Siberiatiiger
| Siberiatiiger Panthera tigris altaica (Temminck, 1844) |
|
|---|---|
| Tile | EN (tuođâlávt uhkevuálásâš)[1] |
Tieđâlâš luokittâllâm |
|
| Doomeen | Sellâvááimusliih Eucarya |
| Kodde | Elleekodde Animalia |
| Uáiviráiđu | Savosuonâsiih Chordata |
| Vyeliráiđu | Čielgitávtáliih Vertebrata |
| Luokka | Njomâtteijeeh Mammalia |
| Vyeliluokka | Šoddâdeijee njomâtteijeeh Theria |
| Uásiluokka | Vuosâmaadâlâš njomâtteijeeh Eutheria |
| Lahko | Piätuelleeh Carnivora |
| Hiäimu | Kissáelleeh Felidae |
| Suuhâ | Stuorrâkisáh Panthera |
| Šlaajâ | Tiiger tigris |
| Vyelišlaajâ | altaica |
Siberiatiiger (Panthera tigris altaica) lii tiiger vyelišlaajâ, mii iälust nuorttâ-Ruošâst já Kiinast.[2] Siberiatiiger lii uhkevuálásâš, já luándust eelih vuálá 600 siberiatiigerid.[2] Siberiatiiger aldemus hyelkkišlaajâ lâi kaspiatiiger, mii lii jo jáámmám suhâjämimân.[3]
Siberiatiiger kočoduvvoo eŋgâlâskielân maaŋgânáál: tot lii "Siberian tiger", "Amur tiger", "Ussuri tiger", "Manchurian tiger" já "Korean tiger". Suomâkielân tot lii "siperiantiikeri", já kiinakielân "dongbei hu" ađai "tavenuorttâtiiger".[4][5]
Olgohäämi já stuárudâh
[mute | mute käldee]Siberiatiiger lii stuorrâ piätuellee. Ores tiäddá táválávt 170–220 kg, já niŋálâs tiäddá suullân 120 kg. Siberiatiigerorráás kukkodâh njuuneest seibikiäčán lii suullân kulmâ meetter, já niŋálâs lii váhá ucceeb. Siberiatiiger seibi lii táválávt meetter kukkosâš, ađai seibittáá ores lii kyehti meetter kukke, niŋálâs vist 160–180 cm.
Siberiatiigereh 1980-lovvoost teddii eenâb ko tááláá ääigi: oráseh teddii 180–300 kg já niŋálâsah 100–170 kg.[4] Suijân tiäddu kiäppánmân lii syelipivdo: miäcásteijeeh pivdeh elleid, maid siberiatiiger porá, já tondiet siberiatiiger raavâd ij lah siämmáá valjeest ko ovdil.
Siberiatiiger turkkâ lii ooraans já tast láá čapis sárgáh, mutâ motomijn ohtâgâsâin sárgáh láá tevkisruškâdeh. Tälviturkkâ lii assab, vuohâdub já timásub ko kesiturkkâ.
Lavdâm
[mute | mute käldee]Siberiatiiger iälá Ruošâ Primorje já Habarovsk kuávlupirrâduvâi já tavenuorttâ-Kiina meecijn já váráduvâin.[2] Ovdil siberiatiiger eellimkuávlu lâi čuuvtij vijđásub ko onnáá peeivi, já siberiatiiger tiettui kuábbáá-uv Koreast já joba Jeju suollust.[6] Koreast siberiatiiger jaamij suhâjämimân talle ko Korea lâi uási Jaapaan iivij 1910–1945.[7]
Siberiatiiger tiättoo vala-uv Kiina Heilongjiang eennâmkoddeest, mutâ ij siämmáá vijđes kuávlust ko ovdil. Siberiatiiger eellimkuávlun kulá meiddei Stuorrâ-Hingan várádâh, mii lii uásild Kiinast já uásild Ruošâst.
Raavâd
[mute | mute käldee]Siberiatiiger lii piärguporree, já tot pivdá maaŋgâlágánijd njomâtteijeid, moh eelih siämmáin kuávluin. Siberiatiiger pivdá mievrijd, vildâšoovijd, aasialijd čapiskuobžâid já kuobžâid.[2] Ton lasseen siberiatiiger pivdá mantšuriavapitijd, soorvâid já amurgoraalijd. Siberiatiiger pivdá meiddei jaapaankavrâsijd, siberialijd meccikavrâsijd já siberialijd myskikavrâsijd.
