ističući da se dokazi o dvanaest imama javljaju u Kitab Sulajm ibn Kajsu, zbirci za koju mnogi šijiti vjeruju da je sastavljena od strane Alijevog sljedbenika Sulajma ibn Kajsa.[34] Hazaz Komi pak citira niz ashaba poznatih po proalidskim stajalištima, među kojima su Salman al-Farisi, Džabir ibn Abdulah i Huzajfa ibn al-Jaman.[13]
Kasnija srednjovjekovna djela koja sadrže imamitsku perspektivu hadisa uključuju al-Malahim va al-Fitan od ibn Tavusa (u. 1266) koji prenosi tekst od Naima ibn Hameda,[37] te radovi al-Hilija (u. 1325)[38] u kojima se povlače analogije između dvanaest imama i dvanaest sinova Jišmaela.[61] Značajan novovjekovni osvrt na istu temu je Amilijev Itbat al-hudat iz 17. vijeka, a među relativno recentnima su Muntahab al-Atar od ajatolaha Golpajeganija[36] i Dalail al-Sidk od al-Muzafara.[37] Prema jednom od šijitskih hadisa, Džabir je na Fatiminoj kući vidio pločicu (lavh) na kojoj su navedena imena dvanaest imama,[62] a prema drugom, Džibril je Muhamedu dao nebeski svitak sastavljen od dvanaest segmenata zapečaćenih zasebnim pečatom, od kojih je svaki sadržavao upute (vasija) za dvanaest imama.[63] Imamitski šijiti se služe i drugim tekstovima iz sunitskih zbirki, poput al-Džuvajnijeve predaje od Muhameda prema kojoj su samo on, Ali, Hasan, Husein i devet njegovih potomaka od Alaha očišćeni i bezgrešni. Glede koncepta okultacije, imamiti navode da je ovjerena još u djelima ibn Hanbela i Buharije, odnosno prije nego što je nastupila.[64]
Kritike šijitskih tumačenja prvenstveno se svode na to da velik dio primarnih izvora ne sadrži imena dvanaest nasljednika,[34] niti se izravno spominje koncept skrivenosti.[2] Sunitski tekstovi tako decidirano navode da će Muhamed imati dvanaest nasljednika, međutim, nijedan među njima ne tvrdi da će posljednji završiti u okultaciji ili da će to biti Mahdi (al-Kaim).[2] Usto, stručnjaci tvrdnje ibn Babavajha i al-Numanija opisuju kao nominalno točne, ali ističu da se imena dvanaest imama zapravo ne pojavljuju u navođenim djelima.[34] Al-Usul al-arba mia, na kojeg se poziva ibn Babavajh, sadrži određene nedorečenosti – npr. hadis o jedanaest neimenovanih imama među kojima će posljednji biti al-Kaim, odnosno citat Džafara al-Sadika prema kojem će nakon Muhameda biti sedam imama s al-Kaimom kao posljednjim.[34] Također, ističe se i da je autentičnost raznih segmenata Kitab Sulajm ibn Kajsa dovođena u pitanje od strane šijitskih i nešijitskih učenjaka.[65]
Niz historijskih učenjaka i suvremenih stručnjaka navodi analogije između hadisa o dvanaest nasljednika i starijih kršćanskih, jevrejskih i drugih staroistočnih tradicija temeljenih na broju 12.[66] Rani muslimani nesumnjivo su bili upoznati s tim tradicijama, zbog raširene usmene i pisane književnosti.[67] Takve paralele javljaju se i u samim primarnim izvorima, konkretno u trećoj verziji hadisa[2] koju prenosi npr. ibn Hanbel u svom Musnadu.[30] U njoj se navodi da je broj dvanaest kalifa sličan broju vođa [al-nukaba] dvanaest jevrejskih plemena.[11] Usporedbama su se bavili srednjovjekovni muhadisi poput ibn Tajmije, ibn Kasira i al-Hilija koji je istaknuo analogiju s dvanaest Jišmaelovih sinova.[61] Naučnici dodatno ističu da hebrejsko ime Jišmael i arapsko ime Muhamed imaju identično značenje ("Slavljeni"),[68] odnosno da prema islamskom vjerovanju pleme Kurejš i njegov utemeljitelj Fihr vuku porijeklo od Jišmaelovog sina Kedara.[61] Decenijama nakon al-Hilija, al-Sujuti u svom djelu Tarih al-Hulafa povlači usporedbu i s dvanaest Mojsijevih sljedbenika.[30] Ostale paralele koje navode suvremeni naučnici uključuju Drvo života s dvanaest plodova, svećenike s dvanaest dragulja, dvanaest vrata Novog Jeruzalema, Isusovih dvanaest apostola, itd.[69] Simbolika broja 12 ima sveti i kozmički značaj kod imamita.[70]
Hadis o dvanaest nasljednika javlja se kao motiv u islamskoj umjetnosti. Jedan od takvih primjera je Inša-je Alamara, administrativno-književno djelo s teozofskim elementima iz ranog safavidskog perioda (956. AH ili 1549/1550. AD) koje potpisuje Nasir al-Hak Nurbahši, isfahanski birokrat iz sufijskog reda nurbahšija.[71] Djelo počinje dugom posvetom Bogu odnosno dvanaestorici imama i u njemu se isprepliću poezija poezija, hadisi i kuranski stihovi, a autor se naročito fokusira na broj 12 počevši s upravo ovim hadisom: "Postoji dvanaest nasljednika iz moje porodice, o Bože, pošalji im moje razumijevanje i mudrost!".[72] Nadalje, u tekstu se također povezuje broj mjeseci s "dvanaest vladara na religijskom prijestolju", itd.[72]
- ↑ Vidi:
• Hussain (1989), str. 16.
