Dolny Ślōnsk
|
|
Ślabikŏrzowe abecadło Tyn artikel je narychtowany we ślabikŏrzowym zŏpisie ślōnskij gŏdki. Coby sie przewiedzieć wiyncyj, wejzdrzij do artikla ô nim. |
| |||||
| |||||
| Państwa | |||||
| Stolica | Wrocław | ||||
| Wŏżniyjsze miasta | Grinberg, Wałbrzich, Lignica, Świdnica | ||||
Dolny Ślōnsk (śl-miym. Niederschläsing, łac. Silesia Inferior, pol. Dolny Śląsk, miym. Niederschlesien, czes. Dolní Slezsko) – historycznŏ krajina położōnŏ we Strzodkowyj Ojropie, na placu Polski, Czeskij Republiki a Miymiec. Jeji wiyrchnia zajmuje kole 20,000 km², a jeji populacyjŏ je szacowanŏ na kole 3,000,000. Zachodniŏ tajla Ślōnska.
Historycznõ stolicōm Dolnego Ślōnska je Wrocław. Regiōn tyn posiadŏ mocka zabytkōw i ôbiektōw kulturowyj erbowizny.
Z czasem zmiyniały sie granice i nŏrodnŏ przinŏleżność Dolnego Ślōnska, tak tedy, kej bōł ôn erbowõ szlacheckõ włŏsnościōm, jak i po nastōniu modernych nŏrodnych państw, co prziczyniyło sie do bogajstwa zōmkōw. Piyrszymi znanymi państwami, kere utrzimały panowanie nad Ślōnskem, były snŏdź Wielge Morawy pod kōniec IX stoleciŏ i Czechy na zaczōntku X stoleciŏ. We X stoleciu Dolny Ślōnsk ôstoł prziłōnczōny do wczaśnego polskigo państwa, a po jego roztrzaśniyńciu we XII stoleciu stoł sie piastowskim ksiynstwym. We XIV stoleciu weszoł we skłŏd Czeskij Korōny pod panowanie Świyntego Rzimskigo Cysŏrstwa, kere we 1526 roku przeszło pod panowanie austryjŏckij habsburskij mōnarchije. We wyniku ślōnskich wojaczek regiōn tyn ôstoł prziłōnczōny do Prus we 1742.
We 1945 roku, po II światowyj wojaczce, wiynkszość Dolnego Ślōnska przeszła pod polskõ jurysdykcyjõ zgodnie z poczdamskõ ugŏdōm miyndzy zwyciynskimi aliantami i stała sie tajlōm Polski, keryj kōmunistyczny regyrōnek wypyndził wiynkszość ludności Dolnego Ślōnska. Niywielgi łużycki pas na zŏchōd ôd piski Ôdry i Nysy, przinŏleżōncy do Dolnego Ślōnska ôd 1815 roku, ôstoł we Miymczech.
Symbole a farby
[edytuj | edytuj zdrzōdło]Symbolika Ślōnska wywodzi sie ze familijnych wapynōw ślōnskich Piastōw. Po rŏz piyrszy ôbraz ôrła użōł na swojim sztymplu princ Kazimiyrz I ôpolski we 1222 roku. Je to tyż nojstarszy ôbrŏz ôrła jako ksiōnżyncego ymblymu na polskich ziymiach. Na ziymiach Dolnego Ślōnska używano wapyna dolnoślōnskich Piastōw, kery mioł czŏrnego ôrła we złotym polu ze strzybrnõ piskōm na krzidłach, ekstra ze strzybrnym krziżym postrzodku (ôsobliwie ôd czasōw kontrreformacyje)[1]. Wapyny piastowskich princōw przijōnły do swojich wapynōw a fanōw place a administracyjne jednotki położōne na Ślōnsku.
Farby ziym powiōnzane sōm ze kolorystykōm jejich ôsłōn wapynowych. We pruskich czasach litŏ prowincyjŏ Ślōnsk używoła fany ze biołym, poziōmym pasym u gōry a żōłtym u spodka. We tradycyji przijōnło sie, iże wapyn a farby dolnoślōnske używane sōm we tym samym czasie za symbole Ślōnska we cołkości[2].
Geografijŏ
[edytuj | edytuj zdrzōdło]Ślōnsko-wielgopolskŏ granica bōła ôznoczanŏ ôd lynije wodnygo tajlōngu Ôdry a Warty, a połedniowym krajym bōły gōrske wiyrchy. Podle kōncepcyje ruchu ludnośći rzykoma, do Ślōnska wrachowowała siy kłodzko ziēmia we dorzyczu Ôdry. Nojstarszo granica Ślōnska a Łużyce biygła podle Łużyckij Nyse.
Nojwyższōm szpicōm Dolnego Ślōnska je Śniyżka ô wysokości 1603 m n.p.m. bydōncŏ w Karkonoszach.
