Pyeidicissááš
| Pyeidicissááš Parus major (Linnaeus, 1758) |
|
|---|---|
| Tile | LC (eellimvuáimálâš) |
| Tile Suomâst | LC (eellimvuáimálâš)[1] |
Tieđâlâš luokittâllâm |
|
| Doomeen | Sellâvááimusliih Eucarya |
| Kodde | Elleekodde Animalia |
| Uáiviráiđu | Savosuonâsiih Chordata |
| Vyeliráiđu | Čielgitávtáliih Vertebrata |
| Luokka | Lodeh Aves |
| Lahko | Varbuslodeh Passeriformes |
| Vyelilahko | Passeri |
| Hiäimu | Cissááh Paridae |
| Suuhâ | Pyeidicissááh Parus |
| Šlaajâ | major |
Pyeidicissááš lii loddešlaajâ, mii kulá varbusluudij lahkon.
Stuárudâh já olgohäämi
[mute | mute käldee]Pyeidicissááš lii 13,5–15 cm kukke já tiäddá 15–23 g.[2] Pyeidicissáást láá fiskis čuávji, ruánáá selgi, čuovjisränis suájáh já poođâš sehe čapis uáivi já vielgis nierâtiälkku. Suájást lii vielgis säärgis já pottâš roobdah láá meid vielgâdeh. Raddeest čuávján mana čapis säärgis, mii lii orescissáin kobdeeb. Orásij čuávji lii meid kirkkásub ko niŋálâsâin.[2] Mudoi eres suhâpeelij olgohäämi lii aaibâs siämmáálágán. Nuorâ ohtâgâsâi iärrun lii tot, ete toh láá siävŋusuboh ko puáris ohtâgâsah. Nuorâi nierâtiälkku lii meid eenâb fiskâd ko vielgâd.
Puáris cissááh lonotteh tulgijdis peessim maŋa syeini-porgemáánust. Tolgešado kukkodâh lii Suomâst koskâmiärálávt 68 peivid. Nuorâ lodeh lonotteh tolgekerdistis porge-čohčâmáánust. Tuulgij lonottem maŋa eres aheluokaid lii máhđuttem iäruttiđ.
Suomâ puárásumos riegistum pyeidicissááš lii lamaš aainâs-uv 12 ihheed. Tot lâi riegistum 6. kesimáánu 2004, já lâi talle suulân ive ahasâš. Riegisteijee teividij lode uđđâsist 31. njuhčâmáánu 2016. Oovdeb ulâttâs lâi 9 ihheed, 2 mánuppaje já 5 peeivi. Puárásumos Eurooplâš pyeidicissááš lii lamaš Saksaast, já tot lâi aainâs-uv 15 ihheed já 5 mánuppaje puáris.
Laavlâ
[mute | mute käldee]Tááláá ääigi pyeidicissáá ti-ti-tyy-laavlâ lii härvinâš já sajan lii puáttám kyehtistaavvâlsâš ti-tyy. Nubástus suijâ ij lah vala čielgâm. Vistig laavlâ nubástui kaavpugijn, kuás totkeeh arvâlistii, ete laavlâ lii nubástum kaavpug laarmâ tiet. Siämmáš nubástus tábáhtui meid táálunkuávluin, mii sáttá čuávvuđ tast, ete kaavpug- já táálunkuávlu populaatioh láá siävuttum.
Pyeidicissáást láá ennuv ereslágáneh jienah. Koččomjienah láá čyejilis njurgâseh já váruttâsjienâ lii vaijaas, mavresteijee huurrân. Pyeidicissááš lávluškuát tállán ko peeivi kukkodâh lii suulân čiččâm tijmed, mii tábáhtuvá Maadâ-Suomâst kaskoo uđđâivemáánu já Tave-Suomâst kuovâmáánust.
Lavdâm já eellimpiirâs
[mute | mute käldee]Pyeidicissááš lii levânâm aassâm mield ubâ Suomân. Tave-Suomâst tot ij kuittâggin lah aaibâs jyehi saajeest. Suomâ pyeidicissáášnääli lii suulân kyehti miljovn paarrâd[2], tälviv 4–7 miljovn ohtâgâssâd. BirdLife Suomâ ornij uđđâivemáánust 2007 Pihabongaus-tábáhtus, mon puátusij vuáđuld pyeidicissááš lii Suomâ táválumos (99,7 %) já valjaamus (75 000) loddelyevdi loddešlaajâ. Tot pessee puohlágánijn vuovdijn já čuákkipäikkikuávluin, jis fáállun lii valmâš vuággu. Stuárráámus uási Suomâ pyeidicissáin pessee tááláá ääigi čuákkipäikkikuávluin.
Pyeidicissááš lii ohtâ Euraasia valjaamuin loddešlaajâin. Tot lii levânâm ubâ Euroopân já Tave- sehe Koskâ-Aasian. Euroopist pessee suulân 46–91 miljovn pyeidicissáášpaarrâd.
Lasanem
[mute | mute käldee]Pyeidicissááš finnee táválávt kyehti piäsáduv, main pyehtih leđe joba love uđâgâžžâd. Tot ráhtá piervâl ruŋgo seinisiähtálist já skoođâst tom ovdâmerkkân soksâmijguin teikkâ puzâiguin. Pyeidicissááš monniiškuát vyesimáánu aalgâst. Tot mannee 6–12 manneed já láálá taid kyehti oho.[2] Lällee pyeidicissáá ij uážu hettiđ, ko tot hilgo uáli heerkiht manepiervâl. Uđâgááh čolgeh masa ain siämmáá peeivi já toh pyehtih kirdeđ kuulmâ oho ahasâžžân. Enni piämmá uđâgáid vala 1–2 oho piervâlistvyelgim maŋa. Enni ij hilgo uđâgâšpiervâl nuuvt heerkiht ko manepiervâl. Jis piervâl alda oroh liijkás kuhháá, te uđâgááh sättih jäämmiđ niälgán, koolmân teikkâ kooškon, ko enni ij tuostâ puáttiđ maasâd piervâlân. Táválávt paarâ mannee vala nubbe piäsáduv syeinimáánust. Tast lii táválávt ucceeb manemeeri já läällim pištá ucceeb ääigi. Nube piäsáduv uđâgááh vyelgih piervâlist porgemáánust.
Jis vuosmuš piäsádâh jáámá, te cissááš mannee táválávt uđđâsist. Uđđâsistpessimist iä lah nuuvt ennuv maneh ko vuosmuš piäsáduvvâst, ko niŋálâs ij vaje tállán pyevtittiđ normaal manemere.
Raavâd
[mute | mute käldee]Pyeidicissááš lii puohporree. Tot porá siemânijd, jiivijd já keessiv tiivrijd sehe eres čielgitävtittemes elleid. Kiđđuv tot porá mielâstis uurbijd sehe iđosijd já iälá juhâmin lostâmuorâi määihli. Tälviv tot porá tálvástâllee tiivrijd já haaškâid, aassâmsoojij alda meid loddelyevdi siemânijd já vuojâ. Uđâgááh poreh enâmustáá kiivsâid já tiivrijd. Pyeidicissááh sättih niälgástum tiet puurrâđ meid uccâluudijd teikkâ nähkisuájáid.
Käldeeh
[mute | mute käldee]- ↑ Valkama, Jari: Pyeidicissááš – Parus major Suomen Lajitietokeskus. 2019. Čujottum 30.3.2022. (suomâkielân)
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 luontoportti.fi - talitiainen (suomâkielân)