• Kohlberg (1991), str. 324.
• Sobhani (2001), str. 112-113.
• Shomali (2010), str. 95. - ↑ 2,00 2,01 2,02 2,03 2,04 2,05 2,06 2,07 2,08 2,09 Hussain (1989), str. 16.
- ↑ Vidi:
• Hussain (1989), str. 16.
• Kohlberg (1991), str. 324.
• Amir-Moezzi (1994), str. 106.
• Rubin (1999), str. 270-271.
• Sobhani (2001), str. 112-113.
• El-Hibri (2010), str. 334-335, ref. 26.
• Shomali (2010), str. 95. - ↑ Vidi:
• Hussain (1989), str. 16.
• Kohlberg (1991), str. 324. i 328.
• Amir-Moezzi (1994), str. 106. i 216, ref. 569.
• Rubin (1999), str. 270-274.
• El-Hibri (2010), str. 335, ref. 26.
• Shomali (2010), str. 95, ref. 1, 2. i 5, str. 96, ref. 2. - ↑ Vidi:
• Kohlberg (1991), str. 324-329.
• Amir-Moezzi (1994), str. 216, ref. 569.
• El-Hibri (2010), str. 335, ref. 26. - ↑ Vidi:
• Kohlberg (1991), str. 323-324. i 330.
• Amir-Moezzi (1994), str. 106.
• Sobhani (2001), str. 113.
• Shomali (2010), str. 96. - ↑ 7,0 7,1 Vidi:
• Hussain (1989), str. 16.
• Sobhani (2001), str. 113. - ↑ 8,0 8,1 Vidi:
• Kohlberg (1991), str. 324-329.
• Amir-Moezzi (1994), str. 216, ref. 569.
• Shomali (2010), str. 96. - ↑ Vidi:
• Hussain (1989), str. 16.
• Kohlberg (1991), str. 324.
• Rubin (1999), str. 270-275. - ↑ Vidi:
• Hussain (1989), str. 16.
• Kohlberg (1991), str. 324.
• Rubin (1999), str. 271. - ↑ 11,0 11,1 Vidi:
• Hussain (1989), str. 16.
• El-Hibri (2010), str. 335, ref. 26. - ↑ Vidi:
• Hussain (1989), str. 16.
• Kohlberg (1991), str. 324. i 329.
• El-Hibri (2010), str. 335, ref. 26.
• Shomali (2010), str. 95, ref. 1. - ↑ 13,0 13,1 Kohlberg (1991), str. 324.
- ↑ Vidi:
• Hussain (1989), str. 16.
• Kohlberg (1991), str. 324. i 329.
• Amir-Moezzi (1994), str. 216, ref. 569.
• Sobhani (2001), str. 113. i 214, ref. 104.
• El-Hibri (2010), str. 335, ref. 26.
• Shomali (2010), str. 94-95, ref. 4. - ↑ Shomali (2010), str. 94.
- ↑ Vidi:
• Hussain (1989), str. 16.
• Amir-Moezzi (1994), str. 170, ref. 211.
• El-Hibri (2010), str. 335, ref. 26. - ↑ Vidi:
• Hussain (1989), str. 16.
• Amir-Moezzi (1994), str. 170, ref. 211.