Klimat
[edytuj | edytuj zdrzōdło]| Przykładowe miasto |
Strzedniŏ tymperatura (rocznŏ) |
Strzedniŏ tymperatura (w lipniu) |
Strzedniŏ tymperatura (w styczniu) |
Strzedni ôpad roczny |
|---|---|---|---|---|
| Ôdrzańskie Krosno | 9,0 °C | 19,1 °C | –2,1 °C | 559 mm |
| Lignica | 8,5 °C | 19,1 °C | –3,8 °C | 555 mm |
| Wrocław | 8,4 °C | 17,7 °C | –2,1 °C | 551 mm |
| Wleń | 7,7 °C | 17,8 °C | –4,2 °C | 616 mm |
| Lubawka | 6,2 °C | 15,7 °C | –5,2 °C | 700 mm |
Miasta
[edytuj | edytuj zdrzōdło]Miasta na Dolnym Ślōnsku, kerych populacyjŏ przekrŏczŏ 20,000 (na rok 1995).
| Wapyn | Miano | Populacyjŏ | Wiyrchnia | Państwo | Administracyjnŏ jednotka | |
|---|---|---|---|---|---|---|
| 1 | Wrocław | 641,974[4] | 293 km² | |||
| 2 | Wałbrzich | 139,219[5] | 85 km² | |||
| 3 | Grinberg | 116,329[6] | 58 km² | |||
| 4 | Lignica | 107,935[7] | 56 km² | |||
| 5 | Jelyniŏ Gōra | 93,460[8] | 109 km² | |||
| 6 | Lubin | 83,399[9] | 41 km² | |||
| 7 | Gogōw | 74,235[10] | 35 km² | |||
| 8 | Świdnica | 64,911[11] | 22 km² | |||
| 9 | Bolesławiec | 44,436[12] | 24 km² | |||
| 10 | Nowŏ Sōl | 43,120[13] | 22 km² | |||
| 11 | Brzeg | 39,937[14] | 15 km² | |||
| 12 | Ôleśnica | 38,934[15] | 21 km² | |||
| 13 | Rychbach | 38,066[16] | 20 km² | |||
| 14 | Bielawa | 34,382[17] | 36 km² | |||
| 15 | Oława | 31,877[18] | 27 km² | |||
| 16 | Żagań | 28,335[19] | 40 km² | |||
| 17 | Nowŏ Ruda | 27,186[20] | 37 km² | |||
| 18 | Jawor | 25,737[21] | 19 km² | |||
| 19 | Frybork | 24,817[22] | 30 km² | |||
| 20 | Kamiynnŏ Gōra | 23,487[23] | 18 km² | |||
| 21 | Świybodzin | 22,613[24] | 17 km² | |||
| 22 | Polkowicy | 21,825[25] | 24 km² |
Historyjŏ
[edytuj | edytuj zdrzōdło]We IV stoleciu p.n.e. ôd połedniŏ, bez Kłodzko, Celtowie weszli na Dolny Ślōnsk i zamiyszkali naôbkoło gōry Ślynży we bliżu terŏźnego Wrocławia, Oławy i Strzelina[26].
Piyrszymi znanymi państwami na Ślōnsku były Wielge Morawy i Czechy. We X stoleciu gospodzin Polski Mieszko I z dynastyje Piastōw prziłōnczōł Ślōnsk do polskigo państwa. We czasie fragmyntacyje Polski Ślōnsk i ôstatek krŏju ôstały potajlowane miyndzy mocka niyznŏleżnych ksiynstw reskyrowanych bez roztōmajtych ślōnskich princōw. We tym czasie miymiecke wpływy kulturowe i etniczne wzrosły we wyniku imigracyje z miymieckij tajli Świyntego Rzimskigo Cysŏrstwa[27].
We 1241 roku, po najechaniu Małopolski, Mongołowie najechali Ojropã i Ślōnsk, co wywołało wszeôbecnõ panikã i masowe zaucieczki. Złupili srogõ tajlã regiōnu i pokōnali połōnczōne polske i miymiecke wojska pod kōmyndōm Henryka II Bogomyślnego we bataliji pod Lignicõ, kerŏ miała plac pod Lignickim Polym we bliżu dolnoślōnskigo miasta Lignica. Po śmierci jejich khana (prziwōdcy) Ordy Mongołowie uzdali niy naciskać dalij we głōmb Ojropy, ale wrōciyli na weschōd, coby wziōńć udzioł we ôbiorach nowego Wielgigo Khana.
W 1742 roku wiynkszość Dolnego Ślōnska ôstała zajyntŏ bez krōla Prus Fryderyka Wielgigo we wojaczce ô austryjŏckõ sukcesyjõ, a we 1815 roku powstoła Pruskŏ Prowincyjŏ Ślōnsk; we kōnsekwyncyji Ślōnsk stoł sie tajlōm Miymieckigo Cysŏrstwa, powstōnego we 1871 roku.