Siberiatiiger porá ucebijd-uv elleid tego njuámmilijd, luosâid, riämnjáid já ilvâsijd. Jis siberiatiiger jotá ulmui kuávluin, te tot sáttá koddeđ pennuid-uv.
Siberiatiigereh iä pivde iäge puurâ siämmáá távjá keessiv ko tälviv. Iivij 2009–2012 tutkâmušâst kavnui, ete tälviv siberiatiigereh pivdii jyehi 7,4 peeivi já tälviv jyehi 5,7 peeivi.[8] Tutkâmuš ääigi siberiatiigereh purrii 8 kg piärgu piäiválávt keessiv, tälviv vist váhá paijeel 10 kg.[8] Siberiatiigereh pyehtih kuittâg puurrâđ joba 40 kg piärgu oovtâ peeivist.
Siberiatiiger pivdá elleid čuávumáin taid suolgâi. Talle ko tiiger lii tuárvi alda, te tot rohhát já koddá salâsis kääskistmáin ton čiäpáttist leijee vorrâsuonâid. Távjá siberiatiiger koddá saallâs meiddei muttiimáin ton čielgimielgâs. Ko siberiatiiger lii koddám ellee, te tot čiähá salâsis kuusnii, amas eres piätuelleeh kavnâđ tom. Siberiatiiger porá siämmáá haaškâ joba oho verd.
Lasanem
[mute | mute käldee]Siberiatiigeroráseh šaddeh suhâjuátkimahan neelji- teikkâ viiđâihásâžžân, já niŋálâsah kuulmâ- teikkâ neelji-ihásâžžân.[9] Siberiatiigerist ij lah tiätu parâttâllâmäigi, mutâ táválávt parâttâllâm tábáhtuvá tälviv. Niŋálâs kuáđá hajâmeerhâid muoráid, vâi ores tiätá, ete tot lii vaalmâš parâttâlmân. Parâttâllâm ääigi oráseh já niŋálâsah orostâleh oovtâst muáddi peeivi.
Äpittesvuotâ pištá suullân kulmâ mánuppaje, mon maŋa čiivgah šaddeh piäjust. Táválávt šaddeh kyehti, mutâ motomin joba kuttâ čiivgâ. Čiivgah láá šohâdeh, iäge toh áppád porgâđ vala maiden. Čiivgah kyeđih niŋálâs já algâtteh elimis ohtuu eskin tast maŋa ko toh láá oppâm pivdeđ, suullân kyevti- teikkâ kuulmâihásâžžân.[9][10]
Uhkeh já suojâlem
[mute | mute käldee]Ovdil 2008 IUCN luokittâlâi siberiatiiger hirmâd uhkevuálásâžžân šlaaijân, mutâ tast maŋa siberiatiiger lii luokittâllum uhkevuálásâžžân.[2] Veikkâ IUCN mield siberiatiigernääli lii tääl stääđis, te ton stuárrum lii lamaš hiđes syelipiivdo, siberiatiigerij eellimpirrâsij tuššâdem, jolgâdinčuoppâmij já meccipuálui tiet.[2] Suullân 80 % siberiatiigerijn jäämih ulmui tiet.[11]
Siberiatiigereh miäcástuvvojeh tuurhâ muččâdvuođâ tiet.[10] Suijân lii meiddei tot, ete siberiatiigerij eres-uv rumâšuásih láá teháliih Kiina ärbivuáválii talhâstiettui.[10] Love ihheed tassaaš koddojii 70 siberiatiigerid ivveest, onnáá peeivi vist suullân 20.[11] Veikkâ siberiatiigereh iä miäcástuu innig siämmáá ennuv ko ovdil, te syelipivdo lii vala-uv stuorrâ uhke toid.[10]
Siberiatiiger eellimkuávluin miäcásteijeeh pivdeh syele meiddei tagarijd šlaajâid, maid siberiatiigereh poreh, ađai siberiatiigeráid páácá ucceeb raavâd. Ko siberiatiiger ij kaavnâ raavvâd luándust, te tot ferttee eelliđ ulmui kuávluin ucâmin tom.[11] Jis tiiger koddá ulmui jielâhijd teikkâ päikkielleid, te lii stuorrâ riskâ, ete ulmuuh halijdeh kuástidiđ jieijâs monâttem já pivdeđ tom tiiger, mii lii eidu koddám sii elleid.[11] Jis čiivgah monâtteh niŋálâs, te toh jäämih še, tastko toh iä vala piergii ohtuu.[11]