• Shomali (2010), str. 94. - ↑ Vidi:
• Amir-Moezzi (1994), str. 106. i 216, ref. 569.
• Shomali (2010), str. 95, ref. 2. - ↑ Vidi:
• Sobhani (2001), str. 113. i 214, ref. 105.
• El-Hibri (2010), str. 335, ref. 26.
• Shomali (2010), str. 95, ref. 4, 5. i 6, str. 96, ref. 1. - ↑ Vidi:
• Hussain (1989), str. 16.
• Amir-Moezzi (1994), str. 106.
• Sobhani (2001), str. 113. i 214, ref. 105.
• El-Hibri (2010), str. 335, ref. 26.
• Shomali (2010), str. 95, ref. 2, str. 96, ref. 1. i 2. - ↑ 21,0 21,1 Vidi:
• Kohlberg (1991), str. 329.
• Shomali (2010), str. 95, ref. 2. - ↑ Vidi:
• Kohlberg (1991), str. 329.
• Shomali (2010), str. 96, ref. 1. i 2. - ↑ 23,0 23,1 Sobhani (2001), str. 113. i 214, ref. 105.
- ↑ 24,0 24,1 Vidi:
• Kohlberg (1991), str. 329.
• Amir-Moezzi (1994), str. 216, ref. 569. - ↑ Vidi:
• Amir-Moezzi (1994), str. 106. i 216, ref. 569.
• Shomali (2010), str. 95, ref. 1. i 2. - ↑ Shomali (2010), str. 95, ref. 4. i 5.
- ↑ Shomali (2010), str. 95, ref. 6.
- ↑ Vidi:
• Sobhani (2001), str. 113. i 214, ref. 104. i 105.
• Shomali (2010), str. 95-96, ref. 1. - ↑ Vidi:
• Hussain (1989), str. 16.
• Sobhani (2001), str. 113. i 214, ref. 105.
• Shomali (2010), str. 95, ref. 2, str. 96, ref. 1. - ↑ 30,0 30,1 30,2 30,3 30,4 30,5 30,6 El-Hibri (2010), str. 335, ref. 26.
- ↑ Shomali (2010), str. 96, ref. 2.
- ↑ Vidi:
• Kohlberg (1991), str. 329.
• Shomali (2010), str. 96, ref. 2. - ↑ 33,0 33,1 Vidi:
• Kohlberg (1991), str. 321-322.
• Sobhani (2001), str. 113. i 214, ref. 103. - ↑ 34,0 34,1 34,2 34,3 34,4 34,5 34,6 Kohlberg (1991), str. 330.
- ↑ 35,0 35,1 Kohlberg (1991), str. 330, ref. 79.
- ↑ 36,0 36,1 36,2 Sobhani (2001), str. 113. i 214, ref. 103.
- ↑ 37,0 37,1 37,2 37,3 Amir-Moezzi (1994), str. 216, ref. 569.
- ↑ 38,0 38,1 Kohlberg (1991), str. 325, 328. i 330.
- ↑ 39,00 39,01 39,02 39,03 39,04 39,05 39,06 39,07 39,08 39,09 39,10 Kohlberg (1991), str. 328.
- ↑ 40,0 40,1 40,2 40,3 40,4 40,5 40,6 Vidi:
• Kohlberg (1991), str. 328.
• Amir-Moezzi (1994), str. 216, ref. 569. - ↑ Kohlberg (1991), str. 41.
- ↑ 42,0 42,1 42,2 Shomali (2010), str. 96.
- ↑ Vidi:
• Kohlberg (1991), str. 327-328.
• Amir-Moezzi (1994), str. 216, ref. 569.
• El-Hibri (2010), str. 335, ref. 26. - ↑ Vidi:
• Kohlberg (1991), str. 327-328.
• Amir-Moezzi (1994), str. 216, ref. 569. - ↑ Kohlberg (1991), str. 327.
- ↑ 46,0 46,1 Kohlberg (1991), str. 327-328.
- ↑ Vidi:
• Kohlberg (1991), str. 328, ref. 65.
• Amir-Moezzi (1994), str. 216, ref. 569. - ↑ Shomali (2010), str. 96, ref. 3.
- ↑ Shomali (2010), str. 96-97, ref. 3.
- ↑ 50,0 50,1 Shomali (2010), str. 96-97.
- ↑ Shomali (2010), str. 97.
- ↑ Vidi:
• Kohlberg (1991), str. 323-324. i 330.
• Sobhani (2001), str. 113.