Kōnferyncyjŏ we Poczdamie we 1945 roku ôkryślyła piskã Ôdry i Nysy za granicã miyndzy Miymcami a Polskõ, we ôczekowaniu na ôstatecznõ kōnferyncyjõ z Miymcami, kerŏ antlich nikej sie niy ôdbyła[28][29][30]. Administracyjny tajlōng Dolnego Ślōnska we Polsce zmiynioł sie pŏrã razy ôd 1945 roku. Ôd 1999 roku je potajlowany miyndzy wojywōdztwa lubuske, dolnoślōnske i ôpolske.
Kultura
[edytuj | edytuj zdrzōdło]Literatura
[edytuj | edytuj zdrzōdło]Jedna z nojstarszych ksiōng szkryflōnych na Ślōnsku to je ksiynga hynrykowskŏ. Je to stuzajtnŏ ksiynga spisanŏ po łacinie chrōnika ôpactwa cystersōw we Hynrykowie we Dolnym Ślōnsku. Tajla piyrszŏ tyj ksiyngi ôpisuje lota ôd fōndacyje klasztoru we 1227 bez Hajnla Brodatygo do 1259, tajla drugŏ prowadzi historyjõ ôpactwa do 1310. Ksiynga zawiyrŏ we zapiskach z 1270 zdanie, ô kerym siy gŏdŏ, że je nojstarsze zaszkryflane we gŏdce polskij, czeskij a ślōnskij (te godki bōły tedy blank na sie podane):
,,Day, ut ia pobrusa, a ti poziwai"
co je po ślōnsku:,,Dej, jo pobrusza, a ty pocziwej,
a po polsku: ,,Daj, ja pomielę, a ty odpoczywaj.
Folklor
[edytuj | edytuj zdrzōdło]Ôblyczynia ludowe Dolnego Ślōnska[31]:
- ôblyczynie jelyniogōrske
- ôblyczynie kaczawsko-nadŏbrzańske
- ôblyczynie karkonoske
- ôblyczynie kłodzke
- ôblyczynie wołbrzyske
- ôblyczynie wrocławske
- ôblyczynie głogowske (ôsobno zorta)
- ôblyczynie z terynōw Nysy
Religijŏ
[edytuj | edytuj zdrzōdło]Nojwŏżniyjszym ôstrzodkym religijnego kultu na Dolnym Ślōnsku je Sanktuarium świyntyj Jadwigi we Trzebnicy, we keryj spoczywajōm relikwie świyntyj Jadwigi, patrōnki Ślōnska.
Baukōnszt
[edytuj | edytuj zdrzōdło]Piyrszy murowany budōnek na Dolnym Ślōnsku, to snŏdź chrōm zbudowany we placu tuma we Wrocławiu. Wczaśnij jednak powstŏwały na Ślōnsku ôbrōnne grody z spotrzebowaniym kamiynnych elymyntōw. Sroge pōmiany w landszafcie baukōnsztu ukŏzały sie we XII stoleciu na Dolnym Ślōnsku, społym z murowanym baukōnsztym epoki rōmanizmu. Piyrsze stawiynia z cegłōwek datowane sōm na czasy Bolesława Wysokigo. We tym czasie na ślōnskich ziymiach ukŏzało sie mocka zōmkōw a rezydyncyje społym ze mustrami bydōncymi z Francyje, Miymiec, eli Italije. Ôd czasōw renesansu Ślōnsk cechowoł zebrany religijny baukōnszt, zachowany do dzisiej zaôbycz we kształcie i stylistyce drzywniannych kościołōw[32].
Ôbiekty Światowyj Erbowizny
[edytuj | edytuj zdrzōdło]Przipisy
- ↑ Grzegorz Kulik, Herb Śląska, wachtyrz.eu, 17 marca 2018.
- ↑ HISTORIA FLAG ŚLĄSKICH - GÓRNEGO I DOLNEGO ŚLĄSKA, slownikslaski.pl (polski).
- ↑ climate-data.org
- ↑ Wrocław w liczbach [w:] Polska w liczbach [online], polskawliczbach.pl [dostymp 2021-02-27] (polski).
- ↑ Wałbrzych w liczbach [w:] Polska w liczbach [online], polskawliczbach.pl [dostymp 2021-02-27] (polski).
- ↑ Zielona Góra w liczbach [w:] Polska w liczbach [online], polskawliczbach.pl [dostymp 2021-02-27] (polski).
- ↑ Legnica w liczbach [w:] Polska w liczbach [online], polskawliczbach.pl [dostymp 2021-02-27] (polski).