1930-lovvoost luándust lijjii suullân 20–30 siberiatiigerid, [2] já 1940-lovvoost suullân 40.[11] Ive 1947 Sovjetlittoost algâttuvvojii stuorrâ siberiatiigerij suojâlempargoh: syelipivdo räijejui já siberiatiigeráid vuáđuduvvii suojâlemkuávluh.[11] Onnáá peeivi Ruošâst láá korrâsub ráŋgáštâsah ulmuid, kiäh pivdeh siberiatiigerijd syele já čyeppih meeci siberiatiigerij eellimkuávluin.[11]
Laavâi lasseen meiddei teknologia iššeed siberiatiigerij suoijâlmist.[11] Infraruopsiskamerah uáinisteh elleid já tahofiättu iššeed tai tubdâmist.[11] Lii uáli jo tehálâš tiettiđ, kost siberiatiigereh joteh já mon ennuv toh láá tiätu kuávlust, vâi suojâlem ličij pehtilub.[11]
Ráhtálâš ovdánem já meecij čuoppâm láá varâliih siberiatiigeráid, já tondiet siberiatiigerij kuávluin láá rahtum nk. ”eco-vázáttuvah”, moi peht siberiatiigereh pyehtih jotteeđ torvolávt.[11]
Fáádást eres soojijn
[mute | mute käldee]Wikimedia Commonsist láá koveh teikkâ eres tiätuvuárháh fáádást Siberiatiiger.
Käldeeh
[mute | mute käldee]- ↑ Tiger iucnredlist.org. Čujottum 21.5.2024. (eŋgâlâskielân)
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 2,6 Siberian tiger www.britannica.com. 9.4.2024. Čujottum 21.5.2024. (eŋgâlâskielân)
- ↑ Caspian Tiger iucnredlist.org. Čujottum 21.5.2024. (eŋgâlâskielân)
- ↑ 4,0 4,1 Mazák, V.: Panthera tigris. Mammalian Species, 1981, nr 152, s. 1–8. doi:10.2307/3504004. JSTOR 3504004. Artikkâl nettiversio (PDF).
- ↑ Loukashkin, A. S.: The Manchurian Tiger. The China Journal, 1938, nr 28 (3), s. 127–133.
- ↑ Heptner, V. G. & Sludskij, A. A.: Mammals of the Soviet Union. Volume II, Part 2. Carnivora (Hyaenas and Cats), s. 95–202. Smithsonian Institution and the National Science Foundation, 1992. Tyeje nettiversio.
- ↑ Jo, Y. S. & Baccus, J. T.: Are large cats compatible with modern society on the Korean Peninsula?. Ecological Restoration, 2016, nr 34 (3), s. 173–183. doi:10.3368/er.34.3.173.
- ↑ 8,0 8,1 Miller, C. S. et al.: Estimating Amur tiger (Panthera tigris altaica) kill rates and potential consumption rates using global positioning system collars. Journal of Mammalogy, 2013, nr 94 (4), s. 845–855. doi:10.1644/12-mamm-a-209.1.
- ↑ 9,0 9,1 Tiger Smithsonian's National Zoo and Conservation Biology Institute. Čujottum 21.5.2024. (eŋgâlâskielân)
- ↑ 10,0 10,1 10,2 10,3 Siberian Tiger nationalgeographic.com. 10.9.2010. Čujottum 21.5.2024. (eŋgâlâskielân)
- ↑ 11,00 11,01 11,02 11,03 11,04 11,05 11,06 11,07 11,08 11,09 11,10 11,11 Saving the Amur tiger bbcearth.com. Čujottum 22.5.2024. (eŋgâlâskielân)