• Shomali (2010), str. 96. - ↑ Vidi:
• Kohlberg (1991), str. 330.
• Amir-Moezzi (1994), str. 106.
• Sobhani (2001), str. 113.
• Shomali (2010), str. 96. - ↑ 54,0 54,1 54,2 Sobhani (2001), str. 113.
- ↑ Sobhani (2001), str. 112-113.
- ↑ Vidi:
• Amir-Moezzi (1994), str. 106. i 216, ref. 569.
• Shomali (2010), str. 95, ref. 3, str. 96. - ↑ Vidi:
• Hussain (1989), str. 16-17.
• Kohlberg (1991), str. 330.
• Amir-Moezzi (1994), str. 106.
• Shomali (2010), str. 96. - ↑ Hussain (1989), str. 17.
- ↑ Vidi:
• Hussain (1989), str. 16-17.
• Kohlberg (1991), str. 323-324.
• Amir-Moezzi (1994), str. 106. - ↑ Kohlberg (1991), str. 323-324.
- ↑ 61,0 61,1 61,2 Kohlberg (1991), str. 325.
- ↑ Kohlberg (1991), str. 144.
- ↑ Kohlberg (1991), str. 269.
- ↑ Amir-Moezzi (1994), str. 106.
- ↑ Kohlberg (1991), str. 330-331.
- ↑ Vidi:
• Kohlberg (1991), str. 323-324.
• Amir-Moezzi (1994), str. 106-107.
• Rubin (1999), str. 252-256.
• El-Hibri (2010), str. 335, ref. 26. - ↑ Amir-Moezzi (1994), str. 106-107.
- ↑ Kohlberg (1991), str. 324-325.
- ↑ Amir-Moezzi (1994), str. 107. i 170, ref. 211.
- ↑ Vidi:
• Kohlberg (1991), str. 323.
• Amir-Moezzi (1994), str. 106-107. - ↑ Mitchell (2012), str. 202-203.
- ↑ 72,0 72,1 Mitchell (2012), str. 204.
- (en) Amir-Moezzi, Mohammad Ali (1994). Streight, David. ur. The Divine Guide in Early Shi'ism: The Sources of Esotericism in Islam. Albany, New York: State University of New York Press. ISBN 9780791421215. OCLC 29478264.
- (en) El-Hibri, Tayeb (2010). Parable and Politics in Early Islamic History: The Rashidun Caliphs. New York: Columbia University Press. ISBN 9780231150828. OCLC 754889235.
- (en) Kohlberg, Etan (1991). Belief and Law in Imāmī Shī'ism. Variorum Collected Studies Series. 339. Aldershot, Hampshire; Brookfield, Vermont: Variorum. ISBN 9780860782926. OCLC 23211904.
- (en) Mitchell, Colin P. (2012). „6. Persian Rhetoric in the Safavid Context: A 16th Century Nurbakhshiyya Treatise on Inshā”. u: Spooner, Brian; Hanaway, William L. Literacy in the Persianate World: Writing and the Social Order. Penn Museum International Research Conferences. 4. Philadelphia: University of Pennsylvania Museum of Archaeology and Anthropology. str. 196-232. ISBN 9781934536452. OCLC 758646835.
- (en) Rubin, Uri (1999). Between Bible and Qur'ān: The Children of Israel and the Islamic Self-image. Studies in Late Antiquity and Early Islam. 17. Princeton, New Jersey: Darwin Press. ISBN 9780878501342. OCLC 462173130.
- (en) Shomali, Mohammad Ali (2010) [2003]. Shi'i Islam: Origins, Faith and Practices. London; Qum: Islamic College for Advanced Studies Press (ICAS); International Institute for Islamic Studies (IIIS). ISBN 9781904063117. OCLC 792943096.
- (en) Sobhani, Jafar (2001). Shah-Kazemi, Reza. ur. The Doctrines of Shi'ism: A Compendium of Imami Beliefs and Practices. London; New York: I.B. Tauris; Institute of Ismaili Studies; St. Martin's Press. ISBN 9781860647802. OCLC 48944249.
- (en) Tabatabai, Allamah; Hussain, Jassim M.; Sachedina, Abdulaziz A. (1989). „2. Messianism and the Mahdi”. u: Nasr, Hossein; Dabashi, Hamid; Nasr, Vali Reza. Expectation of the Millennium: Shi'ism in History. Albany, New York: State University of New York Press. str. 7-43. ISBN 9780887068447. OCLC 17412823.