- ↑ Jelenia Góra w liczbach [w:] Polska w liczbach [online], polskawliczbach.pl [dostymp 2021-02-27] (polski).
- ↑ Lubin w liczbach [w:] Polska w liczbach [online], polskawliczbach.pl [dostymp 2021-02-27] (polski).
- ↑ Głogów w liczbach [w:] Polska w liczbach [online], polskawliczbach.pl [dostymp 2021-02-27] (polski).
- ↑ Świdnica w liczbach [w:] Polska w liczbach [online], polskawliczbach.pl [dostymp 2021-02-27] (polski).
- ↑ Bolesławiec w liczbach [w:] Polska w liczbach [online], polskawliczbach.pl [dostymp 2021-02-27] (polski).
- ↑ Nowa Sól w liczbach [w:] Polska w liczbach [online], polskawliczbach.pl [dostymp 2021-02-27] (polski).
- ↑ Brzeg w liczbach [w:] Polska w liczbach [online], polskawliczbach.pl [dostymp 2021-02-27] (polski).
- ↑ Oleśnica w liczbach [w:] Polska w liczbach [online], polskawliczbach.pl [dostymp 2021-02-27] (polski).
- ↑ Dzierżoniów w liczbach [w:] Polska w liczbach [online], polskawliczbach.pl [dostymp 2021-02-27] (polski).
- ↑ Bielawa w liczbach [w:] Polska w liczbach [online], polskawliczbach.pl [dostymp 2021-02-27] (polski).
- ↑ Oława w liczbach [w:] Polska w liczbach [online], polskawliczbach.pl [dostymp 2021-02-27] (polski).
- ↑ Żagań w liczbach [w:] Polska w liczbach [online], polskawliczbach.pl [dostymp 2021-02-27] (polski).
- ↑ Nowa Ruda w liczbach [w:] Polska w liczbach [online], polskawliczbach.pl [dostymp 2021-02-27] (polski).
- ↑ Jawor w liczbach [w:] Polska w liczbach [online], polskawliczbach.pl [dostymp 2021-02-27] (polski).
- ↑ Świebodzice w liczbach [w:] Polska w liczbach [online], polskawliczbach.pl [dostymp 2021-02-27] (polski).
- ↑ Kamienna Góra w liczbach [w:] Polska w liczbach [online], polskawliczbach.pl [dostymp 2021-02-27] (polski).
- ↑ Świebodzin w liczbach [w:] Polska w liczbach [online], polskawliczbach.pl [dostymp 2021-02-27] (polski).
- ↑ Polkowice w liczbach [w:] Polska w liczbach [online], polskawliczbach.pl [dostymp 2021-02-27] (polski).
- ↑ R. Żerelik [we:] M. Czpliński (red.) Historia Śląska, Wrocław 2007, s. 34–35
- ↑ R. Żerelik [we:] M. Czpliński (red.) Historia Śląska, Wrocław 2007, s. 21–22
- ↑ Piotr Stefan Wandycz, The United States and Poland, Harvard University Press, 1980, ISBN 978-0-674-92685-1 [dostymp 2021-02-27] (angelski).
- ↑ Geoffrey K. Roberts, Patricia Hogwood, The Politics Today Companion to West European Politics, Manchester University Press, 19 lipca 2013, ISBN 978-1-84779-032-3 [dostymp 2021-02-27] (angelski).
- ↑ Phillip A. Bühler, The Oder-Neisse Line: A Reappraisal Under International Law, East European Monographs, 1990, ISBN 978-0-88033-174-6 [dostymp 2021-02-27] (angelski).
- ↑ Barbara Bazielich: Tradycyjne stroje dolnośląskie Wrocłow: Wydaw. Uniwersytetu Wrocławskiego, 1993. ISBN 83-229-0853-9.
- ↑ Gabriela Bożek, Śląskie Centrum Dziedzictwa Kulturowego w Katowicach., Architektura modernistyczna Katowic i innych miast polskiego i czeskiego Śląska, Katowice: Śląskie Centrum Dziedzictwa Kulturowego w Katowicach, 2002, ISBN 83-85871-31-4, OCLC 52634671.
Linki zewnyntrzne
[edytuj | edytuj zdrzōdło]- Silesia – historical region, Europe, Encyclopædia Britannica (ang.) [dostymp 28 lutego 2021]
- Szląsk, Słownik geograficzny Królestwa Polskiego t. XI: Sochaczew – Szlubowska Wola, Warszawa 1890, s. 929, dir.icm.edu.pl (pol.) [dostymp 28 lutego 2021]
- Śląska Biblioteka Cyfrowa (Ślōnskŏ Digitalnŏ Bibliŏtyka), sbc.org.pl (pol.) [dostymp 28 lutego 2021]
- Stare brifkarty ze ślōnskich miast, vogel-soya.de (miym.) [dostymp 28 lutego 2021]
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||